του Μανόλη Μούστου*
Όταν, κατά τα μέσα του 19ου αιώνα, η βελτίωση της ισχύος των μικροσκοπίων οδήγησε στην ανακάλυψη της ύπαρξης των μικροβίων, όλοι θεώρησαν ότι είχε βρεθεί, επιτέλους, η πραγματική αιτία των νοσημάτων. Ο σπουδαίος Γάλλος ερευνητής Λουί Παστέρ ήταν τότε πρωτοπόρος των νέων επαναστατικών μεθόδων. Όμως ο Κλοντ Μπερνάρ, Γάλλος ιατροφιλόσοφος, αμφισβήτησε ευθύς εξαρχής τη μικροβιακή θεωρία και υποστήριξε ότι, αν το «πεδίο» δεν είναι ευνοϊκό, τα μικρόβια είναι τελείως ανίσχυρα να δημιουργήσουν νόσο. Φημολογείται ότι λίγο πριν τον θάνατο του ο Παστέρ παραδέχτηκε –προς τιμήν του– μεταξύ φίλων ότι ο Μπερνάρ είχε δίκιο: «Τα μικρόβια είναι ένα τίποτα, το “terrain” είναι το παν».
Το ίδιο μικρόβιο, δηλαδή, ποτέ δεν προκαλεί την ίδια ακριβώς παθολογία μεταξύ διαφορετικών ανθρώπων. Η βαρύτητα και το εύρος των συμπτωμάτων εξαρτάται από πολλούς παράγοντες: ηλικία, φύλο, γενική κατάσταση του οργανισμού (ανοσολογική απόκριση κ.λπ.). Εξαρτάται πολύ περισσότερο από το κοινωνικοπολιτικό «πεδίο» εντός του οποίου ζουν οι άνθρωποι. Αυτή η απλή αλήθεια πολλές φορές «ξεχνιέται» στις μέρες μας από τους ειδικούς που κατακλύζουν τα κανάλια, ενώ επαληθεύτηκε αρκετές φορές κατά τη διάρκεια της τρέχουσας πανδημίας. Χώρες φτωχές, με πληθυσμούς που στερούνται ακόμα και τα βασικά, με διαλυμένα συστήματα υγείας, ήταν πολύ πιο ευάλωτες στην επέλαση του κορωνοϊού. Και η δική μας χώρα δεν αποτελεί εξαίρεση. Ο συνωστισμός για χιλιάδες εργαζόμενους στα ΜΜΜ, τα ελλιπή μέτρα προστασίας στους εργασιακούς χώρους, η εξάρτηση της χώρας από την τουριστική βιομηχανία, η χρόνια απαξίωση του ΕΣΥ και η παντελής έλλειψη πρωτοβάθμιων δομών περίθαλψης ήταν (και είναι) μονάχα μερικοί παράγοντες που καθιστούν τον πληθυσμό της χώρας εξαιρετικά «ευπαθή» στη λοίμωξη που προκαλεί ο κορωνοϊός.
Πολύ περισσότερο, τα σύγχρονα επιστημονικά ιερατεία επιβάλλουν μια πρωτοφανή σιωπή γύρω από αυτά τα ζητήματα. Ο κορωνοϊός παρουσιάστηκε ευθύς εξαρχής ως μία φυσική καταστροφή, απέναντι στην οποία μπορεί να υπάρξει μόνο η ατομική ευθύνη (μέτρα προστασίας, εμβολιασμός). Οποιαδήποτε αμφισβήτηση των κυβερνητικών χειρισμών ή του φαρμακοβιομηχανικού συμπλέγματος εξορίζεται στο φάσμα των «ψεκασμένων» και «συνωμοσιολόγων».
