Δύο ιστορικά βιβλία που κυκλοφόρησαν στα ελληνικά πριν από μια πενταετία: «Αυτόμολοι της Βέρμαχτ στο 54ο Σύνταγμα ΕΛΑΣ», του Χαράλαμπου Αλεξάνδρου/2020 και «Το μπλε δελτίο» (οι “πολεμικώς ανάξιοι” στη Βέρμαχτ, αντιστασιακοί αντιφασίστες στις τάξεις του κατακτητή 1942-1945), εκδόσεις Memoria/2022, φωτίζουν την άγνωστη πτυχή προσχώρησης αντιφασιστών της Βέρμαχτ στο ΕΑΜ. Με βασικό γνώμονα αυτές τις μελέτες και με ιστορικό σύμβουλο τον Δρ. Θεόφιλο Διαμάντη, ο σκηνοθέτης Κώστας Σταματόπουλος δημιουργεί το εξαιρετικό ιστορικο-πολιτικό ντοκιμαντέρ «Πειθαρχική Μεραρχία 999, Γερμανοί Αντιφασίστες στην Ελλάδα 1941-1945», που από αυτή την εβδομάδα προβάλλεται αποκλειστικά στο Τριανόν.
Αρχικά γίνεται λόγος για την αντιπολεμική συνείδηση που σφυρηλατήθηκε στη Γερμανία μετά τον Α΄ Π.Π., γνωστή και από το συγκλονιστικό αντιπολεμικό βιβλίο «Ουδέν νεώτερον από το δυτικόν μέτωπον» (Έριχ Μαρία Ρέμαρκ /1929), ενώ αποσαφηνίζεται ότι αρκετοί από τους ανυπότακτους της Βέρμαχτ ήταν Γερμανοί κομμουνιστές και σοσιαλδημοκράτες «παιδιά του Τέλμαν». Μετά την αναρρίχηση των ναζί στην εξουσία, το ’33, κομμουνιστές και αντιφρονούντες φυλακίστηκαν μαζικά σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, ενώ μεμονωμένες περιπτώσεις ανυπότακτων μέσα στη Βέρμαχτ καταδικάστηκαν και θεωρήθηκαν ανάξιοι να φέρουν όπλο. Μετά το 1942, όταν οι απώλειες στις μάχες αυξήθηκαν, τότε αποφάσισαν να επιστρατεύσουν τους περίπου 300.000 ανυπότακτους, για να απωθήσουν τις συμμαχικές δυνάμεις, συγκροτώντας το τάγμα αυτοκτονίας «Ανάληψη στους Ουρανούς», που τελικά έμεινε στην ιστορία με το όνομα «Πειθαρχική Μεραρχία 999». Στην Ελλάδα στάλθηκαν σε Θεσσαλονίκη, Πελοπόννησο και στα ελληνικά νησιά, ώστε να είναι δύσκολο να δραπετεύσουν. Μερικοί από αυτούς συνεργάστηκαν με την ελληνική Αντίσταση, δίνοντας πολύτιμες πληροφορίες, ενώ αρκετοί αυτομόλησαν στο βουνό, στο πλευρό των ανταρτών, χρησιμοποιώντας ελληνικά ονόματα. Μέσα από απομνημονεύματα ή μαρτυρίες συγγενών ξετυλίγονται μερικές απίθανες ιστορίες, καθώς αρκετοί από αυτούς προδόθηκαν, πιάστηκαν, καταδικάστηκαν και εκτελέστηκαν.
Στο ντοκιμαντέρ γίνεται εκτεταμένη αναφορά στους αντιφασίστες Γερμανούς που πήραν ενεργό μέρος στην ελληνική Αντίσταση, όπως ο αγωνιστής Γκέρνχαρτ Ράινχαρτ, που αυτομόλησε στον ΕΛΑΣ και έμεινε γνωστός με το όνομα Μανώλης, προς τιμήν του Μανώλη Γλέζου. Ο Γκέρνχαρντ μετέφραζε προκηρύξεις του ΕΑΜ στα γερμανικά και φώναζε στο χωνί αντιφασιστικά μηνύματα, προσπαθώντας να στρέψει κι άλλους Γερμανούς στρατιώτες «ενάντια στο Χίτλερ, την Γκεστάπο και τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο». Την ιστορία του Γιόζεφ Μπλέχινγκερ, γνωστού με το όνομα Ηλίας Κόκκινος, αφηγείται ο Ελληνογερμανός ηλικιωμένος πλέον γιος του Νίκος Κόκκινος, ενώ μαθαίνουμε και για τον Φαλκ Χάρνακ, που αυτομόλησε από τη Βέρμαχτ και με τη βοήθεια του συγγραφέα φίλου του Θέμου Κορνάρου βγήκε στο βουνό και οργάνωσε τους άλλους Γερμανούς που είχαν αυτομολήσει, ιδρύοντας το Αντιφασιστικό Κομιτάτο Ελεύθερη Γερμανία, ενώ ο Βίλι Βερχόφεν βοήθησε το ΕΑΜ να αποτρέψει τα σχέδια των Γερμανών να ανατινάξουν τις αποθήκες πυρομαχικών, κατά την αποχώρησή τους από τη Λήμνο. Συναρπαστική περίπτωση αποτελεί ο Χάνς Σούτλερ από την Κολωνία, γνωστός στην Ελλάδα ως Λεωνίδας. Ως ανυπότακτος επιστρατεύτηκε στις μονάδες 999, ήταν στην υπηρεσία ενός Γερμανού Διοικητή στη Σπάρτη, όμως αυτομόλησε και ανέβηκε στο βουνό, στο πλευρό των ανταρτών, πολεμώντας πάντα στην πρώτη γραμμή, μαζί με το λυκόσκυλό του.
Ο Σταματόπουλος αναζήτησε και κατέγραψε σημαντικές μαρτυρίες, όπως του αντάρτη του ΕΑΜ Κώστα Λυμπερόπουλου και του αγωνιστή της ΕΠΟΝ Λεωνίδα Χανδρινού, που αναφέρονται στη γνωριμία τους και στις εμπειρίες τους με αυτούς τους αντιφασίστες Γερμανούς, υπογραμμίζοντας την ουσιαστική συνεισφορά τους, ενώ έψαξε, βρήκε και έφερε στην Ελλάδα συγγενείς τους -παιδιά και εγγόνια- που αφηγούνται στο φακό την ιστορία των αντιστασιακών παππούδων τους, στα ίδια τα μέρη που άλλοτε είχαν δράσει. Μεγάλη συγκίνηση δημιουργεί η συνταρακτική φωτογραφία από το εκτελεστικό απόσπασμα Γερμανών αντιφασιστών, παράλληλα με τη μαρτυρία ηλικιωμένου αγωνιστή, που αναφέρει δακρυσμένος πως το ΕΑΜ τους τίμησε, με πολλούς ντόπιους να αφήνουν λουλούδια στον τάφο τους.
Στο οπτικό πεδίο, αρχειακό υλικό της εποχής συνδυάζεται με οικογενειακές φωτογραφίες, μαρτυρίες, συνεντεύξεις και δραματοποιημένες σκηνές, μαζί με σχόλια ιστορικών, ενώ στο ηχητικό πεδίο ακούγονται απομνημονεύματα των Γερμανών αντιφασιστών, προκηρύξεις, ανακοινώσεις και ειδησεογραφικά επίκαιρα, πλάι στη μουσική του Κλείτου Κυριακίδη, που διασκευάζει διακριτικά μελωδίες γνωστών αντάρτικων, πότε με σόλο βιολί, πότε με σφύριγμα, υπογραμμίζοντας το αγωνιστικό κλίμα της ταινίας. Η συγκίνηση διαχέεται μέσα από σκηνοθετικές ιδέες, όπως η αντιπαραβολή παλιότερων ασπρόμαυρων φωτογραφιών του Έριχ Ρίνκα στη Θεσσαλονίκη, με σύγχρονες εικόνες της πόλης στα ίδια μέρη, καθώς και η συλλογική φωτογραφία των ανώνυμων Γερμανών αντιφασιστών στο τέλος, όπου κάθε φιγούρα ονοματίζεται ξεχωριστά, μέχρι η οθόνη να γεμίσει από τα αναγραφόμενα ονόματα. Εύστοχη και η διακοπή της αφήγησης από εμβόλιμα πλάνα, με κοντινά στη χειρωνακτική εργασία κάποιου οικοδόμου, που αναδεύει και καλουπώνει τσιμέντο, καθώς στο τέλος αποκαλύπτεται πως έχτιζε μνημείο για τους Γερμανούς Αντιφασίστες, με την ταινία να κλείνει στο σήμερα, σε μια συγκινητική τιμητική τελετή στη μνήμη αυτών των ηρωικών αγωνιστών, παρουσία των εγγονιών τους.
Δίχως μαζικό κίνημα λαϊκής αντίστασης στη Γερμανία, παρά μόνο από μια μικρή μειονότητα, που, όπως επισημαίνεται, έδρασε μέσα από το λόγο, δίχως να αναπτύξει ένοπλη πάλη, μετά το 1945, παρά τη λήξη του πολέμου και την ήττα του ναζισμού, όσοι αντιστάθηκαν στο ναζισμό, αντιμετωπίστηκαν με επιφύλαξη, αποσιώπηση και απαγόρευση άσκησης επαγγέλματος, καθώς σε αντίθεση με την Ανατολική Γερμανία, έφεραν το στίγμα του προδότη για πολλά χρόνια μετά. Ίσως από αυτή τη στάση μπορούμε να αντλήσουμε σημαντικά συμπεράσματα για την ενοχική, στα όρια εμμονής θέση της Γερμανίας σήμερα για τον αντισημιτισμό. Στο ντοκιμαντέρ αναδεικνύεται η αντίφαση να βρίσκονται περιθωριοποιημένοι, λησμονημένοι και φιμωμένοι στη χώρα τους, τη στιγμή που στις κατεχόμενες χώρες χαρακτηρίστηκαν ήρωες. Αξιομνημόνευτο αποτελεί το γεγονός πως οι Γερμανοί στρατιώτες που αυτοπροσδιορίστηκαν αντιφασίστες, αντιμετωπίστηκαν πολύ άσχημα και στα στρατόπεδα αιχμαλώτων πολέμου, καθώς δέχτηκαν βίαιες επιθέσεις, ενώ έγιναν και δολοφονίες από ναζί αιχμάλωτους. Στη χώρα μας, οι Γερμανοί αντιφασίστες που αυτομόλησαν στον ΕΛΑΣ ανέρχονται σε πάνω από χίλιους. Το ντοκιμαντέρ κλείνει με τη φράση πως «το «όχι» τους παραμένει απόδειξη ότι ακόμα και στις πιο σκοτεινές στιγμές, ανθρωπιά, αξιοπρέπεια και αντίσταση μπορούν να νικήσουν» και ίσως να αποτελέσει την απαρχή μιας διαφορετικής οπτικής, γύρω από την απολυτότητα με την οποία αντιμετωπίστηκε, λίγα χρόνια πριν, το θέμα του «καλού Γερμανού» στη μυθοπλαστική ταινία «Καλάβρυτα 1943» (2021/Νίκος Δημητρόπουλος).
* Η Ιφιγένεια Καλαντζή είναι θεωρητικός-κριτικός κινηματογράφου, ifigenia.kalantzi@gmail.com
INFO
- Στο Athenée Art Cinema διοργανώνεται αφιέρωμα στον Κέντζι Μιζογκούτσι από 15 – 18/5/2025, ενώ από 15-21/5/2025 διοργανώνεται και εβδομάδα Σεργκέι Παρατζάνοφ, με 5 ταινίες του.
- Στο Στούντιο, η New Star διοργανώνει Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Βιετνάμ 12-21/5/2025, με εκλεκτούς προσκεκλημένους, που θα συνομιλήσουν με το κοινό. Επίσης, Δευτέρα 19/5/2025 θα γίνει βιβλιοπαρουσίαση της συλλεκτικής έκδοσης «Ho Chi Minh Βιογραφία», για τα 135 χρόνια από τη γέννηση του ιστορικού ηγέτη του Βιετνάμ.
