της Πηνελόπης Καμπάκη Βουγιουκλή*
Η εξέταση των κοινών εθιμικών εκδηλώσεων, τελετουργιών και δρωμένων ανάμεσα στον χριστιανικό και τον μουσουλμανικό λαϊκό πολιτισμό, όπως το Πάσχα και τα Μπαϊράμια, εντάσσεται στη γενικότερη προβληματική σχετικά με την ύπαρξη κοινών στοιχείων στους επιμέρους λαϊκούς πολιτισμούς των βαλκανικών λαών και της ευρύτερης περιοχής της Ν.Α. Ευρώπης και της Εγγύς Ανατολής.
Ο φετινός Απρίλης είναι γεμάτος από τέτοιες τελετουργίες και έθιμα για τους Χριστιανούς, Μουσουλμάνους και Εβραίους. Οι Μουσουλμάνοι ανοίγουν πρώτοι τις γιορτές, μιας και το Ραμαζάνι, η Σαρακοστή τους, ξεκίνησε στις 10 Μαρτίου και τελείωσε στις 9 Απριλίου, δηλαδή τώρα βρίσκονται σε περίοδο του δικού τους Πάσχα, στο Μπαϊράμι.
Ραμαζάνι και Μπαϊράμι
Το Ραμαζάνι, εκ του αραβικού αλ-ραμάντ, «καψαλίζω από τη ζέστη ή την ξηρασία», το όνομα του ένατου μήνα του σεληνιακού έτους τους, κατά τον οποίο δόθηκε το Κοράνι στους ανθρώπους, είναι η νηστεία τους, δηλαδή η Σαρακοστή τους. Αρκετά τα κοινά στοιχεία μεταξύ των νηστειών της Σαρακοστής και του Ραμαζανίου. Το Ραμαζάνι διαρκεί ένα μήνα ενώ η Σαρακοστή 40 μέρες. Ξεκινάει όταν το φεγγάρι είναι «ημισέληνος» και τελειώνει στην ίδια όψη του φεγγαριού, ενώ κάτι ανάλογο γίνεται και με το Πάσχα και τη σελήνη. Κατά τη διάρκειά του επιβάλλεται αποχή από τροφή και νερό από την ανατολή μέχρι τη δύση του ήλιου. Με τη δύση του ήλιου λαμβάνει χώρα το Ιφτάρ, το δείπνο αγάπης, που δίνει την ευκαιρία στους Πιστούς να συνευρεθούν, να συσφίξουν τις σχέσεις τους και να εκφράσουν από κοινού την ευγνωμοσύνη τους στον Αλλάχ και αγάπη προς αλλήλους. Τη Σαρακοστή η αυστηρή αποχή από ορισμένες τροφές, ιδίως ζωικές, αφορά ολόκληρο το 24ωρο. Η νηστεία έχει σκοπό να βοηθήσει τόσο τους Μουσουλμάνους όσο και τους Χριστιανούς να μάθουν την αυτοπειθαρχία, την εγκράτεια, τη γενναιοδωρία και την υπομονή.
Το Μπαϊράμ είναι η τουρκική λέξη για την εθνική γιορτή ή την αργία, που αναφέρεται και σε εθνικές (κοσμικές) και θρησκευτικές γιορτές, όχι μόνο ισλαμικές, όπως το Halloween, τα Χριστούγεννα, το Πάσχα, το εβραϊκό Χάνουκα κ.ά.
Στην Ελλάδα η λέξη μπαϊράμι αναφέρεται στις δύο μεγάλες γιορτές των Ελλήνων Μουσουλμάνων, το Σεκέρ Μπαϊράμ (Ινταλ-φιτρ, EidalFitr), και το Κουρμπάν Μπαϊράμ.
Το Ινταλ-φιτρ ή απλώς Ιντ (από τις αραβικές λέξεις ιντ=γιορτή και φιτρ = τέλος της νηστείας) ξεκινάει μετά τον μήνα Ραμαντάν και σηματοδοτεί το τέλος της νηστείας. Οι Μουσουλμάνοι δίνουν χρήματα στους φτωχούς και φορούν τα καλύτερα ρούχα τους, ακριβώς όπως εμείς το Πάσχα, και προσφέρουν γλυκά, εξ ου και η ονομασία σεκέρ=γλυκό, για ένα τριήμερο.
Την ημέρα του εορτασμού, η μουσουλμανική οικογένεια ξυπνάει πολύ νωρίς, κάνει την πρώτη καθημερινή προσευχή και πρέπει να φάει λίγο για να δείξει το τέλος του Ραμαζανιού. Οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί ξεκινούν από το βράδυ του Μ. Σαββάτου με τη μαγειρίτσα και το αυγό. Παρευρίσκονται έπειτα στις προσευχές που γίνονται στα τεμένη, σε ανοιχτούς χώρους και σε στάδια, όπως ακριβώς οι Ορθόδοξοι με τη Δεύτερη Ανάσταση. Η προσευχή είναι γενικά σύντομη και ακολουθείται από ένα κήρυγμα (khuṭba). Οι προσκυνητές χαιρετούν και αγκαλιάζουν ο ένας τον άλλον με πνεύμα ειρήνης και αγάπης μετά από την προσευχή. Ο καθένας μας μπορεί να δει σε αυτήν την τελετουργία το έθιμο της Αγάπης των Χριστιανών. Οι εορτασμοί εκδηλώνονται συνήθως και από τις δύο θρησκευτικές κοινότητες με τις επισκέψεις στα σπίτια των συγγενών και των φίλων για την ανταλλαγή ευχών.
