του Γιάννη Μαυρή*
Στην ιστορική περίοδο, μετά το 1974, που ονομάσθηκε συμβατικά Μεταπολίτευση και της οποίας κέντρο βάρους αποτέλεσε η πρώτη δεκαετία της διακυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ (1981-1989), διαμορφώθηκε στον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό ένας ταξικός συσχετισμός δυνάμεων που βελτίωνε σχετικά –σε σύγκριση με την μετεμφυλιακή και τη δικτατορική κατάσταση– τη θέση των κυριαρχούμενων τάξεων και την πολιτική τους εκπροσώπηση στους κρατικούς θεσμούς. Εν μέρει, αυτός ο κοινωνικός συσχετισμός αποκρυσταλλώθηκε –με αντιφάσεις– και στο Σύνταγμα του 1975.
Ο τριακονταπενταετής βίος της Γ’ Ελληνικής Δημοκρατίας τερματίσθηκε βίαια, με την επιβολή του μνημονιακού καθεστώτος. Με το πολιτικό πρόγραμμα των διαδοχικών Μνημονίων, που υλοποιήθηκε την τελευταία επταετία, ο μεταπολιτευτικός κοινωνικός συσχετισμός δυνάμεων, ανατράπηκε και πάλι προς όφελος των κυρίαρχων τάξεων. Το μνημονιακό σχέδιο δεν περιορίζεται μόνο στην οικονομία. Επιβάλλει και την κατεδάφιση της πολιτικής και ιδεολογικής κληρονομιάς της Μεταπολίτευσης. Είναι αυτό που οι πολιτικές δυνάμεις του νέου καθεστώτος, αποκαλούν «κουλτούρα της Μεταπολίτευσης» και έχουν θέσει εδώ και καιρό, ως βασική προτεραιότητα στο πεδίο της ιδεολογίας, την υπονόμευση και αποδόμησή της. Τι είναι όμως η «κουλτούρα της Μεταπολίτευσης» που τόσο μισούν και στηλιτεύουν οι ταγοί του εγχώριου νεοφιλευθερισμού; Είναι η θετική «ανάμνηση» που διατηρείται στη συλλογική μνήμη για τη Μεταπολίτευση. Στην ουσία, πρόκειται για την κοινωνική αναγνώριση των κατακτήσεων, που οι κυριαρχούμενες τάξεις κατοχύρωσαν πολιτικά σε αυτήν την ιστορική περίοδο.
Μετά την πολιτική και οικονομική επιβολή, η στρατηγική προσπάθεια του μνημονιακού μπλοκ, που εξελίσσεται, στοχεύει στην κατάκτηση και της ιδεολογικής ηγεμονίας, με ριζική ανατροπή των όποιων θέσεων είχαν καταλάβει οι κυριαρχούμενοι στο πεδίο των κρατικών ιδεολογικών μηχανισμών. Αυτό το σχέδιο, με πολεμική σημαία την καταπολέμηση του «λαϊκισμού» ή ευρύτερα του «εθνολαϊκισμού», προωθεί συστηματικά την «αποπολιτικοποίηση» του πληθυσμού, κατ’ αναλογία με την μεταπολεμική «απο-εαμοποίηση» του πληθυσμού (ο όρος του Κ. Τσουκαλά), που επέβαλε το εμφυλιακό κράτος.
Το πολιτικό-ιδεολογικό σκέλος του μνημονιακού προγράμματος περιλαμβάνει: πριν απ’ όλα την εξουδετέρωση και παράκαμψη του ίδιου του μεταπολιτευτικού κοινοβουλευτισμού και την υποβάθμιση του θεσμού των εκλογών, που βεβαίως και δεν «παραχωρήθηκαν», αλλά επιβλήθηκαν κάτω από την πίεση των κοινωνικών αγώνων της δεκαετίας του 1950 και του 1960 (Ιουλιανά)· τον εκμηδενισμό της όποιας ισχύος των ήδη αποδυναμωμένων πολιτικών κομμάτων και των (ανύπαρκτων) συνδικάτων που ωστόσο ακμάσαν στη Μεταπολίτευση, πάλι λόγω της ένταξης των μαζών σε αυτά· την επιβολή μιας «πληβειακής κουλτούρας» στα Μέσα ενημέρωσης· ακόμη, τον περιορισμό της πρόσβασης των λαϊκών τάξεων στις ανώτερες βαθμίδες των εκπαιδευτικών μηχανισμών (στεγανοποίηση), που προοιωνίζει πιθανά και την αναίρεση του ιστορικά κατακτημένου «δημοκρατικού» της χαρακτήρα.
