του Άλβαρο Γκαρσία Λινέρα*
Καλησπέρα κι ευχαριστώ για την πρόσκληση. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι παρατηρείται ένα ανανεωμένο ενδιαφέρον για τη σκέψη του Μαρξ, ένα ανανεωμένο ενδιαφέρον πολλών, που προερχόμενοι από διαφορετικούς χώρους και με διαφορετικούς προβληματισμούς, προσεγγίζουν ξανά τις βασικές της αρχές. Όχι μόνο επειδή βλέπουμε πολλές σχετικές αναδημοσιεύσεις, αλλά γιατί κατά κάποιον τρόπο η ιστορία ξαναμπήκε σε κίνηση.
Πριν 30 χρόνια ζήσαμε την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, και πριν 10 χρόνια την κατάρρευση του χρηματιστηρίου και της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας που μιλούσε για το τέλος της ιστορίας. Αυτό μας δίνει την αφορμή να σκεφτούμε το μέλλον και ακριβώς για τούτο θα ήθελα να μιλήσω απόψε.
Τι είναι ο κομμουνισμός; Ανεξάρτητα από τους όρους που χρησιμοποιούμε, π.χ. κομμουνισμός, σοσιαλισμός, μετα-καπιταλισμός, αγαθά, κοινά αγαθά, αποτελεί μια από τις πιθανές απαντήσεις που αφορούν το μέλλον της ανθρωπότητας. Είναι ένας τρόπος ορισμού της πιθανής μελλοντικής οργάνωσης της ανθρώπινης ζωής, διαφορετικής από τη σημερινή καπιταλιστική πραγματικότητα, ικανής να ξεπεράσει τις αδικίες και τις εσωτερικές αντιθέσεις που ταλανίζουν τον ίδιο τον καπιταλισμό. Μιλάμε για μια πιθανότητα, για κάτι που δεν υπάρχει αλλά που θα μπορούσε να υλοποιηθεί.
Γιατί όμως πρέπει να μιλάμε για κάτι που δεν υφίσταται; Αφορμή για να ανοίξουμε μια τέτοια συζήτηση είναι η θλιβερή πραγματικότητα, οι ταλαιπωρίες και όλος ο πόνος που προκαλεί η σημερινή κατάσταση στους ανθρώπους. Είναι πολύ φυσικό, μπροστά σε αυτή τη μαύρη πραγματικότητα, οι άνθρωποι να οραματίζονται μια εντελώς διαφορετική κοινωνία.
Τίθεται λοιπόν το λογικό ερώτημα: γιατί πρέπει να υπάρξει κάτι που σήμερα δεν υφίσταται; Γιατί να μην αποδεχτούμε ότι αυτό που σήμερα υπάρχει, θα υπάρχει για πάντα, και αυτό που δεν υπάρχει σήμερα, αποκλείεται να υπάρξει στο μέλλον; Γιατί να μην διαγράψουμε από τις μελλοντικές πιθανότητες τον κομμουνισμό, αφού σήμερα δεν υπάρχει, δεν εφαρμόζεται πουθενά;
Τίθεται λοιπόν το λογικό ερώτημα: γιατί πρέπει να υπάρξει κάτι που σήμερα δεν υφίσταται; Γιατί να μην αποδεχτούμε ότι αυτό που σήμερα υπάρχει, θα υπάρχει για πάντα, και αυτό που δεν υπάρχει σήμερα, αποκλείεται να υπάρξει στο μέλλον; Γιατί να μην διαγράψουμε από τις μελλοντικές πιθανότητες τον κομμουνισμό, αφού σήμερα δεν υπάρχει, δεν εφαρμόζεται πουθενά;
Επειδή, για να αποκλείσουμε μια τέτοια πιθανότητα, θα έπρεπε να παραδεχτούμε ότι ο καπιταλισμός είναι μια κατάσταση μόνιμη και αναλλοίωτη, κατά κάποιον τρόπο φυσική. Και ότι το μόνο που μας μένει, είναι απλά να τον διαχειριστούμε.
Μια τέτοια αντίληψη στηρίζεται σε μια κοινή, διαδεδομένη αντίληψη που τείνει να θεωρεί φυσικό το υπαρκτό. Όμως αυτή δεν είναι παρά μια μυστικιστική αντίληψη της ιστορίας της ανθρωπότητας. Αυτός δεν είναι έλλογος συλλογισμός, παρά μόνο ιδεοληψίες και εμμονές θρησκευτικού τύπου, που μας κάνουν να θεωρούμε αιώνιο και αναλλοίωτο τον καπιταλισμό.
Μια θεώρηση της ιστορίας που βασίζεται στην αντίληψη ότι η εξέλιξη της ιστορίας στηρίχθηκε στη μοίρα. Το να ισχυρίζεσαι πως εδώ και 60.000 χρόνια η ανθρώπινη ιστορία προχωρά τυχαία στη βάση ενός μυστικού σχεδίου υπερκόσμιων δυνάμεων, θα μας οδηγούσε σε αδιέξοδο και σε μια συζήτηση χωρίς ουσία.
Αφήνοντας κατά μερός τον προβληματισμό για την ύπαρξη του Θεού, ένας τέτοιος τρόπος σκέψης θα μας έκανε να αποδεχτούμε, να νομιμοποιήσουμε την υπάρχουσα κατάσταση πραγμάτων και την άσκηση εξουσίας μερικών ανθρώπων πάνω στην υπόλοιπη ανθρωπότητα.
Χειροπιαστή πιθανότητα
Ένα άλλο επιχείρημα, που χρησιμοποιείται συχνά, είναι η άποψη ότι κομμουνισμός υπήρξε αλλά κατέρρευσε στη Σοβιετική Ένωση, κι αυτό τον ακυρώνει σαν εναλλακτική διέξοδο από τον σημερινό καπιταλισμό. Επί 70 χρόνια εφαρμόστηκε αυτός ο κομμουνισμός, που όμως κατέληξε να γεννήσει νέες μορφές αδικίας, υποχωρώντας τελικά στις τεχνολογικές προκλήσεις και τις δήθεν δημοκρατικές ελευθερίες του καπιταλισμού. Αν και αυτή η εξέλιξη θα μπορούσε να ερμηνευτεί σαν ένα είδος θείας δίκης που έπεσε βαριά πάνω στον κομμουνισμό, η κατάρρευσή του έχει πολύ βαθύτερα αίτια, που χρειάζονται σοβαρή προσέγγιση και ανάλυση.
Η αποτυχία του κομμουνισμού προκάλεσε τη διάλυση και τον αποπροσανατολισμό, και έστειλε πολλούς από τους υποστηρικτές του σε επιμέρους κινήματα, στα πλαίσια πάντα της παγκοσμιοποίησης. Με αποτέλεσμα ο κομμουνισμός, που προηγούμενα ενσάρκωνε τα όνειρα εκατομμυρίων ανθρώπων για μια καλύτερη ζωή, να καταντήσει μια λέξη ντροπιαστική και ευτελισμένη.
Σήμερα, μετά από δεκαετίες μελαγχολίας και απογοήτευσης, με την εμφάνιση κατακερματισμένων αποσπασματικών πρωτοβουλιών, ο όρος επανέρχεται στο προσκήνιο. Σήμερα υπάρχει αιτιολογημένη αισιοδοξία για ένα διαφορετικό μέλλον της ανθρωπότητας, αφού η θρησκευτική πίστη στην αιωνιότητα του καπιταλισμού έφτασε στο τέλος της. Παντού ξεσπούν συγκρούσεις με πολιτικό, εργασιακό κ.λπ. διακύβευμα. Ακόμη και στις πλούσιες ευρωπαϊκές χώρες κατεβαίνουν στους δρόμους εκπρόσωποι των υποτελών τάξεων. Η ανισότητα στις δυνατότητες και στα δικαιώματα, ξαναγύρισαν στα ποσοστά των αρχών του 20ού αιώνα. Η παγκοσμιοποιημένη σκέψη που επικρατεί τα τελευταία χρόνια, είδε να ορθώνεται μπροστά της το Brexit, οι νέοι περιορισμοί και δασμοί σε βάρος του διεθνούς εμπορίου, οι νέοι εθνικισμοί κ.λπ. Και το θέμα της ασφάλειας απέναντι στην Κίνα, που επικαλείται η Μέρκελ, μαζί με άλλα, προκαλεί την επανεμφάνιση της αναγκαιότητας μιας νέας προοπτικής, εναλλακτικής στον καπιταλισμό. Αρχίζει να αμφισβητείται η δήθεν αδυναμία ανατροπής του καπιταλισμού και το «τέλος της ιστορίας», ενώ επικρατεί το χάος σε μια κοινωνία σπαρασσόμενη από την αδικία. Η αδυναμία του καπιταλισμού να εξαφανίσει τις ανισότητες, η επιδείνωση της κλιματικής αλλαγής και η εξάντληση των παραγωγικών πηγών του πλανήτη, σηματοδοτεί μιαν αποτυχία αντίστοιχη με αυτή της αποτυχίας του κομμουνισμού στην Πρώην Σοβιετική Ένωση. Και συντελεί στην επανεμφάνιση της προοπτικής του κομμουνισμού σαν χειροπιαστή πιθανότητα.
Ο κομμουνισμός αποτελεί αλήθεια μια γενικόλογη αφηρημένη ιδέα; Ο Μαρξ λέει πως οι κομμουνιστές δεν πρέπει να κρατούν το όραμά τους για τον εαυτό τους, αλλά να προσπαθήσουν να το εφαρμόσουν, λέγοντας ότι απαιτείται η χρήση βίας για να αλλάξει ο κόσμος. Πώς μπορεί να στηριχτεί η άποψη για τη δυνατότητα εφαρμογής μιας εναλλακτικής προοπτικής, ξεκινώντας από μιαν αφηρημένη ιδέα; Το να μιλάμε για κάτι που ακόμη δεν υπάρχει αλλά που θα μπορούσε να υπάρξει στο μέλλον, ήδη ανοίγει νέες δυνατότητες στη σκέψη και την ιστορία της ανθρωπότητας. Εδώ συνίσταται και η ουσία της κομμουνιστικής προοπτικής σαν υπόθεση και συγκεκριμένη δυνατότητα. Αλλά και η πιθανότητα αποτυχίας της, που αφορά και ένα σωρό άλλες ιδέες που αναφέρονται στο μέλλον της ανθρωπότητας. Σε όλη την ιστορία της ανθρωπότητας, χιλιάδες άνθρωποι συνέλαβαν και πρότειναν ιδέες για την αλλαγή της κατάστασης που επικρατούσε κατά την εποχή τους, ιδέες που όμως δεν εφαρμόστηκαν ποτέ. Ακόμη και γνωστές θρησκείες που επηρρέασαν εκατομμύρια ανθρώπων δεν μπόρεσαν να επιτύχουν ένα παρόμοιο αποτέλεσμα. Ούτε κατάφεραν, και μάλλον δεν θα καταφέρουν και στο μέλλον, να αλλάξουν τα πράγματα. Τότε γιατί θα πρέπει να πιστέψουμε πως η ιδέα του κομμουνισμού θα έχει καλύτερη τύχη; Αν ο κομμουνισμός ήταν μόνο μια ιδέα, μια λογική κατασκευή, θα είχε την τύχη τόσων παρόμοιων προτάσεων και ιδεών που στόχευαν στην αλλαγή του κόσμου. Η διακριτή διαφορά του κομμουνισμού, αυτό που τον διαφοροποιεί, είναι πως αποτελεί μια ιδέα που μετασχηματίζεται μέσα στην κίνησή της. Δεν είναι μια ιδέα παγιωμένη. Επίσης, δεν είναι μόνο μια ιδέα εν κινήσει, αλλά μια ιδέα που γεννιέται και διαμορφώνεται συμπορευόμενη με την πραγματική κίνηση των μαζών. Ο κομμουνισμός είναι λοιπόν μια πραγματική διαδικασία. Όπως λέει ο Μαρξ: «ο κομμουνισμός δεν είναι μια δοσμένη πρόταση που πρέπει να εφαρμοστεί, δεν είναι μια ιδέα που πρέπει να επιβληθεί, να υποτάξει την πραγματικότητα, αλλά μια ιδέα που μετατρέπεται, εμπλουτίζεται μέσα από την ίδια την κίνηση της κοινωνίας». Στις λίγες παρατηρήσεις που έχει κάνει ο Μαρξ για τον κομμουνισμό, προκύπτει ξεκάθαρα το εξής: αυτός δεν είναι μια επινόηση στην οποία πρέπει να υποταχθεί η πραγματικότητα, αλλά κάτι που ξεπροβάλλει και συνδιαμορφώνεται μέσα από την ιστορική κίνηση της κοινωνίας. Πράγματι ο Μαρξ στην Κριτική της πολιτικής οικονομίας, στο Κεφάλαιο, στα Γκρουντρίσσε, στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο, όταν μιλάει για την αυτοματοποίηση των μηχανών, τονίζει ότι οι όροι της ανατροπής του καπιταλισμού γεννιώνται και ενυπάρχουν ήδη στον ίδιο τον καπιταλισμό. Ο καπιταλισμός είναι ένας τρόπος παραγωγής που προέκυψε από τους προϋφιστάμενους τρόπους παραγωγής, που έρχεται από το παρελθόν και γεννήθηκε μέσα από αυτό. Μέσα από την παγκόσμια αγορά που διασυνδέει όλον τον πλανήτη, το general intellect (η γενική διάνοια) που συνδέει το άτομο με το παγκόσμιο σύστημα παραγωγής, ο καπιταλισμός, μέσα από τις νέες σχέσεις στο εργοστάσιο κ.λπ., περιορίζει όλο και περισσότερο τον ρόλο του ατόμου σαν διαχειριστή και τον αντικαθιστά με νέες ενδιάμεσες μορφές διαχείρισης. Ο καπιταλισμός δεν σταθεροποιείται με αυτές τις νέες σχέσεις, αλλά έτσι γεννούνται οι προϋποθέσεις για την ανατροπή του και την αντικατάστασή του από ένα άλλο σύστημα παραγωγής. Ο κομμουνισμός αποτελεί μια πιθανή προοπτική, αλλά είναι και μια διαδικασία που ήδη έχει ξεκινήσει. Δεν είναι το παρόν, όμως οι προϋποθέσεις για την υλοποίησή του ενυπάρχουν σε αυτό το παρόν. Στο παρόν υπάρχουν όλες οι προϋποθέσεις για την έλευση του κομμουνισμού, αρκεί να τις εντοπίσουμε και να τις αξιοποιήσουμε. Ο κομμουνισμός δεν υφίσταται σήμερα, αλλά οι υλικές προϋποθέσεις για την πραγματοποίησή του υπάρχουν σαν δυνατότητες. Ο κομμουνισμός είναι μια διαδικασία εν κινήσει, είναι ένα κίνημα. Ο κομμουνισμός είναι κάτι πολύ περισσότερο από μια λογική σύλληψη, από μια ιδέα. Είναι μια ιδέα αλλά και μια τάση αποβλεπτικότητα στόχος επιδίωξη-intenzionalità (προσοχή φιλοσοφικός όρος που από ό,τι καταλαβαίνω, σημαίνει και την πρόθεση αλλά και την προσπάθεια εφαρμογής της στην πράξη), που συνεπάγεται και τον αναγκαίο αγώνα για να απελευθερωθούν οι δυναμικές και η κομμουνιστική προοπτική που ενυπάρχει ήδη στον καπιταλισμό. Είναι μια intenzionalità ήδη από τη στιγμή που αναγγέλλεται. Σημαίνει αγώνας και βούληση να απελευθερωθούν σήμερα όλες οι δυνατότητες που ενυπάρχουν ήδη σήμερα στον καπιταλισμό. Ο κομμουνισμός στηρίζεται στην ιντενσιοναλιτά, στην πρόθεση και την προσπάθεια να κινηθούμε προς αυτήν την κατεύθυνση, ο κομμουνισμός είναι λοιπόν και κίνηση. Είναι μια δυνητική πραγματικότητα, ένα πραγματικό κίνημα μετασχηματισμού της πραγματικότητας, για να οδηγήσουμε τη δυνατότητα στην πραγμάτωσή του. Το να μιλάμε για τον κομμουνισμό είναι σαν να πασχίζουμε ταυτόχρονα για την υλοποίησή του. Το να μιλάμε για κομμουνισμό, ισοδυναμεί με το να τον προετοιμάζουμε, να τον βάζουμε σε κίνηση. Γι’ αυτό έχει σημασία να αναφερόμαστε σήμερα σε αυτόν, είναι σαν να συμβάλλουμε έμπρακτα στην υλοποίησή του.
Ο κομμουνισμός είναι μια ιδέα δρώσα, με ικανότητα μετασχηματισμού τόσο του ίδιου όσο και της πραγματικότητας. Αλλά η ικανότητά του αυτή δεν βρίσκεται απλά στη διατύπωσή του. Η μετασχηματιστική του ικανότητα ενυπάρχει στην ουσία του, στην μέσω αυτού ερμηνεία της πραγματικότητας. Η λέξη, ο όρος, γεννάει μια πραγματικότητα, διατυπώνοντάς τον λοιπόν ξεκινούμε μια διαδικασία που μας οδηγεί προς τον κομμουνισμό
Ιδέα επιτελεστική
Συνοψίζοντας, ο κομμουνισμός είναι μια ιδέα δρώσα, με ικανότητα μετασχηματισμού τόσο του ίδιου όσο και της πραγματικότητας. Αλλά η ικανότητά του αυτή δεν βρίσκεται απλά στη διατύπωσή του. Η μετασχηματιστική του ικανότητα ενυπάρχει στην ουσία του, στην μέσω αυτού ερμηνεία της πραγματικότητας. Η λέξη, ο όρος, γεννάει μια πραγματικότητα, διατυπώνοντάς τον λοιπόν ξεκινούμε μια διαδικασία που μας οδηγεί προς τον κομμουνισμό. Η λέξη από μόνη της δεν έχει την ικανότητα μετασχηματισμού της πραγματικότητας, αλλά η ένταξη της λέξης σε ένα δοσμένο πλαίσιο έχει τη δύναμη να αλλάξει την πραγματικότητα. Ο κομμουνισμός θα ήταν μια κενή φραστική διατύπωση, αν δεν εμπεριείχε τη δύναμη του μετασχηματισμού της πραγματικότητας. Ο κομμουνισμός είναι μια κινούσα ιδέα, που ενεργοποιεί αυτόν που τη διατυπώνει. Και κατορθώνοντας να εκφράσει μια νέα «κοινή λογική» αποκτά τη δυνατότητα να εφαρμόσει αυτά που εξαγγέλλει. Η ιδέα του μέλλοντος θα ήταν μια αφηρημένη ιδέα αν δεν ταυτιζόταν με την υλική διαδικασία εφαρμογής της. Μόνο η πραγματική κίνηση την αποσπά από το κάδρο των αφηρημένων ιδεών και τη μετατρέπει σε συγκεκριμένη πραγματικότητα. Για τούτο η ιδέα του κομμουνισμού μπορεί να γεννηθεί, να ηττηθεί, να πεθάνει, να ξαναγεννηθεί και να προβάλλει ξανά στο προσκήνιο, για τον απλό λόγο ότι είναι ο ίδιος ο καπιταλισμός που τον εμπεριέχει και τον γεννάει αέναα. Ο καπιταλισμός έχει ανάγκη να πολεμάει, να προσπαθεί να εξουδετερώσει τον κομμουνισμό, για να επιβιώνει και να αναπαράγει τη φιλοσοφία του ο ίδιος. Ο θάνατος του κομμουνισμού είναι μια κινητήρια δύναμη του καπιταλισμού. Αλλά ο καπιταλισμός ταυτόχρονα είναι υποχρεωμένος να αναπαράγει τις προϋποθέσεις του κομμουνισμού. Ο κομμουνισμός έχει ανάγκη τη δύναμη του λόγου που απευθύνεται σε, και ενεργοποιεί την κοινωνία, βάζοντάς την σε κίνηση. Έτσι ο λόγος μετατρέπεται σε κινητήρια δύναμη του κομμουνισμού, διευρύνοντας και διευκολύνοντας τον δρόμο προς τον κομμουνισμό. Για τούτο η ιδέα του κομμουνισμού έχει απόλυτη ανάγκη την πραγματική κίνηση των μαζών, όπως και το πραγματικό κίνημα είναι αναπόσπαστο κομμάτι και έχει απόλυτη ανάγκη την ίδια την ιδέα του κομμουνισμού. Ο κομμουνισμός, μπορούμε να πούμε πως χρωστά τη ζωή του στο πραγματικό κίνημα, που είναι αναπόσπαστα δεμένο στην μετασχηματιστική δυνατότητα του κομμουνισμού. Η ελπίδα μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο αν υπάρχουν οι απαραίτητες προϋποθέσεις γι’ αυτό. Προϋποθέσεις που μπορούν να οδηγήσουν στην υλοποίηση μόνο αν υπάρχουν οι υποκειμενικές δυνάμεις της κοινωνίας. Ο κομμουνισμός λοιπόν είναι μια ιδέα εν κινήσει, είναι ο ίδιος ένα πραγματικό κίνημα.
Με δεδομένο ότι πρόκειται για μια ιδέα εν κινήσει, υπήρξαν ορισμένες απόπειρες εφαρμογής του τα τελευταία σαράντα χρόνια, που μας έδειξαν όμως τις δυνατότητες αλλά και τα όριά του. Αυτή είναι η αληθινή ιστορία του όπως καταγράφτηκε από εμπειρίες που ηττήθηκαν τα προηγούμενα εκατόν πενήντα χρόνια, που θα μας βοηθήσει να καταλάβουμε τι οδηγεί και τι εμποδίζει την μετάβαση στον κομμουνισμό.
Ατομική-κοινωνική ιδιοκτησία
Επιτρέψτε μου να αναφερθώ σε τέσσερα σημαντικά στοιχεία.
Ατομική κοινωνική ιδιοκτησία. Πρόκειται για έναν όρο του Μαρξ. Ο υπαρκτός κομμουνισμός, επιχειρώντας να αντιμετωπίσει ένα σοβαρό πρόβλημα, θεώρησε σαν λύση την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας και την κρατικοποίηση των μέσων παραγωγής. Όλες οι εκδοχές του κομμουνισμού του εικοστού αιώνα θεωρούσαν ότι κατ’ αυτόν τον τρόπο θα μπορούσε να εξαλειφθεί η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Οπωσδήποτε αυτή η κρατικοποίηση καταργώντας την ατομική ιδιοκτησία, κοινωνικοποιεί την ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής. Και διαμορφώνει ένα πολιτικό σύστημα που προκύπτει από αυτόν τον τρόπο οργάνωσης της οικονομίας. Πρόσκαιρα αυτό επιτρέπει στις υποτελείς τάξεις να οργανωθούν διαφορετικά και να επιτύχουν νέες μορφές χειραφέτησης. Όμως αυτό δεν δημιουργεί έναν νέο τρόπο παραγωγής.Το μόνο που συμβαίνει είναι η αλλαγή της νομικής μορφής της ιδιοκτησίας, που περνάει έτσι στα χέρια του κράτους, αλλά δεν τροποποιεί τις σχέσεις παραγωγής, αφού οι εργαζόμενοι δεν συμμετέχουν στη διαχείριση της οικονομίας.
Στην κλασσική της μορφή η καπιταλιστική ιδιοκτησία συνενώνει τρία πράγματα. Τη νομική κατοχύρωση της ιδιοκτησίας, τον άμεσο και έμμεσο έλεγχο της παραγωγής και την ιδιοποίηση του πλεονάσματος.
Η νομική μορφή της ιδιοκτησίας δεν επιτρέπει στους ιδιώτες να ελέγχουν το σύστημα παραγωγής, αλλά η συσσώρευση των εμπορευμάτων και οι σχέσεις παραγωγής με τις παραγωγικές δυνάμεις παραμένουν οι ίδιες.
Η ιδιοποίηση του πλεονάσματος της παραγωγής είναι τώρα στη διάθεση των κρατικών υπαλλήλων, που υφίστανται περιορισμούς ως προς τη διαχείριση και τη διάθεση αυτού του πλεονάσματος. Το πλεόνασμα αυτό που περνάει στα χέρια των ανώτερων κρατικών υπαλλήλων, έχει περιορισμούς, αφού υπόκειται σε κοινωνικό έλεγχο, αλλά δεν επιτρέπει μια νέα σχέση με τις υποτελείς τάξεις, που δεν έχουν τη δυνατότητα λήψης αποφάσεων και διαχείρισης του πλούτου.
Για τούτο η κρατικοποίηση δεν καταργεί τον νόμο της αξίας. Κι έτσι αργά ή γρήγορα μπαίνει ξανά σε κίνηση ο καπιταλισμός. Με αποτέλεσμα, μετά τα μέτρα κοινωνικής κάθαρσης, και κοινωνικοποίησης του πλεονάσματος και των μέσων παραγωγής, αναπόφευκτα με την πάροδο του χρόνου παρατηρούνται φαινόμενα ιδιωτικοποίησης του δημόσιου τομέα. Δημόσια ιδιωτικοποίηση του οικονομικού πλεονάσματος, που μετά κάνει τη νομική κατοχύρωση της ιδιωτικοποίησης απλά θέμα χρόνου.
Για τούτο, μια νέα μορφή ιδιοκτησίας που να υπερβαίνει την καπιταλιστική ιδιωτική ιδιοκτησία, και να μετασχηματίζει τη διαδικασία καπιταλιστικής παραγωγής, πρέπει να πηγαίνει πολύ πιο πέρα από το κράτος, αλλάζοντας την εσωτερική της πλοκή στο άμεσο προτσές παραγωγής.
Πρέπει να αποδοθεί ξανά στους εργαζόμενους ο έλεγχος των συνθηκών παραγωγής, όπως γινόταν στις παλιές αγροτικές κοινότητες, αλλά τώρα σε κοινωνικό, παγκόσμιο, πλανητικό επίπεδο. Πρέπει να αλλάξουν οι σχέσεις παραγωγής, όχι μόνο σε τοπικό, περιφερειακό, αλλά και σε παγκόσμιο, πλανητικό επίπεδο. Ο Μαρξ το αποκαλεί αυτό ιδιωτική κοινωνική παραγωγή, ελεύθερη συνεταιρισμένη εργασία. Η ανάλυσή του ξεκινά από τη σχέση των εργαζομένων με τις συνθήκες της εργασίας, συνθήκες που είναι όλο και περισσότερο κοινωνικοποιημένες και πλανητικές. Στον καπιταλισμό, όλες οι καινοτομίες, η πρόοδος της τεχνολογίας και της βιομηχανίας είναι συλλογικές κατακτήσεις, κατάκτηση όλης της κοινωνίας. Αλλά ο έλεγχος αυτών των μέσων παραγωγής που έχει παράξει η κοινωνία, παραμένει ιδιωτικός, όπως ιδιωτική είναι και η εκμετάλλευση των προϊόντων που παράγονται κατ’ αυτόν τον τρόπο. Έτσι, αυτή η ιδιωτική ιδιοκτησία των κοινωνικών μέσων γίνεται ανασταλτικός παράγοντας και εμποδίζει να αναπτυχθούν οι δυναμικές της κοινωνίας. Η κίνηση του κομμουνισμού λοιπόν θα έπρεπε να καταργήσει αυτούς τους περιορισμούς που θέτει ο καπιταλισμός, ώστε να απελευθερωθούν οι δυναμικές της κοινωνίας.
Δεν γνωρίζουμε τι μορφή συγκεκριμένη θα πάρουν αυτές οι σχέσεις, σαν αποτέλεσμα της χειραφέτησης των ανθρώπων. Μόνο η πρακτική θα μπορέσει να τους δώσει συγκεκριμένη υπόσταση. Το μόνο για το οποίο είμαστε σίγουροι είναι πως η απόπειρα να απελευθερώσουμε αυτές τις δυναμικές μέσα από την κρατικοποίηση, απέτυχε παταγωδώς. Πρέπει να αναζητήσουμε άλλους δρόμους χειραφέτησης, διαφορετικές από τον καπιταλισμό ή την εμπειρία των υπαρκτών κομμουνισμών του περασμένου αιώνα.
Κομμουνισμός είναι λοιπόν αυτή η αναζήτηση, αυτή η βούληση να βρούμε άλλους εναλλακτικούς δρόμους διαφορετικούς από αυτούς που ακολουθήσαμε μέχρι σήμερα.
Πρέπει να αποδοθεί ξανά στους εργαζόμενους ο έλεγχος των συνθηκών παραγωγής, όπως γινόταν στις παλιές αγροτικές κοινότητες, αλλά τώρα σε κοινωνικό, παγκόσμιο, πλανητικό επίπεδο. Πρέπει να αλλάξουν οι σχέσεις παραγωγής, όχι μόνο σε τοπικό, περιφερειακό, αλλά και σε παγκόσμιο, πλανητικό επίπεδο
Αξία χρήσης πάνω από την αξία ανταλλαγής
Δεύτερος όρος ενός εφικτού κομουνισμού: η αξία χρήσης πάνω από την αξία ανταλλαγής.
Στο πρώτο κεφάλαιο του Κεφαλαίου, γράφει ο Μαρξ ότι ο καθορισμός του απαραίτητου χρόνου εργασίας σαν μέτρο ανταλλαγής του προϊόντος της ανθρώπινης εργασίας, αποτελεί τον πυρήνα του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Αυτή η εμπορευματοποίηση των ανθρώπινων σχέσεων, η μορφή-αξία και η μορφή-ανταλλαγή, δεν είναι προϊόν της αγοράς ή των επαίσχυντων καταναλωτικών συνηθειών των ανθρώπων που υπόκεινται στην εμφύτευση μέσω της συνείδησης, κάτι σαν τα μηνύματα του wat’s up. Είναι το άμεσο αποτέλεσμα της εξάρτησης των ανθρώπων από τον τρόπο της κοινωνικής παραγωγής.
Ο φετιχισμός του εμπορεύματος, όπου τα πράγματα κυριαρχούν πάνω στους ανθρώπους, και η ιδιοποίηση των ανταλλαγών, όπως και ο συσχετισμός δύναμης στον τομέα της παραγωγής, σαν συμβολισμοί των μορφών εξουσίας, είναι το αποτέλεσμα της μορφής ανταγωνισμού στα πλαίσια της εργασιακής δραστηριότητας, όπου οι μεμονωμένοι παραγωγοί υφίστανται πιέσεις από τις εργασιακές σχέσεις που όμως παρουσιάζονται σαν εξωτερικές πιέσεις. Η μορφή της αξίας ανταλλαγής και της μορφής του εμπορεύματος, έχει τις ρίζες της στην αποικιοποίηση της μορφής εργασίας στα πλαίσια των σχέσεων παραγωγής και των σχέσεων εργασίας. Πώς να ξεπεράσουμε τη μορφή αξίας, την ανταλλακτική αξία, στις ανθρώπινες σχέσεις;
Ο Μαρξ μιλά για την ελεύθερη συνεταιρισμένη εργασία, τη συνεργασία ελεύθερων ανθρώπων που δουλεύουν με τα δικά τους μέσα.
Δεν ξέρουμε όμως πώς θα είναι αυτές οι νέες μορφές συνεργασίας. Αυτό που μάθαμε μέσα από τις αποτυχίες μας, είναι πως η κρατική μορφή διοκτησίας αφήνει άθικτη τη μορφή της αξίας στην παραγωγική διαδικασία, και ότι η συνεταιρισμένη εργασία και η ελεύθερη διαδικασία δεν μπορεί να επιβληθεί από ένα κράτος όποιας μορφής.
Το ξεπέρασμα της μορφής του εμπορεύματος, της μορφής αξίας ανταλλαγής, πρέπει να ξεπηδήσει από τους ίδιους τους ελεύθερους παραγωγούς, και να πάρει νέες πρωτότυπες μορφές που να αντιμετωπίζουν αυτό το πρόβλημα.
Χρειάζονται νέοι τρόποι αυτοοργάνωσης που να ξεπεράσουν αυτές τις μορφές συλλογικής ιδιωτικοποίησης, αυτών των μέσων, αυτών των διαδικασιών, που να τους διαχειρίζονται και να τους εφαρμόζουν οι ίδιοι οι εργαζόμενοι-παραγωγοί.
Συνεταιρισμένη εργασία ανάμεσα σε διάφορα κέντρα παραγωγής σε περιφερειακό, εθνικό επίπεδο, κυριαρχία του εργαζόμενου-παραγωγού μέσα σε αυτές τις διαδικασίες εργασίας και παραγωγής αξίας. Όπως και τη γενικευμένη διασύνδεση ανάμεσα στα επιμέρους εργασιακά προτσές. Μαζί με τη διάφανη ιδιοποίηση σε εθνικό επίπεδο αυτού του εθνικού, παγκόσμιου κ.λπ. προϊόντος. Συγκεκριμένα, πρέπει να μετασχηματιστούν αυτά τα μέσα, αξίες, πλεόνασμα, από ιδιωτικά σε συλλογικά-κολλεκτιβίστικα που να ανήκουν στα διάφορα κέντρα παραγωγής.
Όπως η διεθνής κοινότητα ελεύθερων ανθρώπων έχει ανάγκη από την ελεύθερη ανάπτυξη του ατόμου, η κοινότητα που σέβεται τη σχέση ανθρώπου-φύσης, που επιτρέπει την αναπαραγωγή της ζωής σε όλες της τις μορφές, συμπεριλαμβανομένης και της ανθρώπινης ζωής, προτείνει μια νέα σχέση του ανθρώπου με τη φύση, σαν αναπόσπαστο κομμάτι της
Κοινωνική ελευθερία
Τρίτη παράμετρος: κοινωνική ελευθερία. Πρόκειται για μια έννοια του Μαρξ από τα χειρόγραφα του 1844.
Ο σημερινός αγώνας για τον κομμουνισμό βρίσκει την ηθική του νομιμοποίηση στην κατάργηση των κοινωνικών ανισοτήτων, συμπεριλαμβανομένων των αποικιοποιήσεων, των ρατσισμών και της πατριαρχίας, που αναπαράγει διαρκώς ο καπιταλισμός. Γι αυτό η ισότητα και η δικαιοσύνη είναι οι βασικοί στόχοι του κομμουνισμού.
Κατά τον ίδιο τρόπο, ο αγώνας ενάντια στην καπιταλιστική εκμετάλλευση που προκαλεί αδικία και ανισότητα, είναι ένας ριζοσπαστικός στόχος του κομμουνισμού. Όμως μέχρι σήμερα και κατά τη διάρκεια των τελευταίων 100 ετών, ο αγώνας για την ελευθερία δεν αποτελούσε σημαία του κομμουνισμού, ως θα όφειλε. Εμείς οι κομμουνιστές εκχωρήσαμε αυτό το καθήκον στις φιλελεύθερες απόψεις, που συμπιέζουν και ακρωτηριάζουν αυτήν την ιδέα της ελευθερίας ταυτίζοντάς την αποκλειστικά με την ελευθερία του εμπορίου, τον ιδιωτικό πλουτισμό και την καταπίεση των αδυνάτων από τους ισχυρότερους λαούς. Υπάρχει όμως μια καθαρή και απόλυτη έννοια της ελευθερίας, συναρθρωμένης με την έννοια της ισότητας, που ο Μαρξ αποκαλεί «κοινωνική ελευθερία». Με την οποία η ελεύθερη ανάπτυξη κάθε ατόμου δεν πρέπει να εμποδίζει, αλλά αντίθετα να οδηγεί στην ελεύθερη ανάπτυξη όλης της κοινωνίας. Και κατά την οποία οι ελευθερίες του ενός πρέπει να συντελούν στη βελτίωση και την ελεύθερη συνεργασία ανάμεσα σε όλους.
Ούτε το κράτος, ούτε η επιχείρηση, ούτε η αγορά μπορούν να εγγυηθούν αυτό το είδος ελευθερίας. Μόνο η ελεύθερη συνεργασία ανάμεσα στους ανθρώπους μπορεί να ενεργοποιήσει την ελεύθερη ανάπτυξη των ικανοτήτων τους. Με αυτές τις προϋποθέσεις, οι κοινωνικές ελευθερίες, όπως τις γνωρίσαμε τα τελευταία χρόνια, είναι μόνο ένα πολύ μικρό κομμάτι των αμέτρητων δυνατοτήτων και ικανοτήτων που ο κομμουνισμός έχει ανάγκη για την υλοποίησή του. Από την άποψη αυτή, ο κομμουνισμός ή οι κομμουνισμοί, είναι αδιανόητοι χωρίς αυτές τις κοινωνικές ελευθερίες που δοκιμάστηκαν από τον 16ο αιώνα, και όλες τις μορφές ελεύθερου συνεταιρισμού που είδαμε να εφαρμόζονται μέχρι σήμερα.
Η επισήμανση αυτή δεν είναι απλά φραστική ή ρομαντική διατύπωση. Αντίθετα, είναι κομμάτι της παράδοσης της Αριστεράς γενικά. Αναφέρω δύο: η πρώτη, οι διακριτές μορφές κοινωνικής δημοκρατίας, όπως οι συνελεύσεις,η άμεση δημοκρατία, η πολιτισμική δημοκρατία κ.λπ. και οποιαδήποτε άλλη μορφή άμεσης συμμετοχής των ανθρώπων στα κοινά, αποτελούν κομμάτια ενός συγκεντρωτικού κύκλου που διευκολύνει τη συμμετοχή και τη συνεργασία των μεμονωμένων ατόμων στις συλλογικές αποφάσεις. Από την πολιτική, την οικονομική, την παραγωγική ζωή, αλλά επίσης και την οικογενειακή ζωή, τη διαχείριση του σώματος κ.λπ.
Από αυτήν την άποψη ο κομμουνισμός πρέπει να εννοείται σαν η υπέρβαση των ορίων και περιορισμών, και η εξασφάλιση των δυνατοτήτων των ανθρώπων να αποφασίζουν οι ίδιοι για τη ζωή τους. Έτσι η ελευθερία καθίσταται εχέγγυο και προϋπόθεση της ισότητας.
