του Θανάση Μουσόπουλου*
Δίπλα στην έντεχνη ποίηση από τις πρώτες εκφάνσεις της νεοελληνικής λογοτεχνίας αναπτύσσεται το Δημοτικό Τραγούδι, που στα χρόνια της Τουρκοκρατίας γνωρίζει μεγάλη άνθιση (κλέφτικα, 17ος-18ος αι.), ιστορικά, ακριτικά, παραλογές, κάλαντα, εργατικά, του γάμου, της ξενιτιάς, της αγάπης, μοιρολόγια είναι μερικά από τα είδη του. Είναι εξαπλωμένα σε όλο τον ελληνικό χώρο, συνοδεύονται πάντα από μουσική, με τη δική τους τεχνική και τα δικά τους εκφραστικά μέσα.
Όπως σημειώνει ο καθηγητής μας στο Πανεπιστήμιο Λίνος Πολίτης «Το ελληνικό δημοτικό τραγούδι έχει μια υπόσταση εντελώς ξεχωριστή και γι’ αυτό δεν μπορεί να λείψει από την επισκόπηση της νεοελληνικής λογοτεχνίας» (στην «Ιστορία της νέας Ελληνικής Λογοτεχνίας», Θεσσαλονίκη, 1969, σελ. 34).
Με το ίδιο σκεπτικό, στη σειρά αυτών των κειμένων μας στον Δρόμο της Αριστεράς, δεν μπορούμε να κατανοήσουμε και να αξιολογήσουμε την τέχνη του λόγου κατά τα διακόσια χρόνια ελεύθερης πορείας του ελληνισμού, χωρίς να συμπεριλάβουμε τη δημοτική μας ποίηση.
ΠΡΙΝ ΑΠΟ 109 χρόνια ο Νικόλαος Γ. Πολίτης, 1852-1921, εξέδωσε το έργο «Εκλογαί από τα τραγούδια του Ελληνικού λαού», Εν Αθήναις: Τυπογραφείον «Εστία», 1914, που αποτελεί τομή στον νεοελληνικό πολιτισμό. Διαβάζουμε στον Πρόλογο του συγγραφέα:
«Εξαίρετον αναντιρρήτως θέσιν μεταξύ των μνημείων του λόγου του ημετέρου λαού κατέχουν τα τραγούδια όχι μόνον ως ισχυρώς κινούντα την ψυχήν διά το απέριττον κάλλος, την αβίαστον απλότητα, την πρωτοτυπίαν και την φραστικήν δύναμιν και ενάργειαν, αλλά και ως ακριβέστερον παντός άλλου πνευματικού δημιουργήματος του λαού εμφαίνοντα τον ιδιάζοντα χαρακτήρα του έθνους. Εις τάλλα είδη του λόγου, τας παροιμίας και τους μύθους, τα παραμύθια και τα αινίγματα, ων η μετάδοσις από λαού εις λαόν είναι ευχερής και συνήθης, τα παρεισδύσαντα πολυπληθή ξένα στοιχεία καθιστούν δύσκολον την διάκρισιν του οθνείου από του ιθαγενούς. Αλλ’ εις τα τραγούδια και τας παραδόσεις ο εθνικός χαρακτήρ αποτυπώνεται ακραιφνής και ακίβδηλος. Αι μεν παραδόσεις, συναπτόμεναι στενώς προς πατρίους τόπους και προς οικείας μορφάς, εμφανίζουν πλαστικώς τα εθνικά ιδεώδη, και αποδεικνύουν ότι η αρχήθεν μυθοπλαστική δύναμις του λαού διατηρείται αμείωτος τα δε τραγούδια εγκατοπτρίζουν πιστώς και τελείως τον βίον και τα ήθη, τα συναισθήματα και την διανόησιν του ελληνικού λαού και εξωραΐζοντα διά του ποιητικού διακόσμου αναζωπυρούν τας αναμνήσεις των εθνικών περιπετειών.»
Το Δημοτικό Τραγούδι αποτελεί συνέχεια της αρχαιοελληνικής ποίησης και της βυζαντινής λογοτεχνικής παράδοσης. Από άποψη θεματολογίας και τεχνικής παρατηρούμε πολλά κοινά στοιχεία. Όπως η γλώσσα έτσι και η τέχνη του λόγου αποτελεί συνέχεια και εξέλιξη.
Θα κάνουμε έναν σύντομο περίπατο στη δημοτική μας ποίηση, παραθέτοντας λίγα χαρακτηριστικά παραδείγματα, για τα διάφορα είδη δημοτικών τραγουδιών.
Οι Παραλογές είναι αφηγηματικά τραγούδια με πολλούς στίχους, ένα έπος θα λέγαμε δραματικού περιεχομένου. Χαρακτηριστικό έργο είναι «Του νεκρού αδελφού»:
Μάννα μὲ τοὺς ἐννιά σου γιοὺς καὶ μὲ τὴ µιά σου κόρη,
τὴν κόρη τὴ µονάκριβη τὴν πολυαγαπηµένη,
τὴν εἶχες δώδεκα χρονῶ κ’ ἥλιος δὲ σοῦ τὴν εἶδε!
’Σ τὰ σκοτεινὰ τὴν ἔλουζε, ’ς τἄφεγγα τὴ χτενίζει,
’ς τἄστρι καὶ τὸν αὐγερινὸ ἔπλεκε τὰ µαλλιά της.
Προξενητᾶδες ἤρθανε ἀπὸ τὴ Βαβυλῶνα,
νὰ πάρουνε τὴν Ἀρετὴ πολὺ μακριὰ ’ς τὰ ξένα.
Οἱ ὀχτὼ ἀδερφοὶ δὲ θέλουνε κι’ ὁ Κωσταντῖνος θέλει.
«Μάννα µου, κι’ ἂς τὴ δώσωμε τὴν Ἀρετὴ ’ς τὰ ξένα.
’ς τὰ ξένα κεῖ ποῦ περπατῶ, ’ς τὰ ξένα ποῦ πηγαίνω,
ἂν πάμ’ ἐμεῖς ’ς τὴν ξενιτειά, ξένοι νὰ μὴν περνοῦμε.
—Φρόνιμος εἶσαι, Κωσταντή, μ’ ἄσχημα ἀπιλογήθης.
Κι’ ἃ μὄρτῃ, γιέ µου, θάνατος, κι’ ἃ µόρτῃ, γιέ µου ἀρρώστια,
κι’ ἂν τύχῃ πίκρα γῇ χαρὰ ποιὸς πάει νὰ μοῦ τὴ φέρῃ;
—Βάλλω τὸν οὐρανὸ κριτὴ καὶ τοὺς ἁγιοὺς μαρτύρους,
ἂν τύχῃ κ’ ἔρτῃ θάνατος, ἂν τύχῃ κ’ ἔρτῃ ἀρρώστια,
ἂν τύχῃ πίκρα γἢ χαρά, ἐγὼ νὰ σοῦ τὴ φέρω.»
Η επόμενη κατηγορία δημοτικών τραγουδιών είναι τα Ακριτικά, για τα οποία μιλήσαμε στην ενότητα «Απαρχές της Νεοελληνικής Λογοτεχνία (11ος-15ος αι.)» – 21 Οκτωβρίου 2023.
Ξεχωριστή κατηγορία αποτελούν τα τραγούδια του Κάτω Κόσμου, που συνδέονται με τα μοιρολόγια και τον πόνο του θανάτου:
Κάτου ‘ς τα Τάρταρα της γης, τα κρυοπαγωμένα,
μοιρολογούν οι λυγεραίς και κλαιν τα παλληκάρια.
«Τάχα να στέκη ο ουρανός, να στέκει ο Απάνου κόσμος,
να στέκουν τα χοροστασιά, σαν που ήτανε και πάντα,
να λειτουργειώνται οι εκκλησιαίς, να ψέλνουν οι παπάδες;»
Πολλά είναι τα τραγούδια που συνδέονται με ιστορικά γεγονότα και ήρωες της ιστορίας μας. Στην ενότητα «Νεοελληνική Λογοτεχνία μετά την Άλωση (1453-1669)» –4 Νοεμβρίου 2023– αναφέραμε το «Ανακάλημα της Κωνσταντινούπολης». Ένα άλλο δείγμα ιστορικού τραγουδιού «Του Χρήστου Μηλιόνη»:
Τρία πουλάκια κάθονταν στην ράχην στο λημέρι·
Ένα τηράει τον Αρμυρόν, κι άλλο κατά τον Βάλτον
Το τρίτον, το καλύτερον μοιριολογάει και λέγει·
«Κύριε μου, τι εγίνηκεν ο Χρήστος ο Μηλιόνης;
Ουδέ στον Βάλτον φάνηκεν, ουδέ στην Κραβρύσην.»
«Μας είπαν, πέρα πέρασε, κι επήγ’ προς την Άρταν.
Κι επήρε σκλάβον τον Κατήν, μαζί με δυο Αγάδες.
Κι ο Μουσελίμης τ’ άκουσε, βαριά του κακοφάνη.
Τον Μαυρομάτην έκραξε και τον Μουχτάρ Κλεισούραν»
Υποδιαίρεση των ιστορικών είναι τα κλέφτικα, που συνδέονται με τους κλεφταρματολούς σε πολλές περιοχές:
Μαύρη, μωρέ, πικρή ζωή που κάνουμε / Μαύρη ζωή που κάνουμε εμείς οι μαύροι κλέφτες, εμείς / οι μαύροι κλέφτες
Ποτέ, μωρέ, ποτέ μας δεν αλλάζουμε, ποτέ μας δεν αλλάζουμε / και δεν ασπροφορούμε / Όλη, μωρέ, όλη μερούλα πόλεμο
Όλη μερούλα πόλεμο το βράδυ καραούλι, το βράδυ καραούλι.
Πολλά είναι τα τραγούδια που αναφέρονται στην καθημερινή ζωή, όπως αναφέραμε στον πρόλογο του κειμένου μας. Κλείνουμε με λίγα λόγια από ένα τραγούδι του γάμου:
Ὦ Παναγία Δέσποινα / μὲ τὸν Μονογενῆ Σου
στ᾿ ἀντρόγυνο ποὺ γίνεται / νὰ δώσεις τὴν εὐχή Σου.
Ἀπόψε λάμπει ὁ οὐρανός, / ἀπόψε λάμπει ἡ σφαῖρα,
ἀπόψε στεφανώνεται / ἀητὸς τὴν περιστέρα.
Παντρεύεται ὁ αὐγερινὸς / καὶ παίρνει τὸ φεγγάρι,
ἂς εἶναι καλορίζικοι / μὲ τοῦ Θεοῦ τὴ χάρη.
Χελιδονάκια καὶ πουλιὰ / λαλοῦν στὰ δώματά σας
καὶ λένε καλορίζικα / στὰ στεφανώματά σας.
Το Δημοτικό Τραγούδι κατέχει ιδιαίτερη θέση στη νέα ελληνική λογοτεχνία, καθώς «είναι το μέσο, με το οποίο ο λαός έδωσε την εγκυρότερη έκφραση στον κόσμο του και στο πρόσωπό του», όπως γράφει ο Λίνος Πολίτης.
Στην επόμενη ενότητα θα προσεγγίσουμε επώνυμους δημιουργούς, ξεκινώντας από τους προδρομικούς Ρήγα Φεραίο, Αθανάσιο Χριστόπουλο και Ιωάννη Βηλαρά.
* Ο Θανάσης Μουσόπουλος είναι φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής
