Μετάφραση: Καίτη Μυλωνά*
Από τις αρχές της δεκαετίας του 2000, οι Αφρικανοί είπαν «Όχι στις ΣΟΕΣ» (συμφωνίες οικονομικής εταιρικής σχέσης) που προωθούσε η Ευρώπη για να συνεχίσει την αποικιοκρατική λεηλασία του παγκόσμιου Νότου. Τώρα, ένα άλλο νεοφιλελεύθερο σχέδιο απειλεί την αφρικανική ήπειρο: η Αφρικανική Ηπειρωτική Ζώνη Ελεύθερου Εμπορίου (AfCFTA).
Αυτή η μεγαλεπήβολη εμπορική συμφωνία αποτελεί πρωτοβουλία της Αφρικανικής Ένωσης (Α.Ε.), η οποία υποστηρίζεται από σημαντικούς οικονομικούς παράγοντες, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Ευρωπαϊκή Ένωση, η Κίνα, η Αφρικανική Τράπεζα Ανάπτυξης, η Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το Εμπόριο και την Ανάπτυξη, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου (ΠΟΕ) και η Παγκόσμια Τράπεζα. Στόχος της είναι η εδραίωση των αφρικανικών αγορών, η τόνωση του εμπορίου εντός της ηπείρου και η ενίσχυση της περιφερειακής ολοκλήρωσης.
Έχει υπογραφεί από 54 από τα 55 κράτη μέλη της Α.Ε. Ενώ τέθηκε σε ισχύ το 2019, ορισμένοι από τους εμπορικούς κανόνες της λειτουργούν από το 2022 και μόνο μεταξύ επτά κρατών. Η AfCFTA στοχεύει στην απελευθέρωση του 97% του διααφρικανικού εμπορίου αγαθών. Θέτει επίσης κανόνες για το εμπόριο υπηρεσιών, καθώς και για την πνευματική ιδιοκτησία, τις επενδύσεις και το ηλεκτρονικό εμπόριο. Η διαδικασία διαπραγμάτευσης δεν είχε διαφάνεια, με τις πληροφορίες να είναι διαθέσιμες μόνο μέσω κειμένων που διέρρευσαν.
Το εμπόριο στην Αφρική διεξαγόταν ανέκαθεν ανεπίσημα από εμπόρους μικρής κλίμακας, η πλειοψηφία των οποίων είναι γυναίκες. Η AfCFTA παραβλέπει αυτή την πραγματικότητα και επικεντρώνεται στην ενίσχυση του ανταγωνισμού μεταξύ των επιχειρήσεων.
Τι σημαίνει λοιπόν αυτή η εμπορική συμφωνία για τους απλούς Αφρικανούς σε μια εποχή βαθιάς κλιματικής, οικονομικής και επισιτιστικής κρίσης;
Προώθηση της ατζέντας των αγροτικών επιχειρήσεων
Η AfCFTA πρόκειται να υπονομεύσει την αγροτική γεωργία και τα αφρικανικά συστήματα διατροφής. Μια ισχυρή απειλή είναι ότι μπορεί να ενισχύσει την ποινικοποίηση των σπόρων των αγροτών. Το σχέδιο πρωτοκόλλου για τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας της AfCFTA προωθεί εναρμονισμένους κανόνες για την «προστασία» των φυτικών ποικιλιών, των γενετικών πόρων και των παραδοσιακών γνώσεων. Αυτό σημαίνει τη μετατροπή τους σε ιδιωτική ιδιοκτησία. Οι εταιρείες σπόρων θα μπορούν να εμποδίζουν τους αγρότες να αποθηκεύουν και να ανταλλάσσουν προστατευόμενους σπόρους. Ως αποτέλεσμα, η βιοποικιλότητα –η ραχοκοκαλιά της αφρικανικής διατροφικής κουλτούρας και η βάση της διατροφικής κυριαρχίας– θα χαθεί, ενώ η δύναμη των βιομηχανιών τροφίμων και της γεωργίας θα αυξηθεί. Είναι απαράδεκτο να παραχωρούνται σε οποιονδήποτε νόμιμα μονοπωλιακά δικαιώματα επί των σπόρων.
Τα δικαιώματα των εργαζομένων σε κίνδυνο
Για την επιτάχυνση της ανάπτυξης, το κείμενο της AfCFTA ενθαρρύνει τις δραστηριότητες σε ειδικές οικονομικές ζώνες (ΕΟΖ), όπου οι κανονισμοί χαλαρώνουν για την προσέλκυση επενδύσεων. Οι ΕΟΖ προσφέρουν στις εταιρείες φοροαπαλλαγές και απαλλαγές από περιβαλλοντικούς και άλλους νόμους. Για τους εργαζόμενους, αυτό σημαίνει κακές συνθήκες εργασίας, χαμηλούς μισθούς, κακές συνθήκες υγιεινής, εντατικά ωράρια, βία κατά των γυναικών και απαγορεύσεις κατά των συνδικάτων. Οι ΕΟΖ οδηγούν επίσης σε απαλλοτριώσεις και εξώσεις, ιδίως όταν η γη μετατρέπεται από γεωργική σε βιομηχανική χρήση.
Η πρόσβαση σε φάρμακα σε κίνδυνο
Η AfCFTA περιλαμβάνει διατάξεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας που θα μπορούσαν να παρεμποδίσουν την εισαγωγή και την παραγωγή προσιτών γενόσημων φαρμάκων από τοπικές εταιρείες. Ένα παράρτημα σχετικά με τις πατέντες θα προστεθεί σε μεταγενέστερο στάδιο, αλλά η διαδικασία διαπραγμάτευσης είναι πιθανό να παραμείνει κλειστή για το κοινό, παρόλο που θα μπορούσε να έχει σοβαρές αρνητικές συνέπειες για τη δημόσια υγεία.