Το Ινταλ-φιτρ είναι χαρούμενη γιορτή, με σημαντική θρησκευτική σημασία, η ημέρα της συγχώρεσης, της ηθικής νίκης, της ειρήνης της κοινότητας, της αδελφοσύνης και της ενότητας. Οι Μουσουλμάνοι δοξάζουν τον Αλλάχ για τη βοήθεια και δύναμη που θεωρούν ότι τους έδωσε μέσω του προηγούμενου μήνα, όπως ακριβώς και οι Χριστιανοί με τη Θεία Ευχαριστία.
Οι συνήθεις χαιρετισμοί είναι ο αραβικός χαιρετισμός EĪdmubārak («ευλογημένο Ιντ») ή `Īdsa `īd («ευτυχές Ιντ»). Οι ανάλογες ευχές από τους Χριστιανούς «Καλό κι ευλογημένο Πάσχα», «καλή Ανάσταση»
Τα κοινά στοιχεία και οι κοινοί εορτασμοί αναδεικνύονται μέσα από τα διηγήματα του Βιζυηνού, όπου χριστιανοί και μουσουλμάνοι αφομοιώνουν αντίστοιχες λατρευτικές πρακτικές του Άλλου είτε ως μία απέλπιδα απόπειρα να υπερπηδήσουν αφόρητες αντιξοότητες, όπως μία θανατηφόρα ασθένεια, είτε ως τεκμήριο του σεβασμού τους προς τον αλλόθρησκο ευεργέτη τους
Το μεγάλο Μπαϊράμι βέβαια είναι το Ιντ Αλ-Αντχά, με το οποίο κορυφώνεται το ιερό προσκύνημα στη Μέκκα (Χατζ). Στην Τουρκία και στους μουσουλμάνους των Βαλκανίων είναι γνωστή ως Κουρμπάν Μπαϊράμ (Γιορτή της Θυσίας) και γιορτάζεται τη δεκάτη ημέρα του Ντου Αλ Χιτζά, του τελευταίου μήνα του σεληνιακού ισλαμικού ημερολογίου, σε ανάμνηση της θυσίας του Αβραάμ – όπως και στον Χριστιανισμό και στον Ιουδαϊσμό. Σε ολόκληρο τον μουσουλμανικό κόσμο, όποιος έχει την οικονομική δυνατότητα, προσφέρει θυσία ένα επιτρεπόμενο από τη θρησκεία ζώο (πρόβατο, κατσίκα, βοοειδές ή καμήλα) και κατόπιν μοιράζει ισομερώς το κρέας στους φτωχούς, στους συγγενείς και την οικογένειά του, σε ανάμνηση της ανταλλαγής του Ισμαήλ, νόθου γιου του Αβραάμ, με ένα κριάρι, έθιμο που βλέπουμε σε όλες τις ελληνικές ορθόδοξες κοινότητες.
Αυτά τα κοινά στοιχεία και οι κοινοί εορτασμοί αναδεικνύονται μέσα από τα διηγήματα του Βιζυηνού, όπου χριστιανοί και μουσουλμάνοι αφομοιώνουν αντίστοιχες λατρευτικές πρακτικές του Άλλου είτε ως μία απέλπιδα απόπειρα να υπερπηδήσουν αφόρητες αντιξοότητες, όπως μία θανατηφόρα ασθένεια, είτε ως τεκμήριο του σεβασμού τους προς τον αλλόθρησκο ευεργέτη τους, όπως στο «Το αμάρτημα της μητρός μου», όπου η μητέρα του ποιητή ἐπί τοῦ στήθους τῆς Ἀννιῶς, ἐκρέμασεν ἕν «χαμανλί» μέ μυστηριώδεις ἀραβικάς λέξεις.
Για να κλείσουμε με το Πάσχα και το Μπαϊράμι και το κοινό τους μήνυμα, την αγάπη και τη συναδέλφωση μεταξύ των ανθρώπων, ας θυμηθούμε το διήγημα «Η Διπλή Γιορτή» του Δημητρίου Καμπούρογλου, όπου ο συγγραφέας αφηγείται τον τρόπο με τον οποίο μια ηλικιωμένη χριστιανή και μια μουσουλμάνα γερόντισσα γιόρτασαν μαζί το Πάσχα και το Μπαϊράμι κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας.
Προφανώς η ψυχική σύγκλιση των αλλόθρησκων ηρώων στη Θράκη, κι όχι μόνο, δεν χαιρετίζεται συνολικά ούτε από τη χριστιανική ούτε από τη μουσουλμανική κοινότητα. Φανατικοί χριστιανοί και μουσουλμάνοι, συνήθως ιερωμένοι ή διοικητικοί, αντίπαλοι της διαθρησκειακής και διακοινοτικής προσέγγισης, αρνούνται και καταδικάζουν αυστηρά κάθε διασύνδεση ανάμεσα σε δρώντα πρόσωπα διαφορετικής ταυτότητας που δεν ελέγχει το σύστημα του έθνους και/ή της θρησκείας. Έτσι, για παράδειγμα, «Χάριν αντί χάριτος» του Κουρτίδη ένας ιμάμης αποδοκιμάζει τον θερμό εναγκαλισμό του χριστιανού Διαμαντή και του μουσουλμάνου Σαλή, ενώ στην «Τουρκεμένη» του Παπαχριστοδούλου διεκτραγωδείται η διαπόμπευση της ηρωίδας από πλήθος χριστιανών και μουσουλμάνων.
Παρ’ όλα αυτά, έχουμε την πεποίθηση ότι τα κοινά θα ισοσκελίζουν τις διαφορές και θα γιορτάζουμε όλοι μαζί για να ενώσουμε, αδέλφια, τον κόσμο!
* Η Πηνελόπη Καμπάκη Βουγιουκλή είναι ομότιμη καθηγήτρια Γλωσσολογίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης
