Η σφαγή 19 μικρών παιδιών την περασμένη Τρίτη στο Τέξας από ένοπλο 18χρονο, δεν μπορεί παρά να συγκλονίζει την καρδιά κάθε ανθρώπου. Πιέζει όμως και το μυαλό να σκεφτεί για το είδος της σύγχρονης βαρβαρότητας μέσα σε αυτό που ονομάζουμε «πολιτισμένο κόσμο». Για δεκαετίες η έκφραση «Αμερική γίναμε» χρησιμοποιούνταν στη χώρα μας για να υποδηλώσει ότι τα πράγματα στην ελληνική κοινωνία χειροτερεύουν. Περιέγραφε φαινόμενα «ακραία», καταστάσεις «εκτός ελέγχου», συμπεριφορές «αλλόκοτες». Όλα αυτά μάλιστα χρεώνονταν σωστά στη «διάλυση της κοινωνίας», στους «δεσμούς που εξέλιπαν», με αποτέλεσμα την επικράτηση μιας μεγάλης «αγριάδας» στους ανθρώπους, η κοινωνία των οποίων έμοιαζε σιγά-σιγά με ζούγκλα.Οι μεγαλύτεροι θα μπορούσαν ίσως να σκεφτούν πόσα και ποια από αυτά που κάποτε έμοιαζαν ακραία, τώρα αποτελούν μια ορισμένη κανονικότητα. «Συμβαίνουν». Όλο και συχνότερα, όλο και πιο βίαια.
Κοινωνίες «μαζικών πυροβολισμών»
Θα μπορούσε ένας δείκτης για να αξιολογηθεί το «ποιόν» μιας κοινωνίας να είναι ακριβώς η έκταση αυτών των φαινομένων μαζί με τις φανερές και κρυφές αιτίες που τα δημιουργούν. Σήμερα, όλοι μιλούν για αξίες. Μάλιστα με την είσοδο σε μια πιο πολεμική και συγκρουσιακή φάση, οι παγκόσμιοι ηγέτες ξαναβγάζουν από τη φαρέτρα τους, εκτός των πυρηνικών, και τις αξίες τους: Δύση και Ανατολή, «προηγμένοι» και «καθυστερημένοι», ελευθερία ενάντια σε ολοκληρωτισμούς, ατομικά δικαιώματα και κολεκτιβισμοί κ.ο.κ. Αξίες για να υπερασπίσουν τον εαυτό τους και για να στιγματίσουν τον αντίπαλο. Προφανώς δεν είναι όλες οι κοινωνίες ίδιες. Η ιστορική τους διαμόρφωση, με ό,τι αυτή συμπεριλαμβάνει, από το παραγωγικό τους μοντέλο και δομή μέχρι τους πολύμορφους αγώνες τους, δίνει ένα ανοιχτό πάντα «δια ταύτα». Δεν είναι ίδια κοινωνία η κινέζικη, η ρωσική, η βραζιλιάνικη, η γερμανική, η ινδική, η ελληνική, η αμερικάνικη κ.λπ. Σε όλες συναντά κανείς κακά και καλά στοιχεία, ή, με διαφορετική φρασεολογία, συντηρητικά και προοδευτικά – χωρίς πάντα η τελευταία διάκριση να είναι προφανής.
Όμως προκύπτουν δύο ερωτήματα: Γιατί στην εποχή μας μοιάζει να κυριαρχούν τα πρώτα, και δεύτερον, υπάρχει κάπου ένα πρότυπο –όχι βέβαια κλειστό και παντός καιρού– για να μπορεί κάποιος να κρατηθεί, ή έστω να δείξει ως εναλλακτικό; Παρά λοιπόν τις διαφορές που έχουν οι κοινωνίες, φαίνεται ότι το φόντο τού υπό κρίση παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού δίνει παντού τον τόνο. Η παγκοσμιοποίηση δεν ήταν ποτέ μια σκέτα οικονομική πραγματικότητα, αλλά μαζί δημιουργός και φορέας μιας νέας κοινωνικής κατάστασης, ενός νέου κοινωνικού πνεύματος. Οι αξίες της, αυτές της πλήρους εμπορευματοποίησης των πάντων, από κοινού με τη διάλυση των εμποδίων από τις υπάρχουσες μορφές κοινωνίας και κοινωνικότητας, οδηγούν στην ομοιομορφία του τρίπτυχου «εταιρία-αστυνομία-συμμορία» που –με διαφορετικές εκδοχές– κυριαρχεί παγκόσμια, μαζί βέβαια με την «ιδεολογία» του. Επιπλέον, για να έρθουμε και στα πιο πρόσφατα χρόνια, μοιάζει σαν τα «φαινόμενα ζούγκλας» να αποτελούντο ισοδύναμο, μέσα στο κοινωνικό σώμα, του χτυπήματος της Δημοκρατίας σε όλες τις διαστάσεις της. Δεν υπάρχει κάτι που να συνέχει την κοινωνία, που να μπορεί να διαπραγματευτεί την κοινή της θέληση. Οι θεσμοί παραπαίουν και είναι μονάχα οι ισχυροί που αποφασίζουν και επιβάλλουν. Θα ήταν λοιπόν δύσκολο αυτές οι αρχές να μην έθρεφαν και το ίδιο το κοινωνικό σώμα.
Οι αξίες της εμπορευματοποίησης των πάντων, από κοινού με τη διάλυση των εμποδίων από τις υπάρχουσες μορφές κοινωνίας και κοινωνικότητας, οδηγούν στην ομοιομορφία του τρίπτυχου «εταιρία-αστυνομία-συμμορία» που με διαφορετικές εκδοχές κυριαρχεί παγκόσμια
Η διάκριση που ξεθωριάζει
Χρειάστηκαν αιώνες υλικών και πνευματικών αγώνων για να περάσει η ανθρωπότητα σε ένα στάδιο όπου θα θεωρεί τα παιδιά… παιδιά. Ανθρωπότητα, βέβαια, που ως συνήθως δεν περιλαμβάνει το μεγαλύτερο ίσως κομμάτι του πλανήτη: εκεί όπου ακόμα τα παιδιά παραμένουν μικρόσωμοι εργάτες ή φθηνά ζώα. Όμως, και στον λεγόμενο πολιτισμένο και αναπτυγμένο κόσμο, μοιάζει πια σαν αυτή η διάκριση να ξεθωριάζει. Από ιδιαίτερες υπάρξεις, με ανάγκες διαφορετικές από αυτές των ενηλίκων, τα παιδιά σήμερα μεγαλώνουν απότομα, γρήγορα, χωρίς την παιδικότητα που θα έπρεπε να απολαμβάνουν. Συνειδητά και αυθόρμητα, ζουν και σπρώχνονται σε ένα πιο σκληρό περιβάλλον, γεμάτο ένταση και βία πολλών ειδών.
Ακόμα κι αν δεχτούμε πως στη Δύση η παιδική εργασία έχει καταργηθεί, νέα προβλήματα έχουν προστεθεί. Επειδή η εκμετάλλευση έχει πολλές μορφές. Τι άλλο είναι για παράδειγμα η απεριόριστη έφοδος του ψηφιακού κόσμου –ή και πιο γενικά της εικόνας– στη «φύση» και την καθημερινότητα των παιδιών και των εφήβων, με άμεσους και μακροπρόθεσμους στόχους από την απλή πελατεία μέχρι τη διαμόρφωση ηλίθιων; Τι είναι αυτή η υπεραναπτυγμένη –υλική και άυλη– βιομηχανία που παράγει όλων των ειδών τα εμπορεύματα και τις υπηρεσίες αποκλειστικά απευθυνόμενες στους νέους; Αλλά και πώς μετασχηματίζεται σήμερα το σχολείο, βασικός χωροχρόνος συγκρότησης της νεολαίας, προς μια κατεύθυνση πότε εγκλεισμού και πότε προαιρετικής απασχόλησης, άδειο από μορφωτικά ιδεώδη και με τη δημόσια διάστασή του να ξεθωριάζει διαρκώς. Πώς είναι να αλλάζει ή να καταργείται η οικογένεια; Πώς είναι τελικά να ζει κανείς χωρίς μικρές και μεγάλες ελπίδες, χωρίς νόημα; Επειδή η φτώχεια και η ανισότητα δεν μπορούν από μόνες τους να ερμηνεύσουν τα φαινόμενα.
Οι νέοι πέφτουν όχι μόνο νωρίτερα και αμεσότερα στα προβλήματα της «πραγματικής ζωής», αλλά και δίχως εκείνα τα εφόδια και φορτία που θα μπορούσαν να τους κάνουν να αντέξουν, πόσω μάλλον να διεκδικήσουν κάτι καλύτερο. Ζούμε σήμερα μια τεραστίων διαστάσεων «κλοπή δυνατοτήτων» των νέων ανθρώπων. Κόβονται φτερά και στη θέση τους βγαίνουν μαχαίρια και όπλα. Αμέτοχοι του λόγου, που δεν μπορεί παρά να είναι κοινωνικός, δεν έχουν φωνή. Μόνο κραυγές. Ένα «ενάντια» με λάθος συνήθως αποδέκτη: τους αθώους είτε τον ίδιο τους τον εαυτό. Γιατί αυτό που σοκάρει σήμερα, είναι ακριβώς ότι πολλά από τα ακραία φαινόμενα σχετίζονται με ολοένα και νεότερους ανθρώπους…
ΗΠΑ: Τα όπλα είναι παντού
Ειδικά για τις ΗΠΑ, επιχειρείται οι ερμηνείες τέτοιων συμβάντων να συρρικνωθούν έτσι ώστε να μην ακουμπήσουν πιο δομικές αιτίες. Πότε είναι η «ψυχολογία των ενόχων», πότε ένας συναγερμός για τα κοινωνικά ήθη (που συχνά απειλούνται από «ταραχές»), για να μείνει έτσι στο απυρόβλητο όλη η επίσημη, συστημική βία που διαπερνά κάθε πόρο της αμερικάνικης κοινωνίας. Οι ΗΠΑ διαχρονικά εξαπολύουν πολέμους τόσο εκτός συνόρων όσο και ενάντια σε μεγάλες μερίδες του πληθυσμού τους. Εξοπλίζουν αστυνομία, στρατό, πλήθος «ειδικών σωμάτων». Η κρατική καταστολή είναι στα ύψη και οι φυλακές γεμάτες. Η οπλοκατοχή συνιστά κεντρικό επίδικο της πολιτικής αντιπαράθεσης.
Τα όπλα είναι κυριολεκτικά στην ημερήσια διάταξη: παράγονται, εξάγονται, πωλούνται και αγοράζονται σε εξωφρενικές ποσότητες. Είναι λοιπόν επόμενο και να χρησιμοποιούνται. Η έκταση του ζητήματος είναι τέτοια που κατασκευάζονται και ορισμοί για να περιγράψουν τις διάφορες κατηγορίες οπλοχρησίας. Για παράδειγμα, ο επικρατέστερος ορισμός του «μαζικού πυροβολισμού» είναι: «Πράξη βίας με όπλο σε δημόσιο χώρο –εξαιρουμένων των δολοφονιών από συμμορίες, από ενδοοικογενειακή βία ή τρομοκρατικές ενέργειες που υποστηρίζονται από μια οργάνωση– στην οποία αυτός που πυροβολεί σκοτώνει 4 τουλάχιστον άτομα». Η ιστοσελίδα Gun Violence Archive (www.gunviolencearchive.org) χρησιμοποιεί έναν λίγο διαφορετικό ορισμό: «Βία με όπλα που έχει ως αποτέλεσμα 4 τουλάχιστον άτομα να πυροβολούνται περίπου την ίδια ώρα και στην ίδια τοποθεσία, εξαιρουμένου του δράστη». Σύμφωνα μάλιστα με αυτόν τον ορισμό, έχουν σημειωθεί 2.128 μαζικοί πυροβολισμοί από το 2013, περίπου ένας την ημέρα…
Σε προχθεσινό άρθρο των New York Times αναφέρεται επίσης ότι «οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν πολύ περισσότερα όπλα από ό,τι πολίτες, περίπου 400 εκατομμύρια πυροβόλα, σύμφωνα με έρευνα του 2018 […] ενώ για περισσότερο από μια δεκαετία, τα ημιαυτόματα όπλα, που αγοράζονται για προσωπική προστασία, ξεπερνούν τα τουφέκια που χρησιμοποιούνται συνήθως στο κυνήγι». Το άρθρο συνεχίζει: «Η πανδημία του κορωνοϊού ξεσήκωσε μια ακόμη μεγαλύτερη τρέλα για την αγορά όπλων. Η ετήσια εγχώρια παραγωγή όπλων αυξήθηκε από 3,9 εκατομμύρια το 2000 σε 11,3 εκατομμύρια το 2020, με τη συντριπτική πλειοψηφία αυτών των πυροβόλων όπλων να παραμένει στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ο απολογισμός της βίας, ειδικά στα παιδιά, έχει αυξηθεί. Τα Κέντρα Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων ανέφεραν ότι το ποσοστό θανάτου παιδιών 14 ετών και κάτω από όπλα αυξήθηκε κατά περίπου 50% από το τέλος του 2019 έως το τέλος του 2020. Πέρυσι, περισσότερα από 1.500 παιδιά και έφηβοι κάτω των 18 ετών σκοτώθηκαν σε ανθρωποκτονίες και κατά λάθος πυροβολισμούς, σε σύγκριση με περίπου 1.380 το 2020».
