Την Κυριακή, 11 Μαΐου 2025, πραγματοποιήθηκε στον κινηματογράφο «Τριανόν» η εκδήλωση για τα 80 χρόνια από την αντιφασιστική νίκη το 1945 που οργανώθηκε από το «Κέντρο Επιστημονικών και Κοινωνικών Πρωτοβουλιών» και τον «Πολιτιστικό Σύλλογο Μπεριόζκα» με ομιλητές τον συγγραφέα και ζωγράφο Γιώργο Ρωμανό και τους δημοσιογράφους Στέλιο Ελληνιάδη και Θανάση Αυγερινό από τη Μόσχα.
Στην ομιλία μου αναφέρθηκα ενδεικτικά σε ορισμένες από τις περιπτώσεις που έπεσαν στην αντίληψή μου στη διάρκεια των ερευνητικών ταξιδιών που έχω κάνει στις βόρειες περιοχές της Μαύρης και της Αζοφικής Θάλασσας, οι οποίες πιστοποιούν την ηρωική συμμετοχή χιλιάδων Ελλήνων στον αντιφασιστικό πόλεμο που κορυφώθηκε στις στέπες της Ρωσίας, της Ουκρανίας και της Λευκορωσίας από το 1941 ως το 1945.
Οι βετεράνοι
Από την πρώτη φορά που πήγα στη Ρωσία και την Ουκρανία, στη δεκαετία του 1990, συνολικά πάνω από σαράντα φορές, από τη Σεβαστούπολη στην Ταυρική Χερσόνησο νότια μέχρι το Κίεβο βόρεια και το Λβοβ δυτικά και από το Γκελεντζίκ στη Μαύρη Θάλασσα και το Εσεντουκί στον Καύκασο μέχρι τη Μόσχα και το Περμ στα Ουράλια, με επίκεντρο πάντα τις ελληνικές περιοχές στην Αζοφική Θάλασσα, την Οδησσό και την Κριμαία, ένα από τα πρώτα πράγματα που αντίκρισα και μου έκαναν πολύ θετική εντύπωση ήταν ότι σε κάθε κοινωνική εκδήλωση, στην πρώτη σειρά κάθονταν τιμητικά οι βετεράνοι του μεγάλου πατριωτικού πολέμου με τα παράσημα και τα μετάλλια ανδρείας στο στήθος τους. Αυτό δεν το είχα δει σε άλλη χώρα, ούτε στην Ελλάδα που τόσες θυσίες είχαν γίνει στη διάρκεια του αντιφασιστικού αγώνα που κράτησε πολύ περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη χώρα. Ίσως ο λόγος είναι ότι καθώς αμέσως μετά την αποχώρηση των Γερμανών ναζί ήρθαν με στρατό, αντιτορπιλικά, τανκς και αεροπλάνα οι Άγγλοι και οι Αμερικάνοι για να συνεχίσουν την κατοχή και την εξάρτηση της πατρίδας μας, με αποτέλεσμα οι βετεράνοι μας που μετά τους Ιταλούς αντιμετώπισαν και τους Γερμανούς, τους Βούλγαρους και τους εντόπιους συνεργάτες τους, αντί να αναγνωριστεί η μαχητικότητα και ο πατριωτισμός τους και να τιμηθούν ως ήρωες βρέθηκαν ξαφνικά υπό εξοντωτικό διωγμό από το μεταπολεμικό καθεστώς των υποτακτικών τους που εγκατέστησαν οι Άγγλοι και οι Αμερικάνοι! Γι’ αυτό και τα μνημεία των αληθινών ηρώων που υπάρχουν στη χώρα στήθηκαν στη μεταπολίτευση και κυρίως μετά την άνοδο του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία.
Αντιθέτως, στις δεκάδες πόλεις, κωμοπόλεις και χωριά της πρώην Σοβιετικής Ένωσης που επισκέπτομαι όλα αυτά τα χρόνια, παντού, σε πλατείες, λεωφόρους, σχολεία και εργοστάσια, βλέπω και φωτογραφίζω εντυπωσιακά μνημεία, πέρα από τους τάφους στα νεκροταφεία, με κενοτάφια, αγάλματα, σύμβολα και ονόματα πεσόντων, πολύ συχνά με στεφάνια κατατεθειμένα από τους δήμους, τους συλλόγους, τα συνδικάτα, τα σχολεία και άλλους κοινωνικούς φορείς, αλλά και από περαστικούς που νιώθουν την ανάγκη ν’ αφήσουν ένα λουλούδι στη μνήμη των ηρώων που έδωσαν τη ζωή τους για να συντριβεί το φασιστικό τέρας.
Αυτός ο σεβασμός κι αυτή η εμμονή στη μνήμη είναι ζωντανά κύτταρα για να μην ξεχαστεί και να μην ξεθωριάσει ποτέ η θυσία των 27 εκατομμυρίων ανθρώπων, στρατιωτών, ναυτών, αεροπόρων, παρτιζάνων, νοσοκόμων και τανκιστών, που έπεσαν στα πεδία των μαχών, από το Λένινγκραντ και το Μουρμάνσκ μέχρι το Κουρσκ, τη Σεβαστούπολη και το Στάλινγκραντ, μαζί και των αμάχων, εργατών και αγροτών που πέθαναν από την πείνα στις πολιορκημένες πόλεις ή σκοτώθηκαν στα σπίτια και τα χωριά που πυρπολήθηκαν από τους ναζί ή στα εργοστάσια και των χωράφια που δούλευαν νύχτα μέρα για να στηριχτεί ο κοινός αγώνας και να μην αφανιστεί ή υποδουλωθεί στους φασίστες ο πολυεθνικός πληθυσμός της Σοβιετικής Ένωσης. Αλλά και για να τιμηθούν, όπως τους αξίζει, και όλοι οι υπόλοιποι που πολέμησαν και ήταν πιο τυχεροί γλιτώνοντας από το θάνατο, κι ας ήταν πολλοί απ’ αυτούς τραυματισμένοι και ακρωτηριασμένοι. Δεν συνάντησα οικογένεια, από τις εκατοντάδες που επισκέφτηκα όλα αυτά τα χρόνια, χωρίς να έχει μέλη που πολέμησαν το φασισμό, τον εισβολέα, που αν δεν είχε νικηθεί από τον Κόκκινο Στρατό, ακόμα θα κυβερνούσε την Ευρώπη και ίσως ολόκληρη την ανθρωπότητα.
Κι ακόμα, στις γιορτές, στις επετείους, αλλά και στα γλέντια και τα τραπέζια, πολλές φορές οι χαρές και οι προπόσεις κατέληγαν σε τραγούδια για τον πόλεμο, για την αντίσταση, για τις νίκες και τις θυσίες, άλλα μελαγχολικά κι άλλα εμψυχωτικά. Τραγούδια που είχαν γραφτεί στη διάρκεια του πολέμου και τραγούδια που γράφτηκαν αρκετά αργότερα, όπως οι «Γερανοί» (Ζουραβλί), το οποίο δεν το άκουσα ποτέ να τραγουδιέται στη Ρωσία και την Ουκρανία χωρίς οι ακροατές και οι ερμηνευτές του να βουρκώνουν και να κλαίνε! Ένα τραγούδι που μεταφράστηκε και στα ελληνικά από τον μεγάλο μας ποιητή, τον Γιάννη Ρίτσο, και αγαπήθηκε πολύ, σαν να είναι δικό μας τραγούδι. Όπως έγιναν και δικά μας τα τραγούδια της Εθνικής μας Αντίστασης, του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ και του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, που βασίστηκαν σε μελωδίες και ρυθμούς αντίστοιχων ρώσικων τραγουδιών που τραγουδιούνται μέχρι σήμερα στις πολιτικές συγκεντρώσεις αλλά και στις παρεΐστικες συνεστιάσεις στα σπίτια και τις ταβέρνες. Είναι και τα τραγούδια ισχυροί δεσμοί των λαών μας.
Οι αντιφασίστες
Πολέμησαν οι Έλληνες τους ναζί στα βουνά, τις πόλεις και τα νησιά μας, αλλά τους πολέμησαν και στη στέπα. Είναι πάρα πολλά τα ονόματα των Ελλήνων που πολέμησαν στα εδάφη της Ρωσίας, της Ουκρανίας και της Λευκορωσίας, κάποιοι, μάλιστα, όπως ο Γεώργιος Τσέλιο από τη Σεβαστούπολη, έφτασαν με τον Κόκκινο Στρατό μέχρι τη Γερμανία το 1945. Γνωστοί και άγνωστοι, από τον περίφημο αεροπόρο Γρηγόρη Μπαχτσιβαντζή, από την περιοχή του Κρασνοντάρ, είχε βγει και γραμματόσημο προς τιμήν του, που είχε καταρρίψει πολλά γερμανικά αεροπλάνα σε αερομαχίες και ήταν αυτός που έκανε με επιτυχία τις δοκιμές του πρώτου σοβιετικού αεριωθούμενου ως τον Κωνσταντίνο Τσελπάν, από τη Μαριούπολη, που σχεδίασε τον εκπληκτικό κινητήρα του περίφημου Τανκ Τ-34 χάρη στο οποίο ο σοβιετικός στρατός κατανίκησε τους Γερμανούς. Το τανκ που συμμετείχε και στην παρέλαση για τα 80 χρόνια στη Μόσχα, το τανκ με το οποίο οι κάτοικοι της Ρωσίας και των άλλων κρατών που πρόκυψαν από τη διάλυση της ΕΣΣΔ, είναι πολύ εξοικειωμένοι μαζί του αφού το έχουν δει πάρα πολλές φορές σε πλατείες και σταυροδρόμια, στημένο πάνω σε βάθρο! Προσωπικά, έχω φωτογραφηθεί μπροστά του σε πολλά μέρη, από την Κριμαία ως τα Ουράλια. Ένα τανκ που αποδείχτηκε πολύ ανώτερο από τα γερμανικά Πάντσερ, επειδή χάρη στον κινητήρα του ανεφοδιαζόταν κάθε 500 χιλιόμετρα ενώ τα γερμανικά δεν έπιαναν ούτε τα 200!
Στο σύνολο, δεν ξέρει κανείς ακριβώς τον αριθμό των Ελλήνων που πήραν μέρος σαν στρατιώτες και παρτιζάνοι στον πόλεμο. Πάντως ήταν πολλοί. Αυτό που έχω δει με τα μάτια μου είναι ότι τα ελληνικά ονόματα είναι πάρα πολλά ανάμεσα στα χαραγμένα στους γρανίτες των μνημείων ονόματα των πεσόντων. Στα χωριά δε που θεωρούνται «ελληνικά», με συμπαγείς ελληνικές κοινότητες, υπερέχουν.
Και είναι επίσης πολύ σημαντικό ότι πολλά από τα μνημεία στην αζοφική περιοχή, τα οποία συνήθως αποτελούνται από σύνθετες κατασκευές με γλυπτά και μωσαϊκά σε ποικιλία σχημάτων και μορφών, φιλοτεχνήθηκαν από Έλληνες καλλιτέχνες. Πελώριες τοιχογραφίες σε δημόσια κτήρια και εργοστάσια και ολόκληρα συμπλέγματα με στήλες, κολόνες, ανάγλυφες επιγραφές, προτομές και σύμβολα υπάρχουν ακόμα και στα πιο κεντρικά σημεία πόλεων και χωριών, όπως το βαρυσήμαντο έργο των Ελλήνων γλυπτών και ζωγράφων Λελ Κουζμινκόφ και Βαλεντίνου Κονσταντίνοφ σε κεντρική λεωφόρο της Μαριούπολης, ένα εντυπωσιακό μνημείο για την αντιφασιστική νίκη και την ιστορική μνήμη που γλίτωσε με μικρές μόνο φθορές από την κακοποιητική μανία των φασιστικών μονάδων που είχαν εγκατασταθεί στη Μαριούπολη και σε πολλά ελληνικά χωριά από το 2014 μέχρι την πρόσφατη εκδίωξή τους. Ή ένα άλλο πολύ μεγάλο σε επιφάνεια έργο των ιδίων δημιουργών, μία τεράστια ημικυκλική κιονοστοιχία, ένα περιστύλιο, με ψηφιδωτά, που περιβάλλει, στην κορυφή ενός λόφου, στο ελληνικό χωριό Μάλι Γιανισόλ, ένα γρανιτένιο κενοτάφιο στο οποίο έχουν χαραχτεί δεκάδες ονόματα θυμάτων της φασιστικής θηριωδίας. Δυστυχώς, αυτό το μνημείο υπέστη σοβαρότερες φθορές.
Οι γυναίκες
Επίσης, πάρα πολύ νευραλγικός ήταν ο ρόλος των γυναικών, των Ελληνίδων συμπεριλαμβανομένων. Δεν θα είχε κερδηθεί ο πόλεμος χωρίς τις γυναίκες! Εκτός από τις γυναίκες που έγιναν πιλότοι, τανκίστες ή νοσοκόμες, οι γυναίκες που ανέλαβαν να συμβάλλουν στην εξασφάλιση της διατροφής του σοβιετικού πληθυσμού έκαναν σπουδαία δουλειά. Η Παρασκευή Αγγέλινα, γνωστή ως Πάσα Αγγέλινα, είναι μία από τις διασημότερες γυναίκες της Σοβιετικής Ένωσης, μία γυναίκα-πρότυπο. Ανεβασμένη πάνω στο τρακτέρ, σύμφωνα με τη Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια, ηγήθηκε από το 1933 ενός πανσοβιετικού κινήματος γυναικών για το ξεπέρασμα των στόχων στην παραγωγή σιταριού που το ακολούθησαν εκατοντάδες χιλιάδες γυναίκες οι οποίες, στη διάρκεια του πολέμου, ευρισκόμενες στα μετόπισθεν, ως «τρακτορίστ» έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στο μεγάλο εγχείρημα να εξασφαλιστεί η διατροφή τόσο αυτών που μάχονταν στα διάφορα μέτωπα όσο και των αμάχων που είχαν μείνει στις πόλεις και τα χωριά για να φροντίζουν τα παιδιά και τους ηλικιωμένους, για να λειτουργούν τα σχολεία, τα νοσοκομεία και τα εργοστάσια, για να στηρίξουν όλον αυτόν τον αγώνα ζωής και θανάτου που έκαναν οι λαοί της αχανούς Σοβιετικής Ένωσης, μέρος των οποίων ήταν και οι Ελληνίδες και οι Έλληνες.
Η Πάσα Αγγέλινα έγινε θρύλος, προσωποποίηση της απελευθερωμένης γυναίκας, της εργαζόμενης και της πατριώτισσας που στέκεται ισάξια δίπλα στους ηρωικούς άντρες ακόμα και στις πιο δύσκολες και πιο αντίξοες συνθήκες και καταστάσεις.
Το μουσείο που είναι αφιερωμένο σ’ αυτήν στο χωριό Σταρομπέσεβο, στο Ντονμπάς, είναι πολύ πλούσιο σε ντοκουμέντα και φωτογραφικό υλικό που συνδέεται με τη δράση της σε μια μεγάλη και σημαντική περίοδο της Σοβιετικής Ένωσης. Η Πάσα Αγγέλινα ήταν μια λαϊκή γυναίκα που ξεκίνησε από μια φτωχή αγροτική ελληνική οικογένεια στο Σταραμπέσεβο, σπούδασε, εργάστηκε και έφτασε να γίνει βουλευτίνα μέλος του Ανωτάτου Σοβιέτ από το 1937 ως το 1959 που έφυγε από τη ζωή αναγνωρισμένη και τιμημένη με τα σπουδαιότερα βραβεία και παράσημα που της απένειμε το σοβιετικό καθεστώς (Λένιν, Στάλιν, Ήρωα της Σοβιετικής Εργασίας, Ήρωα του Πατριωτικού Πολέμου κ.ά.). Όπου πήγα, όποιον κι αν ρώτησα, με συγκίνηση διαπίστωνα ότι ήξερε και εκτιμούσε την Ελληνίδα τρακτορίστα Πάσα Αγγέλινα.
Οι σκλάβοι
Είναι κατανοητό γιατί η πιο συνηθισμένη αναφορά στα θύματα της φασιστικής επιδρομής στη Σοβιετική Ένωση επικεντρώνεται στα 27 εκατομμύρια σοβιετικούς πολίτες που σκοτώθηκαν από σφαίρες, οβίδες, βασανιστήρια, πείνα κι αρρώστιες στα τέσσερα χρόνια που κράτησε ο πόλεμος μέχρι τα σοβιετικά στρατεύματα να φτάσουν στο Βερολίνο καταδιώκοντας τις ηττημένες στρατιές του Χίτλερ και να υψώσουν την κόκκινη σημαία με το σφυροδρέπανο στο Ράιχσταγκ. Αλλά είναι σοβαρή παράλειψη να μην αναφέρονται και όλα τα υπόλοιπα θύματα, πέρα από τους νεκρούς, οι αμέτρητοι τραυματίες, ακρωτηριασμένοι, φυλακισμένοι, ξεριζωμένοι, άστεγοι, ψυχολογικά συντετριμμένοι άνθρωποι που χρειάστηκαν πολλά χρόνια για να ξαναβρούν τον τσακισμένο τους εαυτό και να αποκαταστήσουν την ομαλότητα στη ζωή τους μιας και οι πόλεις και τα χωριά τους ήταν ερειπωμένα και οι οικογένειες τους τσακισμένες και διασκορπισμένες. Και σ’ αυτούς πρέπει να προστεθεί μια ειδική κατηγορία θυμάτων για τα οποία σπάνια γίνεται κουβέντα αν και αφορά αρκετά εκατομμύρια ανθρώπους. Πρόκειται για νέους κυρίως, υγιείς, άντρες και γυναίκες, που δεν φορούσαν στολές ούτε κρατούσαν όπλα, που απήχθησαν από τους Γερμανούς και μεταφέρθηκαν στη Γερμανία για να δουλέψουν στα χωράφια και τα εργοστάσια επειδή οι ναζί είχαν στείλει πολλά εκατομμύρια Γερμανούς νέους στα μέτωπα του πολέμου και δεν είχαν μείνει χέρια για να καλλιεργούν τα χωράφια και να δουλεύουν τις μηχανές στα εργοστάσια που παρήγαγαν από όπλα μέχρι είδη πρώτης ανάγκης.
Μιλάμε για εκατομμύρια σκλάβους. Συνάντησα πολλούς τέτοιους ανθρώπους στις ελληνικές κοινότητες της Κριμαίας και της Αζοφικής Θάλασσας από τους οποίους άντλησα πληροφορίες που δεν είχαν υπόψη τους ούτε αυτοί που έμειναν στις περιοχές τους ούτε αυτοί που ήταν συνεχώς σε ένα χαράκωμα ή ένα τανκ ούτε εκείνοι που ήταν έγκλειστοι στα φρικτά γερμανικά στρατόπεδα στα οποία οι αιχμάλωτοι στρατιώτες του Κόκκινου Στρατού είχαν τη χειρότερη μεταχείριση σε αντίθεση με τους Άγγλους και Αμερικάνους αιχμάλωτους που οι ναζί μεταχειρίζονταν με πολύ καλύτερο τρόπο γιατί τους θεωρούσαν όμοιους τους φυλετικά και θρησκευτικά, άσπρους, προτεστάντες ή καθολικούς, Άριους, ενώ τους Ρώσους, επειδή είναι σλάβοι, τους θεωρούσαν κατώτερους, υπάνθρωπους που η ζωή τους δεν είχε καμία αξία, όπως των Εβραίων και των τσιγγάνων. Ευτυχώς, αυτοί που επιλέχτηκαν για εργάτες, τρέφονταν κάπως καλύτερα από τους κρατούμενους στα στρατόπεδα, για να μπορούν να δουλεύουν πολλές ώρες κάθε μέρα.
Οι κοπέλες
Για παράδειγμα, στο χωριό Τσερνοπόλιε, ένα ελληνικό χωριό στην ενδοχώρα της Κριμαίας για το οποίο έχω κάνει μία ταινία που είναι σχεδόν έτοιμη, οι Γερμανοί που ακολουθούνταν από ρουμάνικα στρατεύματα, κατά την προέλασή τους προς τα ανατολικά, το καλοκαίρι του 1941, όπου εντόπιζαν νεανικό πληθυσμό μάζευαν αγόρια και κορίτσια που τα έστελναν στη Γερμανία για να δουλέψουν καταναγκαστικά, σαν σκλάβοι.
Απ’ αυτή τη μικρή ελληνική κοινότητα, που συνολικά αριθμούσε περίπου 600 άτομα τότε, πήραν με τη βία πολλές κοπέλες, Ελληνίδες, γιατί οι άντρες του χωριού, οι Έλληνες, έλειπαν από το χωριό επειδή πολεμούσαν με τον Κόκκινο Στρατό στο μέτωπο της Σεβαστούπολης, είτε κρατώντας όπλο είτε προσφέροντας διάφορες υπηρεσίες. Κάποιος από το χωριό μού είπε ότι ήταν στην ομάδα που μάζευε τους σκοτωμένους και τους έθαβε στους λόφους της πόλης. Άλλοι είχαν ενταχθεί στους παρτιζάνους, περίπου 12.000 αντάρτες στην Κριμαία έκαναν σαμποτάζ στα ναζιστικά στρατεύματα, οπότε στο χωριό οι Γερμανοί και οι Ρουμάνοι στρατιώτες βρήκαν μόνο νεαρές γυναίκες και τις πήραν. Μερικές απ’ αυτές εμφανίζονται στην ταινία και αφηγούνται αυτά που έζησαν στη Γερμανία. Κατά συνέπεια, απ΄ αυτή την ελληνική κοινότητα, οι νεαροί άντρες ήταν στο μέτωπο και πολεμούσαν και οι νεαρές κοπέλες ήταν σκλάβες στα γερμανικά εργοτάξια!
Βέβαια, αυτό το χωριό, είχε καλύτερη τύχη από το επίσης ελληνικό χωριό Λάκι, κι αυτό στην Κριμαία, το οποίο οι Γερμανοί έχοντας πληροφορίες ότι ήταν άντρο παρτιζάνων, το έκαψαν ολοσχερώς, όπως έκαναν στα Καλάβρυτα, στο Κομμένο της Άρτας και σε δεκάδες άλλα χωριά σε όλη την Ελλάδα.
Όταν πρωτοπήγα στις ελληνικές κοινότητες της παρευξείνιας ζώνης, πριν από τριάντα περίπου χρόνια, ζούσαν ακόμα πολλοί Έλληνες βετεράνοι κι έχω καταγράψει αρκετές μαρτυρίες τους. Επίσης, έχω βγάλει φωτογραφίες μαζί τους στη Μαριούπολη, την Οδησσό, τη Γιάλτα και σε πολλά χωριά της Αζοφικής Θάλασσας και της Κριμαίας.
Δυστυχώς, κανένας δεν μπορούσε να φανταστεί ότι μετά από τόσους αγώνες και τόσες θυσίες το τέρας του φασισμού θα εμφανιζόταν ξανά στην Ουκρανία με άλλη μορφή, με δυτική ενθάρρυνση και υποστήριξη, με όλα τα ζόμπι να ξεπηδούν διψασμένα για εκδίκηση μέσα από τα σπλάχνα της ιστορίας. Κι αυτό το έζησα από κοντά.
