του Θανάση Μουσόπουλου
Στο κείμενό μας θα επιχειρήσουμε να μιλήσουμε πολύ συνοπτικά για έναν ευεργέτη της σύγχρονης Ξάνθης και της Θράκης, με την ευκαιρία των είκοσι χρόνων από θάνατό του.
Ο Στέφανος Ιωαννίδης (1923-2001) ήταν για την Ξάνθη και για τη Θράκη ευρύτερα πρωτοπόρος και καινοτόμος εργάτης του πνεύματος και του πολιτισμού. Δεν είναι πρωτοπόρος γιατί απλώς έγραψε σε μια άνυδρη τότε επαρχία. Η ουσία είναι ότι άνοιξε δρόμους, πραγματοποίησε ρήξεις, ενέπνευσε ανθρώπους. Όλα, με προσωπικό κόστος και θυσίες. Ο δρόμος που επέλεξε ήταν δρόμος ανηφορικός, γεμάτος συγκρούσεις με το κατεστημένο, περισσότερο ιχνηλάτης και πρόσκοπος. Το έργο του ήταν διέξοδος στην ανάγκη έκφρασης αλλά περισσότερο επιβίωσης – στα δύσκολα μεταπολεμικά χρόνια.
Ο Στέφανος Ιωαννίδης, όπως και κάθε πραγματικός δημιουργός, πλάθει έναν κόσμο για να ζήσει μέσα σ’ αυτόν ο ίδιος και όλοι όσους αγαπά. Ο κόσμος αυτός είναι κατ’ εξοχήν δημιούργημα της παιδικής και εφηβικής ιδιοσυγκρασίας. Ο Δημιουργός, ο λογοτέχνης είναι ένα αιώνιο παιδί. Συλλαμβάνει και φτιάχνει έναν κόσμο, κατά τον μέγα Σολωμό, αγγελικό.
Ο Στέφανος είναι σαν αυτόν που λέει σε ένα ποίημά του:
«Καθισμένος στην άκρη του δρόμου παραλογούσε:
“έπλαθα πήλινα μικρά ανθρωπάκια”…»
Τα μυθιστορήματα, οι νουβέλες και τα διηγήματά του συνθέτουν αυτόν τον εφηβικής σύλληψης κόσμο. Τον κόσμο τον ιδανικό, τον κόσμο που χωρίς συμβιβασμούς και συμψηφισμούς συλλαμβάνουμε και οι δημιουργοί έχουν το σθένος να εξωτερικεύσουν και εκφράσουν.
Ο Στέφανος ποτέ δεν έπαψε να πιστεύει ότι μπορεί να αλλάξει τον κόσμο… Συνδυάζει τη θεωρία με την πράξη σ’ αυτό που λέμε «πολιτισμός», με την έννοια όχι μόνο της σύλληψης και διατύπωσης, αλλά και πραγμάτωσης πολιτιστικών δρωμένων. Ανήκει στην ευάριθμη χορεία των νεο-λογίων, που ανακατεύεται με τα πολιτιστικά, ιδίως μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Η συμμετοχή στα πολιτιστικά πρέπει να κάνει με τη μακρά θρακική παράδοση και την επιθυμία για βελτίωση της καθημερινής ζωής και την αναπλήρωση της «κρατικής απουσίας» από τη Θράκη, ήδη από την αρχή της ενσωμάτωσής της στην Ελλάδα. Πολιτιστικοί σύλλογοι στην Ξάνθη λειτουργούν από τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα και την πρώτη του 20ού. Στα χρόνια του Μεσοπολέμου όπου μεγαλώνει ο Στέφανος Ιωαννίδης ακμάζει το πολιτιστικό κίνημα, και μάλιστα των εργατών/καπνεργατών – αριστερών, που βέβαια διακόπτεται ή ανακόπτεται από την 4η Αυγούστου 1936. Με την ίδρυση της Φιλοπρόοδης Ένωσης Ξάνθης το 1952 και στις επόμενες δεκαετίες ακμάζει το πολιτιστικό κίνημα, με πρωταγωνιστή τον Στέφανο Ιωαννίδη.
Σ’ ένα δικό του κείμενο του 1990 με τίτλο «Η αναζήτηση της ταυτότητας ενός ανθρώπου» διαβάζουμε: «Η κλίση ενός ανθρώπου στη λογοτεχνία και η ενασχόλησή του μ’ αυτήν δεν συνεπάγεται έλλειψη αγωνίας για την αναζήτηση της ταυτότητάς του, ως κοινωνικού όντος, ενταγμένου, όχι μόνο στο ευρύ κοινωνικό σύνολο, στο έθνος, αλλά και σε έναν κοινοτικό μικρόκοσμο, όπως είναι η κοινωνία της γενέτειρας πόλης. Αντίθετα, η διακονία του στο είδος αυτό της τέχνης επαυξάνει την αγωνία του ειδέναι».
Η αγωνία αυτή του Ιωαννίδη είναι το πρώτο κύριο χαρακτηριστικό της ψυχοσύνθεσής του. Μέσα από τα έργα του ψάχνει και ψάχνεται. Μέσα στο χώρο βρίσκει τον άνθρωπο και το έργο του είναι συναίρεση του χώρου και του χρόνου με τον άνθρωπο που είναι ο δημιουργός και ο φορέας του γίγνεσθαι.
Το έργο του ήταν διέξοδος στην ανάγκη έκφρασης , αλλά περισσότερο επιβίωσης – στα δύσκολα μεταπολεμικά χρόνια. Τα λογοτεχνικά του έργα:
Πεζογραφία: Οι Πρώτες φλόγες (1959), διηγήματα – Οι Ντεγκτσήδες και άλλα διηγήματα (1979) – Τα Παιδιά των Πελαργών (1965), μυθιστόρημα – Το παιχνίδι με το μαγνήτη (1973), μυθιστόρημα – Η Αποκήρυξη (1976), μυθιστόρημα – Είδωλα στον Καθρέφτη (1996), μυθιστόρημα.
Ποίηση: Πυρωμένη άμμος (1961) – Ποιήματα 1958-73
Θέατρο: Στη γέφυρα του Λουλέ-Μπουργκάζ (1980)
Μετάφραση από τα γαλλικά: 1973, Ποίηση ανάμεσά μας – 13 Ποιητές Νοτιοαφρικανοί Στρατευμένοι
Ο Αλέξης Ζήρας στο «Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» (των εκδόσεων Πατάκη) στη σελίδα 946 στο λήμμα για το Στέφανο Ιωαννίδη ανάμεσα στα άλλα γράφει: «Υπήρξε ενεργός παράγοντας στην πνευματική και πολιτιστική ζωή της Ξάνθης (…) Κοινωνιστική πεζογραφία που αντλεί τόσο από το ψυχολογικό μυθιστόρημα όσο και από τον ρεαλισμό της ηθογραφικής μας παράδοσης. Παρά το πολιτικό υπόβαθρο πάνω στο οποίο διαπλέκονται οι ιδέες και οι συγκρούσεις των χαρακτήρων, η ηθική στάση του έργου του προβάλλεται ως απότοκη της αφηγηματικής πραγματικότητας. Παράλληλα με τις ιστορικές μελέτες του και τα λευκώματά του ο Ιωαννίδης συνέβαλε στην ανάδειξη λιγότερο γνωστών πτυχών της τοπικής ιστορίας της Ξάνθης».
***
Μέγιστη είναι η συμβολή του Στέφανου Ιωαννίδη στην αέναη αυτο-γνωσία μας ως Θρακιωτών με την έκδοση το 1960 του περιοδικού «Θρακικά Χρονικά», που αποτελεί το βασικό πυρήνα της Θρακογνωσίας στον τόπο μας.
Το περιοδικό «Θρακικά Χρονικά» που ο Στέφανος Ιωαννίδης δημιούργησε και κυκλοφόρησε στο διάστημα 1960-1992 με 28 τριμηνιαία τεύχη και 27 ετήσιους τευχότομους, 1.600 σελίδες της πρώτης περιόδου και πάνω από 3.000 σελίδες μεγάλου μεγέθους της δεύτερης περιόδου, αποτελεί βασικό όργανο θρακογνωσίας. Πολλές εργασίες εντάσσονται στο χώρο της λαογραφίας και παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον μελλοντικό μελετητή του πολιτισμού της Θράκης γενικότερα και ειδικότερα της Ξάνθης. Στα «Θρακικά Χρονικά» δημοσιεύτηκαν πολλές λαογραφικές εργασίες, ενώ προσωπικά ο Στέφανος Ιωαννίδης κυρίως ασχολήθηκε με ιστοριογραφικές έρευνες.
Θα ολοκληρώσω τον περίπατό μας με ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα: Στα 1972 ο Στ. Ιωαννίδης μιλά στο Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσό» στην Αθήνα για την πνευματική επαρχία. Σημειώνει : «Και κείνοι οι πρωτοπόροι άνθρωποι της επαρχίας, που έτυχε να έχουν λάβει τη σφραγίδα της δωρεάς, που αναλαμβάνουν το έργο να δραστηριοποιήσουν ένα σωματείο ή να εκδώσουν ένα περιοδικό, υπακούουν στο κάλεσμα της μέσα φωνής, γίνονται οι δέκτες της έκφρασης του λαού και αποθησαυρίζουν τους ανεκτίμητους θησαυρούς του, αυτούς που αλλιώς σήμερα θα πήγαιναν χαμένοι. Τους θησαυρούς, που είναι η ίδια η ψυχή της Ελλάδος».
Τους θησαυρούς του Στέφανου Ιωαννίδη και των «Θρακικών Χρονικών» έχουν πλέον τη δυνατότητα και χαρά να εισπράξουν όλοι οι χρήστες του διαδικτύου. Το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας ψηφιοποίησε όλα τα τεύχη, ευρετήρια και επεξηγηματικά κείμενά μου. Ο μαθητής μου διδάκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας Βασίλης Βασιλειάδης, που ανήκει στο ΚΕΓ, έκανε όλη τη σχετική διαδικασία. Στη 16η Διεθνή Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης μίλησα με θέμα «Το περιοδικό Θρακικά Χρονικά του Στέφανου Ιωαννίδη και η λογοτεχνία της Ξάνθης του 20ού αιώνα». Ήταν η καλύτερη τιμή για τον Στέφανο Ιωαννίδη και το έργο του.
