Βαγγέλης Καραμανωλάκης*
Τα ΑΣΚΙ διαθέτουν την πλέον εκτεταμένη συλλογή αντιδικτατορικού τύπου της περιόδου 1967-1974.
Πρόκειται για ένα ευρύτατο φάσμα εντύπων: περιοδικά, εφημερίδες δελτία, χειρόγραφα, δακτυλόγραφα, πολυγραφημένα, τυπωμένα, έντυπα που κυκλοφόρησαν στην Ελλάδα ή στο εξωτερικό, υπό συνθήκες παρανομίας ή νομιμότητας, στην ελληνική ή σε άλλες γλώσσες. Εκδόσεις που προέρχονταν από ποικίλους φορείς: κόμματα, πολιτικές οργανώσεις, πρωτοβουλίες εναντίον της χούντας, φοιτητικοί σύλλογοι, εργατικά σωματεία.
Πιο συγκεκριμένα οι συλλογές περιέχουν 357 τίτλους από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Η μεγαλύτερη ενότητα αφορά στον αντιδικτατορικό τύπο του εξωτερικού (260 τίτλοι) και ακολουθεί ο παράνομος στην Ελλάδα αντιστασιακός τύπος (47 τίτλοι). Μια ιδιαίτερη κατηγορία αποτελούν τα έντυπα που κυκλοφόρησαν στην Ελλάδα μετά την άρση της προληπτικής λογοκρισίας τον Οκτώβριο του 1969, ιδιαίτερα κατά την περίοδο ελεγχόμενης «φιλελευθεροποίησης» του καθεστώτος, και εκμεταλλευόμενα τις χαραμάδες ελευθερίας που άφησε η χούντα άσκησαν σταθερή και έντονη κάποτε κριτική εναντίον της.
Το σύνολο των παράνομων εντύπων εκδόθηκε από αντιστασιακές οργανώσεις που είχαν είτε τις πολιτικές και ιδεολογικές τους αναφορές σε προϋπάρχοντες πολιτικούς σχηματισμούς, είτε δημιουργήθηκαν από νέες συσσωματώσεις με στόχο την καταπολέμηση του δικτατορικού καθεστώτος, την επαύριο της 21ης Απριλίου. Η συντριπτική πλειονότητα τους προέρχεται από τον χώρο της αριστεράς. Βάσιμα, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι η ανισομέρεια αυτή αντανακλά τις πραγματικότητες και τους συσχετισμούς δυνάμεων στις οργανώσεις του αντιδικτατορικού αγώνα, αλλά- και δευτερευόντως- την μακρά προϊστορία και τις ανάλογες ετοιμότητες του συγκεκριμένου πολιτικού χώρου στην παράνομη δράση στο εσωτερικό της χώρας, σε αντίθεση με κινήσεις από το χώρο του κέντρου και της δεξιάς, από όπου την ίδια εποχή προήλθε ένας σημαντικός αριθμός αντιδικτατορικών εντύπων στο εξωτερικό
Από το σύνολο των περιοδικών εκδόσεων που βρίσκονται στα ΑΣΚΙ ένας σημαντικός αριθμός προοριζόταν για ένα ευρύτερο κοινό, ενώ οι υπόλοιπες προς τα μέλη συγκεκριμένων ομάδων και κατηγοριών (τοπικές εκδόσεις, έντυπα για τη νεολαία, περιοδικά πολιτικών κρατουμένων), διαμορφώνοντας και ανάλογα την θεματική τους. Ο στόχος των εντύπων ήταν κυρίως η διάδοση των θέσεων του φορέα από τον οποίο εκδίδονταν, η δημιουργία και ενίσχυση των οργανώσεων του. Η συνήθης θεματολογία των παρανόμων αντιστασιακών εντύπων αφορούσε κατά μείζονα λόγο τον αντιδικτατορικό αγώνα: ειδήσεις, σχόλια, πληροφορίες από τον υπόλοιπο αντιστασιακό τύπο, κυρίως, όταν προέρχονταν από τον ίδιο πολιτικό χώρο, δηλώσεις και ανακοινώσεις από το εξωτερικό και το εσωτερικό, προβολή, ιδιαίτερα κατά την πρώτη περίοδο της χούντας, κάθε αντιστασιακής δραστηριότητας. Καταγγελίες της χούντας, ενημέρωση για συλλήψεις και για βασανισμούς, εκκλήσεις για μεγαλύτερη λαϊκή οργάνωση και συμμετοχή, οδηγίες για όσους θα συλλαμβάνονταν. Σε όλη τη διάρκεια της δικτατορίας υπήρξαν γεγονότα που προβλήθηκαν και σχολιάσθηκαν κατά κόρον: η καταδίκη από το Συμβούλιο της Ευρώπης, το δημοψήφισμα για το σύνταγμα και την κατάργηση της βασιλείας, αλλά και η απόπειρα δολοφονίας του Παπαδόπουλου από τον Αλέκο Παναγούλη, ο θάνατος του Γιώργου Τσιτουρή και της Μαρίας-Έλενας Αντζελότι, η αυτοχειρία του Κώστα Γεωργάκη, αλλά και η συμμετοχή στις κηδείες του Γεωργίου Παπανδρέου και του Γιώργου Σεφέρη και κυρίως τα γεγονότα της Νομικής και του Πολυτεχνείου, τα οποία πρωταγωνίστησαν στα νεολαιίστικα και φοιτητικά έντυπα. Πέρα από αυτά υπήρχε μια συνεχής πληροφόρηση για τις θέσεις και τη δράση των φορέων που τον εξέδιδαν.
Στα πρώτα χρόνια της χούντας, τα ολιγάριθμα αντιστασιακά φύλλα που κυκλοφόρησαν στο εσωτερικό της χώρας διέσωσαν ένα πλήθος πληροφοριών: καταγγελίες για συλλήψεις που δεν είχαν ανακοινωθεί από την Ασφάλεια, πληροφορίες για βασανιστήρια, σκάνδαλα της χούντας, νέα από τον αντιδικτατορικό αγώνα που δεν θα έβρισκαν ποτέ θέση στις σελίδες του λογοκριμένου ελληνικού Τύπου. Τα έντυπα που κυκλοφόρησαν στο εξωτερικό βοήθησαν αποφασιστικά στην ενημέρωση της διεθνούς κοινής γνώμης, αποκαλύπτοντας τα ψεύδη της χουντικής προπαγάνδας και συγκεντρώνοντας γύρω τους έναν σημαντικό αριθμό ανθρώπων, κάποτε ιδιαίτερα προβεβλημένων στη χώρα κυκλοφορίας τους. Οι θέσεις των νέων πολιτικών και αντιστασιακών σχηματισμών που συγκροτήθηκαν στην επταετία, οι ιδεολογικές ζυμώσεις και αντιθέσεις, οι κομματικές διαφωνίες βρήκαν τη θέση τους στις εφημερίδες, στα περιοδικά, στα φυλλάδια, στα δελτία που κυκλοφόρησαν στα ελληνικά ή σε άλλες γλώσσες. Μεταφράσεις από κείμενα εκπροσώπων νέων ιδεολογικών ρευμάτων, συνδεδεμένα με την κοσμογονία της δεκαετίας του 1960, φιλοξενήθηκαν στον αντιδικτατορικό Τύπο του εξωτερικού, συντελώντας στην ενημέρωση των Ελλήνων φοιτητών.
Ο αντιδικτατορικός Τύπος της περιόδου 1967-1974 αποτελεί μοναδική πηγή κατ’ αρχάς λόγω των πληροφοριών που διασώζονται στις σελίδες του. Πέραν αυτού η ποικιλία των εντύπων που τον απαρτίζουν, η πυκνότητα της έκδοσης τους, η διακίνηση, η υποδοχή τους είναι αντιπροσωπευτικά του ίδιου του αντιδικτατορικού αγώνα, της ανάπτυξης και των διαδρομών του. Μέσα από τα συγκεκριμένα έντυπα μεταφέρεται στον σημερινό αναγνώστη, το κλίμα της εποχής: συναισθήματα, αντιδράσεις, ιδεολογικές στάσεις, προσωπικές και συλλογικές αναζητήσεις, όπως φιλτράρονται και καταγράφονται στις σελίδες τους συγκροτώντας μια μοναδική επιφάνεια αντικατοπτρισμού της πραγματικότητας.
Ο Βαγγέλης Καραμανωλάκης είναι ιστορικός στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Είναι επιστημονικός συνεργάτης των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) και Γραμματέας του Διοικητικού τους Συμβουλίου.
Μεταπτυχιακό σεμινάριο των ΑΣΚΙ για τη δικτατορία
Στο πλαίσιο των «Εργαστηρίων των ΑΣΚΙ» το χειμερινό εξάμηνο 2011-2012 θα πραγματοποιηθεί το μεταπτυχιακό σεμινάριο «Η επτάχρονη δικτατορία (1967-1974). Προσεγγίσεις και επαναδιαπραγματεύσεις» σε συνεργασία με τα μεταπτυχιακά προγράμματα των Τμημάτων Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης (Πανεπιστήμιο Αθηνών) και Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας (Πάντειο Πανεπιστήμιο).
Διδάσκοντες είναι οι: Λεωνίδας Καλιβρεττάκης (ΙΝΕ/ΕΙΕ), Βαγγέλης Καραμανωλάκης (Πανεπιστήμιο Αθηνών-ΑΣΚΙ), Ηλίας Νικολακόπουλος (Πανεπιστήμιο Αθηνών), Ιωάννα Παπαθανασίου, (ΕΚΚΕ-ΑΣΚΙ), Τάσος Σακελλαρόπουλος (Μουσείο Μπενάκη).
Το σεμινάριο επιχειρεί για πρώτη φορά να μελετήσει σφαιρικά τις πολλαπλές εκφάνσεις του δικτατορικού καθεστώτος και του αγώνα εναντίον του, αξιοποιώντας τις αρχειακές και έντυπες συλλογές των ΑΣΚΙ για την περίοδο.
Οι ψηφιακές συλλογές των ΑΣΚΙ για τη δικτατορία
Στον κόμβο των ΑΣΚΙ (www.askiweb.gr) φιλοξενούνται σημαντικά ψηφιοποιημένα τεκμήρια για τη δικτατορία. Στη ψηφιακή συλλογή «Πολιτισμός και Αριστερά στον 20ό αιώνα» και στο «Ψηφιακό αρχείο πολιτικών νεολαιών» φιλοξενούνται περισσότερες από 20.000 σελίδες αρχειακών τεκμηρίων, έντυπα πλήρως ψηφιοποιημένα (Ελεύθερη Ελλάδα, Πορεία, Συνέχεια κ.ά), προκηρύξεις, φωτογραφίες από τη δράση αντιδικτατορικών οργανώσεων, κυρίως από το χώρο της νεολαίας. Στην ψηφιακή συλλογή «Ο Παράνομος τύπος στις συλλογές των ΑΣΚΙ (1936-1974), η οποία πραγματοποιήθηκε με δωρεά του Κοινωφελούς Ιδρύματος Ιωάννη Σ. Λάτση, υπάρχει η καταγραφή του συνόλου των αντιδικτατορικών περιοδικών εντύπων στα ΑΣΚΙ, καθώς και τα ψηφιακά πρωτοσέλιδά τους.
