Πριν από λίγο καιρό –εν μέσω πανδημίας– κυκλοφόρησε το βιβλίο «Η δεκαετία του ‘40 και οι Χαλανδραίοι» από την Ομάδα Προφορικής Ιστορίας του Δήμου Χαλανδρίου (ΟΠΙΔΗΧ) με τη συνδρομή του Δήμου Χαλανδρίου.
Η εν λόγω έκδοση περιλαμβάνει πληθώρα μαρτυριών αφανών πρωταγωνιστών των ιστορικών γεγονότων της δεκαετίας του ’40. Περιλαμβάνει επίσης φωτογραφικά τεκμήρια, ένα συνοπτικό ιστορικό πλαίσιο που η Ομάδα έκρινε αναγκαίο για τη διευκόλυνση του αναγνώστη και ένα «Μικρό Ιστορικό» για το Χαλάνδρι εκείνης της εποχής.
Για την έκδοση αυτή εργάστηκαν τα μέλη της ΟΠΙΔΗΧ Νάση Σιαφάκα –που είχε και τη συνολική επιμέλεια του εγχειρήματος– και Ελένη Ανυφαντάκη. Σημαντική υπήρξε και η συνδρομή των Βασιλικής Σιαφάκα, Ευτυχίας Γεωργούλια και Γιώργου Κούκου, που είναι επίσης μέλη της ΟΠΙΔΗΧ. Τη γραφιστική επιμέλεια της έκδοσης ανέλαβε η φίλη της Ομάδας Βάλια Καπάδαη. Η ιστορικός Τασούλα Βερβενιώτη υπήρξε διαρκής πηγή έμπνευσης και στήριξης της επίπονης αυτής προσπάθειας.
Είχαμε μια πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση γι’ αυτή την έκδοση με τη συντονίστρια της ομάδας Νάση Σιαφάκα:
Θα θέλατε να μας πείτε δυο λόγια για την Ομάδα Προφορικής Ιστορίας του Χαλανδρίου;
Η Ομάδα Προφορικής Ιστορίας του Δήμου Χαλανδρίου (ΟΠΙΔΗΧ), ξεκίνησε τη λειτουργία της το 2015, μετά την απαραίτητη εκπαίδευση, θεωρητική και πρακτική, από την ιστορικό Τασούλα Βερβενιώτη και τη συνδρομή του Δήμου που παραχώρησε στην ομάδα τρία μαγνητόφωνα. Η ομάδα λειτουργεί σε εθελοντική βάση και είναι ανεξάρτητη, χωρίς επιδότηση. Τα μέλη είναι στην πλειοψηφία τους γυναίκες, εκπαιδευτικοί, συνταξιούχοι αλλά και υποψήφιοι διδάκτορες. Κοντά στα δέκα μέλη είναι σταθερά, ενώ άλλα τόσα ενεργοποιούνται κατά καιρούς. Μέχρι σήμερα η ΟΠΙΔΗΧ έχει οργανώσει ή έχει λάβει μέρος σε πολλές δραστηριότητες προφορικής ιστορίας όπως εκδηλώσεις, συνέδρια, παρουσιάσεις σε σχολεία και ιδρύματα στο Χαλάνδρι και αλλού. Μόλις κυκλοφόρησε το πρώτο μας βιβλίο, την εκτύπωση του οποίου ανέλαβε ο Δήμος.
Πώς προέκυψε η συγκεκριμένη έκδοση; Θεωρείτε πως παρουσιάζει ενδιαφέρον και για τους «εκτός Χαλανδρίου»;
Η δεκαετία του 1940 μας… επέλεξε παρά την επιλέξαμε… Αρχίζοντας τις συνεντεύξεις το 2015 από τον 95χρονο τότε, συμπολεμιστή του Άρη Βελουχιώτη, Ν. Ξένο, διαπιστώνουμε ότι ανάμεσά μας κυκλοφορούν συμπολίτες που ήταν παιδιά ή έφηβοι τη δεκαετία του 1940 με μνήμες ζωντανές. Ένας θησαυρός ιστορικής μνήμης που οφείλαμε να διασώσουμε. Αργότερα, προέκυψε η ιδέα να καταγράψουμε σε βιβλίο, το πολύτιμο υλικό που παρουσιάσαμε σε σχετική εκδήλωση στο Αετοπούλειο το 2017, εμπλουτισμένο με νεώτερες μαρτυρίες και τεκμήρια. Την επίπονη δουλειά και την ευθύνη αναλάβαμε η Ελένη Ανυφαντάκη, εγώ και η Βάλια Καπάδαη (γραφίστας). Πιστεύουμε ότι έγινε με σεβασμό στην Ιστορία και στους αφανείς πρωταγωνιστές της που μας άνοιξαν την ψυχή τους και μας εμπιστεύτηκαν θραύσματα του δύσκολου παρελθόντος.
Το βιβλίο έχει από τη φύση του υπερτοπικό χαρακτήρα αφού οι Χαλανδραίοι βρίσκονται παντού, όπου γράφεται η ιστορία∙ στα βουνά με τον Άρη , στην κηδεία του Παλαμά, στη Μεσογείων στη «μάχη της Χωροφυλακής», στη Σφαγή των Καλαβρύτων… Πολλοί έρχονται από την επαρχία κυνηγημένοι από τους ναζί κατακτητές και τους ταγματασφαλίτες, αφήνοντας πίσω τους νεκρούς ή για να ξεφύγουν από τον ρημαγμένο τόπο τους. Η ιστορία της χώρας μας δηλαδή.
«Πρέπει να έχουν λόγο οι “απλοί άνθρωποι”, οι αγνοημένοι της επίσημης ιστορίας. Η προφορική ιστορία ανοίγει ένα παράθυρο στο παρελθόν που ενώνεται με το παρόν και μας οδηγεί στο μέλλον»
Παρουσιάζει κάποιες ιδιαιτερότητες το Χαλάνδρι κατά την περίοδο που εξετάζετε;
Το Χαλάνδρι της εποχής είναι πολύ διαφορετικό από το σημερινό∙ κατάφυτο, με πολλά νερά και διάσπαρτες βίλλες, αποτελεί θέρετρο των Αθηναίων. Ο πληθυσμός του ανομοιογενής. Από τη μια μεριά γηγενείς Χαλανδραίοι γαιοκτήμονες και έμποροι, Αρβανίτικης καταγωγής οι περισσότεροι και φιλοβασιλικοί. Από την άλλη, Μικρασιάτες πρόσφυγες που ο πόλεμος τους βρίσκει πάμφτωχους, να προσπαθούν να ορθοποδήσουν. Βενιζελικοί στη συντριπτική πλειοψηφία τους, πολλοί εντάσσονται στο ΕΑΜ. Η ακραία πείνα πλήττει τους πρόσφυγες κυρίως.
Ορισμένες ιδιαιτερότητες, οφείλονται στη στρατηγική θέση της περιοχής. Αποτελεί πέρασμα μεταξύ Πάρνηθας και Πεντέλης αλλά και προς το σημαντικό λιμάνι της Ραφήνας. Έτσι, στο Χαλάνδρι εγκαθίσταται ολόκληρο τάγμα της Βέρμαχτ και επιτάσσονται δημόσια κτίρια, ξενοδοχεία και σπίτια. Η περιοχή αποτελεί και τη δίοδο του ΕΛΑΣ από την Πεντέλη προς την Αθήνα και οι ναζί θέλουν τον έλεγχο. Στο νομισματοκοπείο οι Γερμανοί στεγάζουν το Αρχηγείο της Ναυτικής διοίκησης του Αιγαίου. Αποτέλεσμα, η ανάπτυξη του ΕΑΜ στην πόλη. Αυτό που ανέδειξαν οι μαρτυρίες είναι το μεγάλο μπλόκο του Χαλανδρίου όταν τον Ιούλιο του 1944, οι κατακτητές συγκεντρώνουν 3000 πολίτες στην πλατεία και με τη βοήθεια των κουκουλοφόρων συνεργατών, οδηγούν άλλους στα στρατόπεδα αφανισμού και άλλους στην εκτέλεση. Για τους ίδιους λόγους, το Χαλάνδρι θα αποτελέσει στόχο των Άγγλων συμμάχων. Πολλοί αναφέρονται στον βομβαρδισμό του Χαλανδρίου από εγγλέζικα αεροπλάνα και από δυνάμεις των Εγγλέζων στο κολλέγιο Ψυχικού.
Ποια από τις μαρτυρίες είναι αυτή που σας έχει αγγίξει περισσότερο και γιατί;
Τόσες συγκλονιστικές ιστορίες… Ποια να επιλέξεις; Τα παιδιά που μεταφέρουν οι Γερμανοί από το Χαλάνδρι στο Πικέρμι για να δουν τους 54 κρεμασμένους; Την κραυγή «…τον ανθό της Ελλάδος διάσπαρτο στο νταμάρι…» για τους νεκρούς του εμφυλίου; Τις πολλές ιστορίες αλληλεγγύης; Στέκομαι στη μαρτυρία της εντεκάχρονης προσφυγοπούλας γιατί θα μπορούσε να είναι και μια σημερινή προσφυγοπούλα∙ γιατί ο ρατσισμός, η αναλγησία είναι ακόμα εδώ. Με τη φίλη της, πηγαίνουν στη Φιλοθέη, πεντακόσια μέτρα μακριά από τον συνοικισμό, να μαζέψουν τα «κόκκινα μπαλάκια» από τις πυραγκαθιές, που κοσμούν τα παρκάκια της Φιλοθέης∙ για να φάει η οικογένεια. Λιπόσαρκα, κακοντυμένα, κοριτσάκια προκαλούν με την παρουσία τους: «…μόλις αρχίσαμε και μαζεύαμε βγήκανε από πάνω από τα σπίτια γιατί ήταν τότε …όλα… τραπεζιτικοί ήτανε…και φώναζαν “Τώρα θα φέρουμε τους Γερμανούς να σας πιάσουν” …μικρά ήμασταν μωρέ…αφήσαμε και τις τσάντες και σηκωθήκαμε και φύγαμε».
Έχω την εντύπωση πως γίνεται μια προσπάθεια να ξαναγραφεί η ιστορία και όχι σε αναζήτηση της αλήθειας. Αυτό το υλικό που συγκεντρώνετε εσείς κι άλλες ομάδες σε όλη την Ελλάδα, μπορεί να βοηθήσει ώστε να διασωθεί η μνήμη; Μήπως έχουμε αργήσει;
Αν αναφέρεστε στη συγκεκριμένη περίοδο και ιδιαίτερα στον εμφύλιο, κατηγορηματικά όχι δεν είναι αργά. Ακόμα και σήμερα πολλά μπορεί να έρθουν στο φως μέσα από θραύσματα αναμνήσεων, ψιθύρους και σιωπές νικητών και ηττημένων. Δεν ξεχνάμε ότι έχουμε και συνέχεια …Δεκαετίες 1950, 1960, δικτατορία. Η ιστορία μετά από πόλεμο και ιδιαίτερα έναν εμφύλιο γράφεται και …ξαναγράφεται. Πρέπει να έχουν λόγο οι «απλοί ανθρωποι», οι αγνοημένοι της επίσημης ιστορίας. Η προφορική ιστορία ανοίγει ένα παράθυρο στο παρελθόν που ενώνεται με το παρόν και μας οδηγεί στο μέλλον. Το έργο της προφορικής ιστορίας, η καταγραφή της ιστορίας των απλών ανθρώπων, δεν διασώζει απλά τη μνήμη «…Προσφέρει μια αμφισβήτηση των κοινών τόπων της ιστορίας… είναι και ένα μέσο ριζικής μεταμόρφωσης της κοινωνικής σημασίας της ιστορίας» όπως χαρακτηρηστικά αναφέρει ο P.Thompson στο βιβλίο «Φωνές από το παρελθόν-Προφορική Ιστορία». Ζητούμενο, η είσοδος της προφορικής ιστορίας στην κοινωνία και το σχολείο.
Η Αθανασία (Νάση) Σιαφάκα είναι ομότιμη Καθηγήτρια Βιοχημείας του Πανεπιστημίου Αθηνών και διετέλεσε Επισκέπτρια Καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Τέξας, ΗΠΑ. Είναι δημοτική σύμβουλος και ιδρυτικό μέλος και συντονίστρια της Ομάδας Προφορικής Ιστορίας του Δήμου Χαλανδρίου που έχει ως στόχο τη διάσωση και διάδοση της συλλογικής ιστορικής μνήμης της πόλης.
Μπορείτε να διαβάσετε την ηλεκτρονική έκδοση εδώ: www.chalandri.gr/uncategorized/61709/