Η τομή του 1981 και η (κρυφή) γοητεία της δεκαετίας του ‘80
Δύο ιστορικές έρευνες κοινής γνώμης, που πραγματοποίησε το 2007 (1) και το 2011 (2) η εταιρεία Public Issue, αποτυπώνουν εμπειρικά την κοινωνική πρόσληψη της μεταπολιτευτικής εποχής και αναδεικνύουν σημαντικά θεωρητικά και πολιτικά συμπεράσματα, για τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που απέκτησε η «λαϊκο-δημοκρατική ιδεολογία» (Λακλάου) στην Ελλάδα, κατά τη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο. Επιπλέον, γίνεται κατανοητή τόσο η αιτία όσο και η πολιτική σημασία της ιδεολογικής διαμάχης που αναπτύσσεται, γύρω από την ερμηνεία της.
Από όλες τις εκλογικές αναμετρήσεις της μεταπολιτευτικής περιόδου, οι εκλογές του 1981 θεωρούνται από τους πολίτες, με μεγάλη διαφορά, οι πιο σημαντικές. Στην έρευνα του 2011, το ποσοστό αξιολόγησής τους καταγράφηκε υπερδιπλάσιο από το αντίστοιχο των εκλογών του 1974 (36%, έναντι 16%) και 5πλάσιο από εκείνο των εκλογών του 2004 (7%, οι τρίτες πιο σημαντικές της Μεταπολίτευσης). (Διάγραμμα 1). Το συγκεκριμένο εύρημα επιβεβαιώνει, εμπειρικά, κάτι το οποίο ήταν ήδη γνωστό. Οι εκλογές της 18ης Οκτωβρίου του 1981 θεωρούνται, από τους περισσότερους σοβαρούς ερευνητές, τομή στη σύγχρονη ελληνική πολιτική ιστορία. Πρόκειται για το σημαντικότερο πολιτικό γεγονός της μεταπολιτευτικής περιόδου. Το εκλογικό αποτέλεσμα του 1981 (η άνοδος του ΠΑΣΟΚ στην κυβέρνηση) δεν υπήρξε ένα συγκυριακό φαινόμενο, ούτε και ένα απλό παράγωγο της πρώτης μεταπολιτευτικής περιόδου (1974-1981). Αντιθέτως, συμπύκνωσε τις διεργασίες ολόκληρης της μετεμφυλιακής πολιτικής ιστορίας. Για πρώτη φορά, μετεμφυλιακά (και όχι επί ΣΥΡΙΖΑ), διακόπηκε η σχεδόν αδιάλειπτη διακυβέρνηση της χώρας από τις συντηρητικές πολιτικές δυνάμεις.
Περισσότερο από κάθε άλλη περίοδο της μεταπολιτευτικής εποχής, η δεκαετία του ’80 έχει καταγραφεί στη συνείδηση της ελληνικής κοινής γνώμης, ως η κατ’ εξοχήν περίοδος των μεγάλων αλλαγών για τη χώρα. Πως, όμως, διαμορφώθηκε αυτή η γενικευμένη συλλογική πεποίθηση, που πιστοποιούσε πολιτική-ιδεολογική ηγεμονία του ΠΑΣΟΚ και της «Αλλαγής», κατά τη δεύτερη μεταπολιτευτική δεκαετία; Τι εγκαλούσε (ακόμη και σήμερα) στη συλλογική κοινωνική μνήμη; Τι συμβόλιζε η δεκαετία του ’80 και γιατί εξακολουθούσε να αξιολογείται ακόμη (το 2011) η κυβέρνηση του 1981-1985 τόσο υψηλά από τους πολίτες; (Διάγραμμα 2).
Ένα πρώτο βασικό στοιχείο, αφορά την εθνική συμφιλίωση και την ολοκλήρωση του Κράτους Δικαίου. Είναι γνωστό, ότι με την άνοδο του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία και την πρώτη διακυβέρνηση της περιόδου 1981-1985, όχι μόνον εξαλείφθηκαν οριστικά τα «υπολείμματα» του εμφυλίου, αλλά επήλθε μετά από πολλές δεκαετίες η κοινοβουλευτική «εκδίκηση», η ηθική και συμβολική «δικαίωση» των ηττημένων. Δεν είναι ασύνδετο το γεγονός, ότι παρότι η νομιμοποίηση του ΚΚΕ (το 1974), από τη Νέα Δημοκρατία, αποτέλεσε για τη λειτουργία του πολιτικού συστήματος σαφώς σημαντικότερη τομή, από ό,τι η αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης (το 1982), εντούτοις, η δεύτερη αξιολογήθηκε θετικότερα από την πρώτη (70%, έναντι 65% – βλέπε στα αναλυτικά στοιχεία της έρευνας του 2007 που είναι προσβάσιμα στη διεύθυνση: https://www.publicissue.gr /28/metapolitefsi2007 και στα αναλυτικά στοιχεία της έρευνας του 2011 είναι προσβάσιμα στη διεύθυνση: https://www.publicissue.gr/1898/pasok-1981-2011). Το δεύτερο στοιχείο αναφέρεται στην επαγγελία και προώθηση του Κράτους-Πρόνοιας και το επίπεδο της αναδιανομής των εισοδημάτων. Στην αξιολόγηση των 20 σημαντικότερων μεταπολιτευτικών πολιτικών και θεσμικών τομών της περιόδου 1974-2011, η δημιουργία του ΕΣΥ (του Εθνικού Συστήματος Υγείας) το 1983, κατατάσσεται 1η στο σύνολο, με αμιγώς θετικές αξιολογικές κρίσεις 89% (Διάγραμμα 3).
Επομένως, μέχρι τη Μνημονιακή εποχή, στις αντιλήψεις του κοινού, η δεκαετία του ’80 είχε επισκιάσει τόσο το πριν, τα πρώιμα κρίσιμα χρόνια (1974-80) μετάβασης και σταθεροποίησης του νέου μεταδικτατορικού καθεστώτος, όσο και το μετά (τη δεκαετία του ’90 και του ‘00). Στη συνείδησή της ελληνικής κοινής γνώμης, η «καθήλωση» και η «νοσταλγία» εξηγείται απλά, καθότι η δεκαετία του ’80, θεωρήθηκε ως η δεκαετία κατά την οποία οι πολίτες διέθεταν «καλύτερο βιοτικό επίπεδο», η οικονομία της χώρας βρισκόταν σε «καλύτερη κατάσταση», αλλά και η «Δημοκρατία λειτούργησε καλύτερα» (βλέπε στα αναλυτικά στοιχεία της έρευνας του 2007 που είναι προσβάσιμα στη διεύθυνση: https://www.publicissue.gr /28/metapolitefsi2007).
Οι προοπτικές της συντηρητικής ηγεμονίας
Η ιστορική αξιολόγηση της μεταπολιτευτικής εποχής, που προκύπτει με βάση τα διαθέσιμα ευρήματα των ερευνών κοινής γνώμης, τόσο στο επίπεδο της άσκησης της διακυβέρνησης και των θεσμικών αλλαγών, όσο και στο επίπεδο των αξιωματούχων, συνηγορούν στο εξής: Μέχρι την άνοδο του ΣΥΡΙΖΑ στην κυβέρνηση, η κρίση της ιδεολογικής ηγεμονίας της συντηρητικής παράταξης, έναντι της αριστεράς, εξακολουθούσε να υφίσταται, δημιουργώντας ευνοϊκό έδαφος για την πολιτική συγκρότηση του αντιμνημονιακού κοινωνικού μπλοκ, που αναδείχθηκε λόγω της οικονομικής κρίσης. Οι ανατροπές όμως της τελευταίας διετίας υπήρξαν ραγδαίες, τα αποτελέσματά τους καταλυτικά και παραλυτικά. Με ιστορική ευθύνη της κυβερνώσας Αριστεράς δημιουργούνται ευνοϊκοί όροι, όχι μόνο για την πολιτική επιστροφή της Δεξιάς, αλλά και για την ιδεολογική της επέλαση.
Όπως είναι γνωστό, η Μεταπολίτευση του 1974 συντελέστηκε με την Αριστερά στη γωνία. Η ειρωνεία της ιστορίας είναι ότι το ίδιο μπορεί να συμβεί και σήμερα με τη «Νέα Μεταπολίτευση», που επαγγέλθηκε αμετροεπώς το κυβερνών κόμμα.
(1) Public Issue. 2007. «Η Ελληνική Κοινή Γνώμη απέναντι στη Μεταπολίτευση, 1974-2007». Τα αναλυτικά στοιχεία της έρευνας είναι προσβάσιμα στη διεύθυνση: https://www.publicissue.gr /28/metapolitefsi2007.
(2) Public Issue. 2011. «ΠΑΣΟΚ & Διακυβέρνηση. 30 χρόνια, 1981-2011». Τα αναλυτικά στοιχεία της έρευνας είναι προσβάσιμα στη διεύθυνση: https://www.publicissue.gr/1898/pasok-1981-2011.
* Ο Γιάννης Μαυρής είναι πρόεδρος της Public Issue.
