Μέρος Δ΄
Διαβάστε τα προηγούμενα (Μέρος Α, Β, Γ)
Μια πραγματική επανάσταση
Ο τρόπος με τον οποίο μεθοδεύτηκε η καθαίρεση του Νίκου Ζαχαριάδη από τη σοβιετική ηγεσία και υλοποιήθηκε από τους εκπροσώπους των «αδελφών κομμάτων», το 1956, αλλά και ο τρόπος με τον οποίο οι συνταχθέντες με την τοποθέτηση του Κώστα Κολιγιάννη στη θέση του Γ. Γραμματέα της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ, πρώιμοι και όψιμοι «αντιζαχαριαδικοί», αντιμετώπισαν τον εκτοπισμό του Ζαχαριάδη από το 1956 μέχρι το 1973, τη χρονιά που έθεσε ο ίδιος τέλος στη ζωή του, αποτελούν για όλη την μεταζαχαριαδική Αριστερά ένα ανεξίτηλο στίγμα. Ούτε το ΚΚΕ ούτε το ΚΚΕ εσωτερικού, που προέκυψε από τη διάσπαση του 1968, έθεσαν θέμα απελευθέρωσής του από την εξορία. Μάλιστα, έκτοτε, τα στελέχη της κομμουνιστικής, αλλά και της κομμουνιστογενούς Αριστεράς που διαφοροποιήθηκαν από τη Σοβιετική Ένωση στη βάση της υπεράσπισης της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων καταγγέλλοντας τις διώξεις εναντίον των αντιφρονούντων, δεν διαμαρτυρήθηκαν για την «τύχη» του Ζαχαριάδη τηρώντας σιγή ιχθύος. Ούτε ποτέ αισθάνθηκαν την ανάγκη να κάνουν την ελάχιστη αυτοκριτική για την ένοχη στάση τους. Αυτή η εξορία επί 17 συναπτά έτη, αυτό το «καθάρισμα», εξυπηρετούσε την επικράτησή τους είτε ήταν φιλοσοβιετικοί με το ΚΚΕ ήταν είτε ήταν αντισοβιετικοί με το ΚΚΕ εσωτερικού. Χρειάστηκαν πάνω από 50 χρόνια από την καθαίρεση και τον επακόλουθο εκτοπισμό του και σχεδόν 40 από το θάνατό του για να τον αποκαταστήσει το ΚΚΕ, ενώ η λεγόμενη «Ανανεωτική Αριστερά» εξακολουθεί μέχρι σήμερα να ποιεί την νύσσα!
«Ο Ζαχαριάδης, σε αντίθεση με πολλούς άλλους, ήταν απλά συνεπής σε αυτά που πίστεψε μέχρι το τέλος. Ήθελε μια Ελλάδα απαλλαγμένη από κάθε ξένη εξάρτηση, πράγμα που δεν διαπραγματεύτηκε ούτε με τους Σοβιετικούς. Ακόμη και όταν οι άμεσοι συνεργάτες του τον απαρνηθήκανε. Ποιος άλλος στην ελληνική πολιτική ιστορία υπερασπίστηκε τις θέσεις του με τέτοιο κόστος μέχρι το τέλος; Τέσσερα χρόνια στην Ακροναυπλία, τέσσερα χρόνια στο Νταχάου και δεκαεφτά στη Σιβηρία. Ποιος άλλος σύγχρονος Έλληνας πολιτικός έχει μείνει 25 χρόνια φυλακή; Ακόμη και εάν έχεις όλα τα λάθη του κόσμου, δεν σημαίνει κάτι αυτό; Πενήντα χρόνια αργότερα, προκειμένου να δείξουν ότι κάνουν κριτική, κάθονται στην πολυθρόνα και λένε: “Α! Αυτό έπρεπε να κάνει ο Ζαχαριάδης, όχι το άλλο”. Αγνοώντας ότι οι αποφάσεις πάρθηκαν την ώρα που σου ρίχνανε τα ναπάλμ και καιγόταν ο Γράμμος όλος ή την ώρα της εξορίας. Μα αυτό δεν είναι κριτική, είναι τζάμπα μούρη. Πρέπει να μπεις σε αυτές τις συνθήκες για να κρίνεις τον άθλιο και τον ηγέτη», έλεγε ο Πάρνης στον Αποστόλη Φωτιάδη, στην Καθημερινή, τον Οκτώβρη του 2009.
Και αυτή τη θέση για τον Νίκο Ζαχαριάδη, που τη διαμόρφωσε μέσα από τη μελέτη και την προσωπική του εμπειρία και σχέση με τον Γενικό Γραμματέα του ΚΚΕ, την υποστηρίζει με κάθε τρόπο από τη δεκαετία του 1950. Ειδικά μέσα από το βιβλίο του «Γεια χαρά, Νίκος», με άξονα τις επιστολές που λάμβανε σε απάντηση των δικών του από τον Ζαχαριάδη την εποχή που ο πρώην Γενικός Γραμματέας βρισκόταν εκτοπισμένος στη βόρεια Ρωσία, καταγράφει λεπτομερώς (με τη μορφή αυτοβιογραφίας) τη γνωριμία και τη συναναστροφή τους, τεκμηριώνοντας με στοιχεία την άποψή του για τον καθαιρεθέντα και στη συνέχεια διαγραφέντα από το κόμμα «σύντροφο Νίκο». Πρόκειται για «τεράστια τραγωδία», όπως με έμφαση επισημαίνει ο Πάρνης. «Ο καλύτερος γραμματέας κόμματος σε όλη την Ευρώπη και είχε μια τέτοια τύχη. Είναι να κλαις…»
Το ΚΚΕ ήτανε φορέας μιας πραγματικής επανάστασης, ενώ σχεδόν όλα τα άλλα κομμουνιστικά κόμματα ενσωματώθηκαν στο σύστημα μέχρι που απορροφήθηκαν ολοκληρωτικά. Μιας επανάστασης που έφτασε πολύ κοντά στο να είναι νικηφόρα εάν είναι αλήθεια αυτά που γράφει κι ο στρατηγός Τσακαλώτος στα απομνημονεύματά του. «Ο [Αμερικάνος στρατηγός] Βαν Φλιτ, το Νοέμβριο του 1948, απείλησε την ελληνική κυβέρνηση ότι σταματάει η αμερικάνικη βοήθεια και εμείς [οι Αμερικάνοι] αποχωρούμε, διότι δεν μπορούμε να τα βάλουμε με τους κομμουνιστοσυμμορίτες. Γιατί δεν μπορούσανε να τα βάλουνε; Γιατί ανακαταλάβαμε όλο το Βίτσι. “Πέπλος απαισιοδοξίας πίπτει”, έλεγε ο Τσακαλώτος. Εγώ τότε ήμουνα εκεί, φτάσαμε στην Καστοριά∙ εκεί ήτανε το επιτελείο του Τσακαλώτου. Ήτανε μεν λίγη η επικράτειά μας, αλλά πίσω μας είχαμε την τεράστια επικράτεια της Σοβιετικής Ένωσης, από το Πεκίνο μέχρι τα Τίρανα. Τι ανάγκη είχαμε; Αν δεν τσακωνότανε ο Στάλιν με τον Τίτο, και κλείσανε τα σύνορα, εμείς τα είχαμε δουλέψει πάρα πολύ ωραία. Ο Ζαχαριάδης δεν ήθελε να κάνει δικτατορίες του προλεταριάτου. Όταν ήρθε από το Νταχάου και είδε ότι στη Γιάλτα μάς την είχανε φέρει, δηλαδή δεν ανταμείψανε την Ελλάδα για την προσφορά της με το έπος της Αλβανίας, τι να έκανε; Δεν ήθελε να τα βάλει με τον Στάλιν, γιατί ήταν έξυπνος άνθρωπος, αλλά έγραψε το γράμμα με τους δύο πόλους. Κι αυτό δεν άρεσε πολύ στον Στάλιν∙ ύστερα το κατάλαβε… [Με το θάνατο του Ζαχαριάδη] τελειώνει και η μεγάλη εποχή του κομμουνιστικού κινήματος. Σε δέκα χρόνια μετά το θάνατό του, [αρχίζει να] καταρρέει η Σοβιετική Ένωση. Η μεγάλη ηρωική εποχή του ΚΚΕ τελειώνει με τον Νίκο Ζαχαριάδη. Από κει και πέρα είναι υπηρεσίες, υπαλληλίκια.»
Η διαγραφή και η διαμαρτυρία
Θάμαθες τα νέα μου. Με διέγραψαν από το κόμμα ύστερ’ από 36 χρόνια! Έτσι, είμαστε και οι δυο στον ίδιο παρονομαστή. Ας είναι. Θα γυρίσει ο τροχός να χαρεί κι ο φτωχός. […]
Γεια-χαρά
Νίκος
(Απόσπασμα από επιστολή του εκτοπισμένου στο Μποροβίτσι Νίκου Ζαχαριάδη στον Αλέξη Πάρνη, στις 9 Μαρτίου 1957.)
Ήδη από το Γενάρη του 1962, ο Ζαχαριάδης με επιστολή του στην ελληνική πρεσβεία της Μόσχας, ζητούσε από την κυβέρνηση να του επιτρέψει να επιστρέψει στην Ελλάδα για να δικαστεί. Το αίτημά του δεν ικανοποιήθηκε, αλλά οι σοβιετικές αρχές –για το εγχείρημά του- τον φιλοδώρησαν με μια επέκταση της εξορίας του από το Μποροβίτσι της Βόρειας Ρωσίας στο Σοργκούτ της Σιβηρίας, από το οποίο δεν επρόκειτο να γυρίσει ποτέ. Έχοντας εξαντλήσει κάθε μέσο πειθούς, την 1η Αυγούστου 1973, έδωσε τέλος στη ζωή του με απαγχονισμό.
«Γράφω για τελευταία φορά. Έχω απόλυτα ήσυχη συνείδηση ότι σ’ όλη μου τη ζωή δεν έκανα τίποτε ενάντια στο λαό και το κόμμα μου […] Όσο κι αν προσπάθησαν δεκαεφτά ολόκληρα χρόνια τα όργανα της ασφάλειας της Σοβ. Ένωσης […] αναγκάστηκαν να γλύψουν αφτού όπου έφτυναν. […] Σήμερα, ύστερα απόλα αφτά, δηλώνω ότι αν δεν αρθούν ΟΛΑ τα μέτρα περιορισμού, εξορίας, στέρησης ελευθερίας μετακίνησης κι αναχώρησης απτή Σοβ. Ένωση κτλ. κτλ. που εφαρμόζονται ενάντιά μου, τότε την 1η Αυγούστου 1973, σαν έκφραση έσχατης ΔΙΑΜΑΡΤΥΡΙΑΣ, θ’ αφτοκτονήσω. […] Το κουφάρι μου το κληροδοτώ στους Μπρέζνιεφ, Κολιγιάννη, Φλωράκη και Σία. Χαλάλι τους. […] Ζητώ συγνώμη και κατανόηση απτούς κουκουέδες, την Όλγα και τον Σηφάκο. Άλλη διέξοδο δε μου άφησαν…»
(Αποσπάσματα από την επιστολή του Νίκου Ζαχαριάδη, από τον τόπο εξορίας του στο Σοργκούτ της Σιβηρίας, προς το ΚΚΣΕ και το ΚΚΕ, τον Ιούνιο του 1973.)
«Η επιστολή-προειδοποίηση στάλθηκε 36 ολόκληρες μέρες πριν την αυτοκτονία στους αρμόδιους», υπογραμμίζει ο Πάρνης στο βιβλίο του «Γεια χαρά, Νίκος», παραμένοντας πιστός στον ηγέτη, συμπολεμιστή, σύντροφο και φίλο, μέχρι σήμερα.