Για αυτό το λόγο επιλέγουμε να θυμηθούμε δύο σημαντικά κείμενα. Το πρώτο ανήκει στον Πιοτρ Κροπότκιν. Γράφτηκε το 1880 και τιτλοφορείται «Προς τους γιατρούς». Αποτελεί συντετμημένο απόσπασμα από την μπροσούρα με τίτλο «Προς τους νέους» που είχε γράψει ο φιλόσοφος (ο οποίος διέθετε και σπουδαίο έργο στην Εξελικτική Βιολογία) με στόχο να παρακινήσει τους νέους επιστήμονες να πάρουν θέση απέναντι στο κοινωνικό ζήτημα της εποχής, και να πάψουν να θεωρούν ότι η επιστήμη είναι κάτι το «ουδέτερο» που δεν πρέπει να σχετιστεί με την πολιτική. Το δεύτερο είναι απόσπασμα από το ποίημα του Μπέρτολτ Μπρεχτ «Ομιλία ενός εργάτη σ’ ένα γιατρό», το οποίο με διαφορετικό αλλά πολύ απλό τρόπο αναδεικνύει την αλήθεια που συσκοτίζεται στις μέρες μας: ότι αιτία μιας ασθένειας δεν είναι βασικά η «απερίσκεπτη» συμπεριφορά του ασθενή αλλά, κυρίως, οι σκληρές ταξικές ανισότητες και το σύστημα που τις παράγει.
* Ο Μανόλης Μούστος είναι γιατρός.
Προς τους γιατρούς
Αύριο ένας φτωχοντυμένος άνθρωπος θα έρθει να σε παρακαλέσει να επισκεφτείς μια άρρωστη γυναίκα… και να ’σαι μέσα σ’ ένα σκοτεινό, παγωμένο δωμάτιο, όπου θα δεις την άρρωστη ξαπλωμένη πάνω σ’ ένα αχυρόστρωμα και σκεπασμένη με παλιοκούρελα. Γύρω σου μερικά χλωμά, πελιδνά παιδάκια. Τουρτουρίζουν κάτω από τα πανωφόρια τους, σε κοιτούν με τα μεγάλα, ορθάνοιχτα μάτια τους. Ο άντρας της άρρωστης εδώ και τρεις μήνες είναι άνεργος. Το να μένει χωρίς δουλειά, δεν είναι σπάνιο φαινόμενο για το επάγγελμά του. Συμβαίνει κάθε χρόνο περιοδικά. Αλλά παλιότερα, όταν δεν είχε δουλειά, η γυναίκα του πήγαινε και δούλευε σαν παραδουλεύτρα, έπλενε ίσως τα πουκάμισά σου για μερικές πεντάρες τη μέρα. Τώρα όμως, πάνε δυο μήνες που είναι κατάκοιτη και η εξαθλίωση απλώνεται πάνω στην οικογένεια σε όλη την απεχθή της φρίκη…
Ποια θεραπεία θα συστήσεις στην άρρωστη, γιατρέ, αφού έχεις καταλάβει με την πρώτη ματιά πως αιτία της αρρώστιας της είναι μια γενική αναιμία, η έλλειψη καλής τροφής και καθαρού αέρα; Ας πούμε, μια καλή μπριζόλα κάθε μέρα; Μικρούς περιπάτους στην εξοχή; Ένα ευάερο και χωρίς υγρασία δωμάτιο; Τι ειρωνεία! Αν μπορούσε να τα ’χει όλα αυτά, θα τα έκανε πολύ καιρό πριν και δεν θα περίμενε τη δική σου συμβουλή. Τι θα συστήσεις σε όλους αυτούς τους αρρώστους; Να τρώνε καλά, ν’ αλλάξουν περιβάλλον, να δουλεύουν λιγότερο κουραστικά; Μακάρι να μπορούσες, αλλά δεν τολμάς, κι έτσι φεύγεις με πληγωμένη καρδιά, ρίχνοντας κατάρες αριστερά και δεξιά.
Την άλλη μέρα, ενώ ακόμη συλλογιέσαι την μοίρα των κατοίκων αυτής της τρώγλης, ένας συνάδελφός σου διηγείται πως την προηγουμένη ήρθε και τον πήρε ένας υπηρέτης, με άμαξα αυτήν την φορά. Επισκέφθηκε τον ιδιοκτήτη ενός ωραίου σπιτιού, μια γυναίκα εξαντλημένη από την αϋπνία, με τη ζωή της γεμάτη λούσα, επισκέψεις, χορούς… και καυγάδες με τον ηλίθιο σύζυγό της. Ο συνάδελφός σου τής σύστησε μια πιο ήσυχη ζωή, μια ελαφρύτερη διατροφή και περιπάτους στην εξοχή, να χαλαρώνει και να κάνει μερικές ασκήσεις γυμναστικής στην κάμαρά της για να αντικαταστήσει, ως έναν βαθμό, την έλλειψη παραγωγικής δραστηριότητας. Η μία λοιπόν πεθαίνει γιατί δεν είχε ποτέ στη ζωή της αρκετή τροφή και ανάπαυση, ενώ η άλλη μαραίνεται γιατί από τότε που γεννήθηκε δεν έμαθε ποτέ τι θα πει δουλειά.
Αν είσαι κι εσύ ένας από εκείνους τους εκφυλισμένους χαρακτήρες που προσαρμόζονται σε οτιδήποτε, τότε θα συνηθίσεις σιγά-σιγά αυτές τις αντιθέσεις… Δεν θα σκέπτεσαι τίποτε άλλο παρά μόνο το πώς θα παραμείνεις μέσα στις τάξεις των κυνηγών της ηδονής, δηλαδή των πλουτοκρατών, ώστε να μην βρεθείς ποτέ ανάμεσα στους εξαθλιωμένους. Αν όμως είσαι Άνθρωπος, αν το κτήνος που υπάρχει μέσα σου δεν έχει κατασπαράξει την ευγενική σου φύση, τότε μια μέρα θα γυρίσεις σπίτι μονολογώντας: «Όχι, είναι άδικο, δεν πρέπει να συνεχιστεί αυτή η κατάσταση! Δεν αρκεί να θεραπεύουμε τις αρρώστιες, οφείλουμε να τις προλαμβάνουμε. Μια κάπως άνετη ζωή και μια πνευματική καλλιέργεια αρκούν για να σβήσουν από τους καταλόγους μας τους μισούς αρρώστους και τις μισές αρρώστιες. Στο διάολο λοιπόν τα γιατρικά! Καθαρός αέρας, καλή διατροφή, λιγότερο εξαντλητική δουλειά – να πώς πρέπει ν’ αρχίσουμε. Χωρίς αυτά, ολόκληρη η ιατρική δεν είναι τίποτε άλλο παρά απάτη και αγυρτεία».
Εκείνη ακριβώς την ημέρα θα καταλάβεις το νόημα του σοσιαλισμού, θα θελήσεις να τον γνωρίσεις καλύτερα. Κι αν η λέξη φιλαλληλία δεν είναι για σένα μια λέξη κενή περιεχομένου, αν μελετήσεις το κοινωνικό ζήτημα υπό το φως της αυστηρής ανάλυσης του φυσικού φιλοσόφου, θα καταλήξεις να ενταχθείς στις γραμμές μας και θα δουλέψεις, όπως δουλεύουμε κι εμείς, για να πραγματοποιηθεί η Κοινωνική Επανάσταση.
Πιοτρ Κροπότκιν, 1880
Ομιλία ενός εργάτη σ’ ένα γιατρό
Όταν σ’ εσένα ερχόμαστε
Παραμερίζεις τα κουρέλια μας
Και ακροάσαι κάθε σπιθαμή απ’ το γυμνό κορμί μας.
όσο για την αιτία της αρρώστιας μας
Μια ματιά να ’χες ρίξει στα κουρέλια μας
Θα σου ’λεγε περισσότερα. Είναι η ίδια αιτία που φθείρει
Το κορμί μας και τα ρούχα μας.
Ο πόνος που έχουμε στον ώμο μας
Προέρχεται λες, απ’ την υγρασία… απ’ αυτήν
Προέρχεται όμως και η κηλίδα στον τοίχο του σπιτιού μας.
Πες μας λοιπόν:
Από πού προέρχεται η υγρασία;
Πάρα πολλή δουλειά και πολύ λίγο φαγητό
Αδύναμους μας κάνουν και μας αρρωσταίνουν
Η συνταγή σου λέει:
Πρέπει να πάρετε βάρος.
Μπορείς στα βούρλα να πεις
Ότι δεν πρέπει να βρέχονται.
Μπέρτολτ Μπρεχτ, 1938
(απόδοση: Νάντια Βαλαβάνη)