Οι εταιρείες μπορούν να μηνύουν τις κυβερνήσεις
Οι εκδόσεις της AfCFTA που διέρρευσαν δείχνουν ότι τα κράτη-μέλη ενδέχεται να υποχρεούνται να θεσπίσουν μηχανισμό επίλυσης διαφορών μεταξύ επενδυτών και κράτους (ISDS). Αυτό το παράλληλο σύστημα απονομής δικαιοσύνης επιτρέπει στους ξένους επενδυτές να μηνύουν ένα κράτος σε δεσμευτικό διαιτητικό δικαστήριο, εάν νέοι νόμοι ή κανονισμοί επηρεάζουν αρνητικά τα αναμενόμενα κέρδη τους ή τις επενδυτικές τους δυνατότητες. Το σύστημα ISDS επικρίνεται παγκοσμίως επειδή επιτρέπει στους επενδυτές να αλλάζουν τη δημόσια πολιτική κυρίαρχων κρατών. Οδηγεί επίσης σε τεράστιες κυρώσεις (δισεκατομμύρια δολάρια) που πρέπει να πληρώσει το δημόσιο. Οι αφρικανικές κυβερνήσεις έχουν χάσει τις περισσότερες από τις 99 υποθέσεις ISDS που έχουν ασκηθεί εναντίον τους μέχρι σήμερα στο πλαίσιο διμερών επενδυτικών συνθηκών.
Ψηφιακό εμπόριο και ηλεκτρονικό εμπόριο
Ένα πρωτόκολλο ψηφιακού εμπορίου βρίσκεται υπό διαπραγμάτευση στο πλαίσιο της AfCFTA, αλλά το περιεχόμενό του δεν είναι δημοσίως διαθέσιμο. Είναι πιθανό ότι το πρωτόκολλο αυτό θα υποστηρίξει το σχέδιο της Α.Ε. για τη δημιουργία μιας ηπειρωτικής ψηφιακής ενιαίας αγοράς. Αυτό σημαίνει την άρση των νομικών και τεχνικών «εμποδίων» στο εμπόριο, όπως τα μέτρα που υιοθετούνται ευρέως από τα αφρικανικά κράτη για την προστασία της ιδιωτικής ζωής. Για παράδειγμα, θα μπορούσε να απαγορεύσει τις απαιτήσεις εντοπισμού που εμποδίζουν την επεξεργασία ευαίσθητων δεδομένων, όπως αυτά που αφορούν την προσωπική υγεία, εκτός της χώρας του καθενός. Καθώς μόνο το ένα τρίτο των Αφρικανών χρησιμοποιεί το διαδίκτυο σε τακτική βάση, δεν είναι σαφές ποιος θα επωφεληθεί από την απελευθέρωση του ψηφιακού εμπορίου και του ηλεκτρονικού εμπορίου.
Περισσότερο χρέος για υποδομές
Η AfCFTA είναι ένα από τα έργα προς υπογραφή της Ατζέντας 2063 της Αφρικανικής Ένωσης, η οποία στοχεύει στην ανάπτυξη των ενδοαφρικανικών υποδομών. Θα προωθήσει έργα μεγάλης κλίμακας που ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις των κρατικών και εταιρικών υποστηρικτών της, όπως ο διάδρομος Nacala, μια οδική και σιδηροδρομική σύνδεση 1.700 χιλιομέτρων μεταξύ Μοζαμβίκης, Μαλάουι και Ζάμπια. Αυτά τα δαπανηρά μεγαλεπήβολα έργα τείνουν να πλουτίζουν τις πολυεθνικές εταιρείες και να δημιουργούν μεγαλύτερο δημόσιο χρέος για τις χώρες στις οποίες κατασκευάζονται. Ενώ η ανάπτυξη των υποδομών είναι σημαντική, πρέπει να είναι προς το δημόσιο συμφέρον και να μην οδηγεί σε πρόσθετο χρέος. Ως υπενθύμιση, το εξωτερικό δημόσιο χρέος των αφρικανικών χωρών ανήλθε σε 44 δισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ το 2022.
ΟΧΙ στην AfCFTA!
Η AfCFTA βασίζεται στο δόγμα του καπιταλισμού της ελεύθερης αγοράς. Προωθεί ένα μοντέλο «ανάπτυξης» που στηρίζεται στην αύξηση του εμπορίου και των επενδύσεων υπό το πρόσχημα του παναφρικανισμού. Ωστόσο, πρόκειται για «περισσότερους από τους ίδιους» εμπορικούς κανόνες που βλέπουμε στο πλαίσιο του ΠΟΕ και των διμερών συμφωνιών. Επομένως, πιθανότατα θα ωφελήσει μόνο τις αφρικανικές ελίτ και το υπερεθνικό κεφάλαιο, εις βάρος των τοπικών κοινοτήτων.
* Το κείμενο αποτελεί μετάφραση του άρθρου: «AfCFTA: More free trade? For whose benefit?». Τη μετάφραση και επιμέλεια του κειμένου έκανε η Καίτη Μυλωνά, Κτηνίατρος, Εκπρόσωπος των Φίλων της Φύσης στο Ευρωπαϊκό Δίκτυο S2B.
