Φιντέλ Κάστρο, πλήρες όνομα: Φιδέλ Αλεχάντρο Κάστρο Ρους
(Μπιράν Επαρχίας Οριέντε, 13 Αυγούστου 1926 – Αβάνα, 25 Νοεμβρίου 2016)
Ένας 27χρονος τολμηρός νέος δικηγόρος, που υπερασπίζεται ο ίδιος τον εαυτό του μπροστά στο δικαστήριο όταν κατηγορείται για συμμετοχή σε επίθεση σε στρατιωτικό στρατόπεδο, το 1953, θα δηλώσει τα λόγια του τίτλου. Κανείς δεν ήξερε, ούτε ο ίδιος, πως με τα λόγια αυτά πραγματοποιούσε την αυτοπροσωπογραφία ενός ιστορικού «γίγαντα», μιας προσωπικότητας που σημάδεψε το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα και τα πρώτα χρόνια του 21ου. Μιας προσωπικότητας που συχνά διαδραμάτισε έναν διεθνή ρόλο πολύ μεγαλύτερο από ό,τι θα υπέθετε κανείς αν στηριζόταν απλά στις δημογραφικές ή οικονομικές διαστάσεις της Κούβας, λόγω της στρατηγικής της θέσης και της εγγύτητας που έχει με τις ΗΠΑ.
Η ιστορία τον έχει δικαιώσει πολλαπλά, άσχετα αν τις μέρες που πέθανε, σχεδόν όλα τα δυτικόφιλα ΜΜΕ και οι ταϊσμένοι χορτάτοι «διανοούμενοι» αναφωνούν πως ο Κάστρο ήταν «ένας δικτάτορας». Σε όλο τον κόσμο, οι προοδευτικοί άνθρωποι αποτίουν φόρο τιμής στον Φιντέλ Κάστρο, έναν μαχητή που κρατήθηκε όρθιος, που πάλευε συνέχεια, και σχεδόν πάντα νικούσε. Ορισμένοι αναρωτιούνται ποιος είναι ο ρόλος ενός προσώπου και ποιος ο ρόλος ενός λαού. Ή, διατυπώνοντας αλλιώς την ερώτηση, γιατί στην Κούβα να κερδίσει η επανάσταση, να διαρκέσει, να μην υποχωρήσει ή καταρρεύσει, όπως συνέβη στις ανατολικές χώρες; Πώς μπόρεσε να κρατηθεί κάτω από τη μύτη των ΗΠΑ τόσες δεκαετίες, να αντέξει ένα από τα πιο σκληρά εμπάργκο που γνώρισε η σύγχρονη ιστορία; Από πού άντλησε τη δύναμή του ο «δικτάτορας» και πώς μπόρεσε και ακολούθησε μια άλλη πορεία, ανεξαρτησίας και υπερηφάνειας; Οι απαντήσεις στα ερωτήματα δεν είναι εύκολες, αλλά μπορούν να ανιχνευτούν έξω από στερεότυπα.
Η κουβανική επανάσταση
Η νίκη της κουβανέζικης επανάστασης το 1959, είναι η πρώτη νικηφόρα επανάσταση στο δυτικό ημισφαίριο, 150 μίλια από τις ακτές της μεγαλύτερης και πιο επιθετικής ιμπεριαλιστικής δύναμης, των ΗΠΑ. Η επανάσταση αυτή, που δεν εγγράφεται στα μέχρι τότε γνωστά «μοντέλα» επαναστάσεων (σοβιετικό, κινεζικό κ.λπ.), ακολούθησε έναν πρωτότυπο δρόμο. Ιστορικά, γίνεται την εποχή της «απo-αποικιοποίησης» και των πολέμων ανεξαρτησίας σε όλο τον κόσμο, επομένως είναι σε κάποιο βαθμό ενταγμένη σε ένα κύμα επαναστάσεων και αλλαγών. Γίνεται, όμως, και σε μια στιγμή που αρχίζει το αμερικανοσοβιετικό «ειδύλλιο», η στροφή και το άνοιγμα των Σοβιετικών προς τη Δύση, οι συνεχείς προσπάθειες να μην υπάρχουν μεγάλες επαναστατικές «εστίες» και χαλάσει το κλίμα της «ειρηνικής συνύπαρξης». Γίνεται επίσης από μια ομάδα, ένα μικρό κίνημα αποφασισμένων ανθρώπων (το κίνημα «26 Ιουλίου») και όχι από ένα κομμουνιστικό κόμμα, ούτε από ένα εθνικοαπελευθερωτικό μέτωπο. Γίνεται με πρωτότυπο τρόπο και νικά. Έχουμε δηλαδή την επανάσταση πριν τον φορέα της επανάστασης, το κόμμα, κάτι διαφορετικό από την ως τότε εμπειρία και όσα πίστευαν οι τότε αριστεροί και κομμουνιστές. Έχουμε την επανάσταση ακόμα κι όταν το κομμουνιστικό κόμμα δεν έχει πάρει είδηση του τι ακριβώς συμβαίνει και ακόμα όταν είναι επιφυλακτικό προς αυτήν. Η επανάσταση όμως προχωρά και το γεγονός ζητά εξήγηση.
Η σύγχρονη ιστορία της Κούβας, δηλαδή η ιστορία του 19ου και του 20ου αιώνα, είναι ιστορία αγώνων και πολέμων ενάντια στην ισπανική κατοχή και στη συνέχεια στα αμερικανόπνευστα δικτατορικά καθεστώτα και τις άμεσες ξενικές επεμβάσεις. Από τις αρχές του 19ου αιώνα, δημιουργείται στην Κούβα μια ισχυρή πατριωτική συνείδηση μέσα από τους αγώνες και τους πολέμους της Ανεξαρτησίας, οι οποίοι αναδεικνύουν μεγάλες εμπνευσμένες μορφές (η πιο γνωστή είναι εκείνη του Χοσέ Μαρτί). Αλλά και στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, εμβληματικές προσωπικότητες παίζουν σημαντικό ρόλο στην υπόθεση της ανεξαρτησίας της Κούβας.
Η δικτατορία του Μπατίστα που ανατράπηκε από τον Φιντέλ και τους συντρόφους του το 1959, ήταν ένα καθεστώς διεφθαρμένο και η Κούβα είχε μετατραπεί σε μια αποικία – καζίνο των Αμερικανών. Η πλούσια εθνικοανεξαρτησιακή και βαθιά ουμανιστική πάλη που έδινε ο κουβανικός λαός για δεκαετίες, έθρεψε έναν ριζοσπαστισμό και την αυτοπεποίθηση ότι μπορούν να πραγματοποιηθούν όσα είχαν διακηρύξει οι ηγέτες των πολέμων της Ανεξαρτησίας. Ο βαθύς πατριωτικός χαρακτήρας του κινήματος, το «Πατρίδα ή Θάνατος», το «Hasta la Victoria Siempre», δεν γεννήθηκαν στις δεκαετίες του 1980 ή του 1990. Ήταν καταστατικά στοιχεία του αγώνα του κουβανικού λαού. Ο κουβανικός ριζοσπαστισμός έχει πολλά και ιδιόμορφα χαρακτηριστικά.
Υπάρχουν διανοητές που κάνουν λόγο για «κουβανικότητα». Η κουβανικότητα είναι μια ταυτότητα που δεν έχει ρίζες σε ένα μακρινό παρελθόν, αλλά η ιστορία της είναι σύγχρονη. Διαμορφώνεται από τότε που δύο βασικά πληθυσμοί, οι λευκοί ισπανογενείς και οι μαύροι σκλάβοι, καθώς και οι μιγάδες που είχαν γεννηθεί από τη συνάντηση των πληθυσμών αυτών, ενώθηκαν ενάντια στην ισπανική κατάκτηση. «Η κουβανικότητα δεν προσδίδεται στο άτομο από την γέννηση στη χώρα αυτή, ούτε από τον τόπο κατοικίας, ούτε από το χρώμα, δεν την προσδίδει κανένα αντικειμενικό στοιχείο. Η κουβανικότητα δίνεται από την θέληση να είσαι Κουβανός» θα πει ένας διανοούμενος, ο Fernando Ortiz. Επομένως, είναι Κουβανός εκείνος που θέλησε να οικοδομήσει την Κούβα. Και η Κούβα ξεκίνησε να γεννιέται το 1860, όταν λευκοί και μαύροι μαζί, άρχισαν να αγωνίζονται ενάντια στην Ισπανία.
Το πλούσιο εθνικοανεξαρτησιακό και ουμανιστικό επαναστατικό παρελθόν της χώρας, μαζί με τις κοινωνικές εκρήξεις σε ολόκληρη την Λατινική Αμερική και κυρίως τη μεξικανική επανάσταση, επηρέασαν βαθύτατα και ενέπνευσαν τους αγωνιστές της «26 Ιούλη». Πάνω σε αυτές τις παρακαταθήκες, μπήκαν οι βάσεις μιας διεθνιστικής εθνικής συνείδησης ή ενός εθνικού διεθνισμού.
Η συνάντηση με τον μαρξισμό και το σοσιαλιστικό περιεχόμενο της επανάστασης, προκύψαν αρκετά φυσιολογικά στην πορεία, μια και την εποχή που πραγματοποιήθηκε η επανάσταση, πολλά στοιχεία ευνοούσαν τη συνάντηση αυτή και μάλιστα γίνονταν αναγκαία για να μπορέσει να στηριχθεί το νέο καθεστώς. Ο σοσιαλιστικός χαρακτήρας της επανάστασης θα εξαγγελθεί το 1961, δύο χρόνια μετά την επικράτησή της.
Για παράδειγμα, το Κ.Κ. Κούβας δημιουργείται το 1965 από τη συγχώνευση ορισμένων επαναστατικών οργανώσεων. Το κόμμα αυτό, αποτελεί μια διαδικασία συνάντησης διαφορετικών μορφωμάτων. Δεν ήταν λοιπόν ο «μαρξισμός – λενινισμός» που καθοδήγησε την επανάσταση και το λαό, αλλά τα πράγματα εξελίχθηκαν λίγο διαφορετικά. Η μετέπειτα ευθυγράμμιση της Κούβας σε πολλά σημεία με την ΕΣΣΔ, δεν ακύρωσε πολλά από τα πρωτότυπα χαρακτηριστικά που είχε η κουβανική επανάσταση και δεν έγινε σε τέτοιο βαθμό ώστε να ακολουθήσει την πορεία των άλλων χωρών του «υπαρκτού σοσιαλισμού». Παρόλο που χρειάζεται μια νηφάλια αποτίμηση του τι πρόσφερε η ευθυγράμμιση αυτή, όπως και ο ειδικός ρόλος της Κούβας σε πολλές εξελίξεις στη Λατινική Αμερική, όλες τις δεκαετίες που πέρασαν.
Η συμβολή του Φιντέλ
Η Κούβα επομένως του Φιντέλ Κάστρο, ως επανάσταση και διαδικασία μετάβασης σε έναν καλύτερο κόσμο, ως πραγμάτωση της ανεξαρτησίας και της κοινωνίας χωρίς εκμετάλλευση, ως μοντέλο σοσιαλισμού, είχε πολλά στοιχεία φρεσκάδας, αυθορμητισμού, ριζοσπαστισμού, επαναστατικότητας, λαϊκότητας, συμμετοχής, αβανγκαρντισμού σε πολλούς τομείς, αφιέρωσης και διεθνισμού. Η συμβολή του Φιντέλ Κάστρο σε αυτήν την πορεία ήταν καθοριστική. Δύο ήταν τα προβλήματα που δεν έλυσε, όπως κι όλες οι επαναστάσεις του 20ού αιώνα: α) τι γίνεται με τα ανερχόμενα στρώματα μέσα στον πληθυσμό που αναγκαστικά δημιουργούνται από την ανάπτυξη, πώς μπορούν να ενσωματωθούν σε μια σοσιαλιστική «εξισωτική» χειραφετητική προοπτική και β) το πρόβλημα της δημοκρατίας και της ελευθερίας σε συνθήκες μετάβασης, όπου η τάση να κυριαρχεί το κράτος-κόμμα επί της κοινωνίας παίρνει μεγάλες διαστάσεις.
Πρέπει επίσης να αναγνωριστεί στον Φιντέλ Κάστρο η τιμή, λόγω της προσήλωσής του στην κουβανικότητα και του βαθύτατου αντιιμπεριαλισμού του, να μην «παραδώσει» στο ρεύμα της παλινόρθωσης και της συνδιαλλαγής με τον ιμπεριαλισμό, όπως έκαναν σχεδόν όλα τα καθεστώτα του «υπαρκτού» στην Ευρώπη. Ίσως να βρίσκονταν μακριά από την Ευρώπη και έτσι να μην επηρεάστηκε πολύ από τις «διαδικασίες» παράδοσης, αλλά μην ξεχνάμε ότι ήταν πολύ, πάρα πολύ κοντά στις ΗΠΑ. Και όμως, άντεξε, κράτησε, αντιστάθηκε. Και εδώ ξαναβλέπουμε το μεγαλείο και την υπερηφάνεια, τον πατριωτισμό και την αλληλεγγύη του κουβανικού λαού.
Παρά τις τεράστιες στερήσεις, τις οικονομικές δυσκολίες, σε μια εποχή που σε όλο τον κόσμο κτυπηθήκαν άγρια δικαιώματα και κοινωνική μέριμνα, στην Κούβα ανακαλύφθηκαν τρόποι να μην λείπουν τα βασικά από όλους τους πολίτες, να εξασφαλίζεται το γάλα για όλα τα παιδιά μέχρι 7 χρονών, να έχουν όλοι πρόσβαση στις υγειονομικές υπηρεσίες και στην παιδεία, να έχουν όλοι τροφή. Κι όχι μόνο αυτό, αλλά να διαπρέπει η Κούβα σε τομείς όπως η βιοτεχνολογία, τα εμβόλια και να «εξάγει» γιατρούς που βοηθούν άλλες χώρες. Πέρα από αυτά, συνέβαλε με το να στέκεται όρθια, να εμπνέει γειτονικούς λαούς, να βοηθά κινήματα και κυβερνήσεις, να συμβάλλει σε πρωτότυπες περιφερειακές συνεργασίες (π.χ. ALBA).
Αυτή είναι η κύρια πλευρά για όσο καιρό ο Φιντέλ είχε έναν σημαντικό ρόλο. Στα θετικά του, φυσικά, πρέπει να τονιστεί πως αποσύρθηκε εδώ και 8 χρόνια από την ενεργό δράση, πράγμα όχι τόσο σύνηθες. Ίσως ακόμα, με διακριτικό τρόπο, να διαφοροποιήθηκε από «ανοίγματα» που γίνονταν το τελευταίο καιρό, γιατί πολλές από τις κατευθύνσεις που υιοθετούνται έχουν σαν πρότυπο ή αναφέρονται με θετικό τρόπο στο «κινεζικό μοντέλο» και τα ανοίγματα προς τις ΗΠΑ.
Ο Ομπάμα επισκέφθηκε φέτος την Κούβα και αυτό ήταν ένα σημαντικό γεγονός. Ο Φ. Κάστρο δεν συναντήθηκε μαζί του. Έγραψε όμως ένα άρθρο που κατέληγε με τα εξής λόγια: «Να μην έχει κανείς την ψευδαίσθηση, ότι ο λαός αυτής της ευγενούς και γεμάτης αυταπάρνηση χώρας θα απαρνηθεί τη δόξα και τα δικαιώματα, αλλά και τον πνευματικό πλούτο που έχει κερδίσει με την ανάπτυξη στην εκπαίδευση, τις επιστήμες και τον πολιτισμό. Επισημαίνω επίσης, ότι είμαστε ικανοί να παράγουμε τα τρόφιμα και τον υλικό πλούτο που χρειαζόμαστε με την προσπάθεια και την εξυπνάδα του λαού μας. Δεν χρειαζόμαστε να μας χαρίσει τίποτα η αυτοκρατορία. Οι προσπάθειές μας θα είναι νόμιμες και ειρηνικές, γιατί είμαστε ταγμένοι στον αγώνα για την ειρήνη και την αδελφοσύνη όλων των ανθρώπων που ζούμε σε αυτόν τον πλανήτη» (Φιντέλ Κάστρο Ρους, 27 Μάρτη 2016).
Ηθική , πατριωτισμός και μαρξισμός