Η σχέση με τον Ζαχαριάδη
«Ξέρεις πώς παντρεύτηκα τη γυναίκα μου; Με κομματικό συνοικέσιο. Μας είπε ο Ζαχαριάδης, ξέρω ότι είστε νέα παιδιά, και θα έχετε κάποιες σχέσεις, αλλά μόνο εφόσον δηλώνετε στο κόμμα ότι είναι η γυναίκα σας. Η κοπέλα με την οποία έχω σχέση είναι γυναίκα μου. Δεν χρειάζονται ούτε γάμοι, ούτε τίποτα. Εφόσον το κόμμα είπε εγκρίνω, είναι η επίσημη γυναίκα σας. Η κοπέλα που πήρα είχε τα δύο της παλικάρια, τ’ αδέρφια της, ηρωικούς πεσόντες∙ ο πατέρας της, όταν πέθανε, ήτανε 36 χρονώ άνθρωπος, κι αυτή ήτανε εικοσιδύο χρονώ κοπέλα, παντρεμένη μ’ ένα παιδάκι πέντε μηνών το οποίο το είχε πάρει η μάνα της και το είχε πάει στις λαϊκές δημοκρατίες. Ο άντρας της είχε σκοτωθεί κι αυτός ηρωικά ως λοχαγός του Δημοκρατικού Στρατού στο Βέρμιο. Πόντιος. Ήτανε, δηλαδή, μία κοπέλα που είχε χάσει τον πατέρα της, τα δυο της αδέρφια και τον άντρα της [στον αγώνα]. Να παντρευτούμε, [της είπα], γιατί κι εγώ μπορεί να σκοτωθώ αύριο. Ήτανε μια σωστή απόφαση.
Θεωρώ τον εαυτό μου υπερβολικά τυχερό γιατί η μοίρα μού ’δωσε το μεγάλο προνόμιο όχι μονάχα να παρακολουθήσω με την ιδιότητα του αυτόπτη μάρτυρα, αλλά και να περιγράψω το μεγάλο Έπος του 1940, την Εαμική Αντίσταση, το Δημοκρατικό Στρατό και ό,τι άλλο ακολούθησε, με κάποια γραφτά μου- επικά ποιήματα, μυθιστορήματα, θεατρικά έργα κ.τ.λ. Ό,τι δίνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην όποια προσφορά μου στα ελληνικά γράμματα είναι το γεγονός της μεγάλης βοήθειας που πήρα προσωπικά από το Νίκο Ζαχαριάδη τόσο στη θεματική επιλογή για τα πιο σημαντικά απ’ αυτά, π.χ. το επικό ποίημα “Μπελογιάννης” και το θεατρικό “Νησί της Αφροδίτης”, όσο και στην αξιολόγηση της τελικής καλλιτεχνικής τους υλοποίησης.
Ο σύντροφος Νίκος είχε γενικά ένα βολικό για το συνομιλητή του ιδίωμα. Όσο αυστηρός κι απαιτητικός ήταν με τους άμεσους συνεργάτες του και τ’ ανώτατα στελέχη, τόσο καλοσυνάτος και ανεκτικός ήταν με τους ιστάμενους σε χαμηλότερες βαθμίδες της κομματικής κλίμακας.
Ο Νίκος συμπεριφερόταν ανάλογα με τον άνθρωπο που είχε απέναντί του. Με σένα θα ήταν ευγενικός, με τον Γούσια ήταν άγριος, πολύ, γιατί ο Γούσιας ήταν εντελώς πρωτόγονος. Όσο ψηλότερα ήσουν τόσο πιο αυστηρός ήταν μαζί σου. Όσο κατώτερος ήσουν τόσο πιο γλυκός ήταν. Με κάτι απλούς αγρότες, κάτι Αγραφιώτες, κάτι παλιούς καπεταναίους που ήτανε με τον Άρη, όλο με αστεία ήτανε μαζί τους. Με μένα συζητούσε για την ποίηση και για τη μουσική.
Μου εμπιστεύθηκε πολλές φορές τον Σήφη, που τον μεγάλωνε χωρίς τη μητέρα του η οποία ήταν φυλακισμένη στην Ελλάδα. Είχε κατέβει μαζί με τον Φλωράκη, για να κάνει παράνομη δουλειά, όπως κι ο Μπελογιάννης και πολλοί άλλοι, ενώ [ο Ζαχαριάδης] μπορούσε να την κρατήσει [στη Ρωσία] γιατί ο μικρός ήτανε δύο χρονώ και είχε δικαίωμα σαν μάνα [η Ρούλα Κουκούλου] να μεγαλώσει το παιδί της.»
Ο ηθικός άθλος
Ο Αλέξης Πάρνης στοχάζεται. Οι εμπειρίες μιας μεγάλης σε διάρκεια και πλούσιας σε γεγονότα ζωής υφίστανται μέσα του μια συνεχή επεξεργασία προτού εξωτερικευτούν με τη μορφή ποιημάτων, θεατρικών έργων, πεζογραφημάτων, μεταφράσεων και, εξίσου γοητευτικά, με τον προφορικό του λόγο που είναι το ίδιο μεστός, λυρικός και παραστατικός. Κεντρικό στοιχείο αυτής της πνευματικής παραγωγής είναι ο άνθρωπος που αγωνίζεται και ξεχωρίζει από το ήθος του, σαν κινητήρια δύναμη της ιστορίας. Συχνά, στις πολύωρες συναντήσεις μας, ο συγγραφέας των έργων «Λεωφόρος Πάστερνακ», «Άνοιξη της Πράγας» και «Οδύσσεια των Διδύμων», μας τονίζει ότι η πρόοδος εξαρτάται από τους ηθικούς άθλους. «Μην ξεχνάμε τις ηθικές αξίες», λέει με έμφαση, κι αυτό είναι ένα «αξίωμα» που διαπερνάει πέρα ως πέρα τη συλλογιστική και το έργο του.
Αλλά τι είναι αυτός ο κατά Πάρνη ηθικός άθλος;
«Είναι ο Ελευθέριος Βενιζέλος, είναι ο Άρης ο Βελουχιώτης, είναι οι 200 της Καισαριανής. Η αποθέωση του ηθικού άθλου. Είναι ο [Ευαγόρας] Παλληκαρίδης, το παιδάκι των 19 χρονών που το απαγχόνισαν οι Άγγλοι. Που έλεγε «θα πάρω μια ανηφοριά να βρω τη λευτεριά», ένα παιδάκι Κύπριος. Βουρκώνω όταν τον θυμάμαι. Και τον απαγχονίσανε. Είναι ηθικός άθλος αυτός. Μπορείς να τον κάνεις σαν κομμουνιστής, μπορείς, όμως, να τον κάνεις και χωρίς να είσαι κομμουνιστής. Μπορείς να τον κάνεις κι αν είσαι δεξιός, σαν τον Παλληκαρίδη. Ή να μην είσαι τίποτα. Ο ηθικός άθλος μετράει. Αυτός ο ηθικός άθλος είναι που προχωράει την ανθρωπότητα∙ με το βήμα της χελώνας, βέβαια, αλλά προχωράει… Τον ηθικό αυτό αγώνα τον προεκτείνεις. Και στη γυναίκα σου και στα παιδιά σου, στον πατέρα σου και στη μάνα σου… Αυτοί πώς δεχτήκανε την απώλειά σου; [Σε απασχολεί] πώς τη δεχτήκανε. Και δεν σκέφτεσαι μόνο το τομάρι σου. Σκέφτεσαι ότι αυτοί θα υποφέρουν όλη τους τη ζωή. Δεν θα μπορούνε να κοιμηθούνε. Και κανείς δεν θα τους κοιτάξει. Κανείς δεν θα τους αναφέρει καν ονομαστικά. Ούτε τα ονόματα αυτών των ανθρώπων δεν ξέρουμε. Ποιοι ήταν αυτοί;
Ξέρεις πώς συγκινήθηκα όταν έμαθα ότι ανάμεσα στους 200 της Καισαριανής που εκτελέστηκαν, ήταν ο Σκλάβαινας, ο δηλωσίας;! Ήτανε στους 200 της Καισαριανής! Ο Σκλάβαινας στάθηκε παλικαρίσια μαζί με τους άλλους ήρωες. Τον πιάσανε και τον εκτελέσανε λόγω του παρελθόντος του, του κομμουνιστικού. Ήτανε δηλωσίας, σαν τον Άρη. Όπως κι ο Άρης που έγινε αρχικαπετάνιος. Έφερε το σταυρό της δήλωσης, από την περιφρόνηση τη γενική των συντρόφων του, κι έγινε αυτός που έγινε. Αυτοί είναι οι άθλοι.
Γι’ αυτό στέκεται προσοχή μπροστά στους 200 της Καισαριανής κι ένας αντικομμουνιστής, γιατί λέει ότι αυτός είναι ένας ηθικός άθλος, είναι μία νίκη του ελλόγιμου ανθρώπου.
Τι θέλανε όλοι αυτοί οι άνθρωποι; Έστω κι αν κάνανε λάθη. Θέλανε το καλύτερο για τον άνθρωπο. Να γίνει μία κοινωνία καλύτερη. Άρα ήτανε ελλόγιμοι άνθρωποι. Θέλανε το καλό. Δεν πήγανε με τον πίθηκο να στ’ αρπάξουνε σαν τους καπιταλίστες. Έστω και να θυσιαστούμε, αλλά η ανθρωπότητα να εξελιχθεί καλύτερα. Αυτοί είναι ηθικοί άνθρωποι, άρα κερδίζει η ανθρωπότητα, βηματάκια-βηματάκια∙ έτσι είναι η πρόοδος.
Είναι αυτό που λέγανε οι αρχαίοι Έλληνες. Σημασία έχει η ανάπτυξη η πνευματική. Ο ελλόγιμος άνθρωπος. Να πάω πιο μπροστά. Βεβαίως, και η κομμουνιστική θεωρία έχει βγάλει τεράστιες ηθικές αξίες, βοήθησε κι αυτή να προχωρήσει η ανθρωπότητα. Δηλαδή, ο Μπελογιάννης προχώρησε τον άνθρωπο όταν στέκεται άφοβος μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα. Αλλά κι ο [Μιχαλάκης] Καραολής το έκανε όταν του πέρασαν τη θηλιά.
Αυτό αφορά κι όλους εκείνους που θυσιάστηκαν για τη νίκη της επανάστασης, για μια καλύτερη ζωή για όλους τους ανθρώπους. Περνάνε τα χρόνια, άλλαξε το καθεστώς το σοβιετικό, αλλά αυτοί θα παραμείνουν αθάνατοι. Όπως η θυσία του Λεωνίδα των Θερμοπυλών. Περάσανε ιδεολογίες, περάσανε συστήματα, έμειναν οι 300. Τον νίκησε ο Πέρσης, καταπάτησε τους 300, έφτασε στην Αθήνα, αλλά από την άλλη μέρα σηκώνονται σαν σκιές αυτοί οι 300 και κυνηγάνε τον Ξέρξη μέχρι σήμερα. Τι είναι το ηθικό παράδειγμα! Το θησαυροφυλάκιο αυτής της ηθικής από την οποία η Ελλάδα είναι γεμάτη… Κι αυτό το ηθικό παράδειγμα μπορεί να δώσει κι ένας απλός πολίτης. Γι’ αυτό πρέπει να αναδεικνύουμε αυτές τις μεγάλες ιστορικές στιγμές. Με βιβλία, με ταινίες, με κάθε μέσο. Για να προοδεύει ο άνθρωπος μέσα από το ηθικό παράδειγμα.»
(συνεχίζεται)
Στέλιος Ελληνιάδης