Δεύτερο σημείο: δεν υπάρχει ένα και μοναδικό οργανωτικό εργαλείο για την εφαρμογή του κομμουνισμού. Τα κόμματα, τα συνδικάτα, τα σοβιέτ, οι διάφορες οργανώσεις, οι αυτόνομες κολλεχτίβες, τα κοινωνικά κινήματα, είναι πιθανές τοπικοποιημένες εκφάνσεις ενός ενιαίου κοινωνικού κινήματος. Καμία οργανωτική δομή δεν είναι πιο έγκυρη από τις άλλες. Και εκεί όπου αναπτύσσονται νέοι αγώνες των υποτελών τάξεων, εκεί αναδύονται και νέες και διαφορετικές μορφές οργάνωσης αυτών των αγώνων.
Η πραγματικότητα καταδεικνύει πως μόνο στα βιβλία ή στις στατιστικές υπάρχουν κοινωνικές τάξεις αυστηρά καθορισμένες, γεωγραφικά προσδιοριζόμενες, με ξεκάθαρα δημογραφικά στοιχεία, και με κοινωνιολογικά κριτήρια.
Οι πραγματικές κοινωνικές τάξεις είναι υβριδικές, επικαλύπτοντας η μία την άλλη, και στην πορεία ανασχηματίζονται τόσο οργανωτικά όσο και πολιτισμικά. Μέσα από πολύμορφες παρόμοιες διαδρομές σταδιακά συγκροτούνται σε αντικειμενικές τάξεις. Μέσα από αυτή τη διαδικασία διαμορφώνονται και οι νέες οργανωτικές τους εκφράσεις. Αυτό που πρέπει να κάνουν λοιπόν οι υπάρχουσες παραδοσιακές οργανωτικές δομές, όπως π.χ. τα συνδικάτα, οι οργανώσεις, τα κόμματα, είναι να διευκολύνουν την ανάδειξη των νέων οργανωτικών δομών που απαιτούνται σήμερα. Έχοντας πάντα κατά νου ότι δεν πρέπει ούτε να τις εμποδίζουν, ούτε να τις υποκαθιστούν.
Οργανική σχέση ανθρώπου-φύσης
Τέλος, το τέταρτο σημείο: οργανική σχέση ανθρώπου και φύσης.
Ο καπιταλισμός, σαν διαδικασία αλλοτρίωσης και αποξένωσης, απομάκρυνε τον άνθρωπο από τη φύση. Ενώ σε όλες τις προγενέστερες κοινωνίες, και ιδιαίτερα στις αγροτικές κοινότητες, οι δυνάμεις της φύσης και η ίδια η φύση αντιμετωπιζόντουσαν σαν ζωντανοί οργανισμοί, στον καπιταλισμό η φύση αντιμετωπίζεται σαν κάτι άψυχο, στατικό, σαν αντικείμενο κερδοσκοπίας. Η αντίθεση άνθρωπος-φύση είναι βασικό χαρακτηριστικό του καπιταλισμού, που υποτάσσει τη φύση στα ιδιωτικά συμφέροντα. Στον καπιταλισμό, όπως ακριβώς ο εργαζόμενος αντιμετωπίζεται σαν μέσο για αποκόμιση κέρδους, κατά τον ίδιο τρόπο αντιμετωπίζεται και το φυσικό περιβάλλον. Η ίδια η επιστημονική γνώση που κανονικά επιχειρεί να ερμηνεύσει τα φυσικά φαινόμενα προς όφελος της κοινωνίας, γίνεται υποχείριο του καπιταλισμού και χρησιμοποιείται για τη συσσώρευση ιδιωτικού πλούτου.
Ακόμη και ο λεγόμενος πράσινος καπιταλισμός, που προωθείται από το κράτος και διάφορες επιχειρήσεις, δεν στοχεύει πραγματικά στην αντιμετώπιση της περιβαλλοντικής καταστροφής. Είναι ένας μηχανισμός που ενεργοποιεί ο καπιταλισμός για να απομυζήσει κέρδος από αυτήν την καταστροφή. Και επιβάλλει ένα είδος περιβαλλοντικής υπεραξίας στους λαούς του τρίτου κόσμου που έχουν στην ιδιοκτησία τους ή ζουν σε δάση και περιοχές παρθένες.
Μόνο ο κομμουνισμός μπορεί να απελευθερώσει την παραγωγή επιστημονικής γνώσης και την γενική διάνοια, από τις κερδοσκοπικές βλέψεις, επαναφέροντας την ισορροπία ανάμεσα στην επιστήμη και τη φύση, και την αμφίδρομη και γόνιμη σχέση ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση.
Έτσι όπως η διεθνής κοινότητα ελεύθερων ανθρώπων έχει ανάγκη από την ελεύθερη ανάπτυξη του ατόμου, η κοινότητα που σέβεται τη σχέση ανθρώπου-φύσης, που επιτρέπει την αναπαραγωγή της ζωής σε όλες της τις μορφές, συμπεριλαμβανομένης και της ανθρώπινης ζωής, προτείνει μια νέα σχέση του ανθρώπου με τη φύση, σαν αναπόσπαστο κομμάτι της.
Παραφράζοντας τον νεαρό Μαρξ, ανθρωποποίηση της φύσης με σεβασμό μπορεί να υπάρξει μόνο αν ο άνθρωπος ταυτιστεί, θεωρηθεί τμήμα αναπόσπαστο της φύσης.
Εν κατακλείδι, ο κομμουνισμός είναι μια μελλοντική πιθανότητα, διαφορετική από τον καπιταλισμό, που γίνεται πιο εφικτή όσο μεγαλώνει και η επιθυμία μας για την υλοποίησή του, και που οι προϋποθέσεις του ενυπάρχουν και αναπαράγονται διαρκώς, μέσα στον καπιταλισμό.
Σας ευχαριστώ πολύ!
* Ο Άλβαρο Γκαρσία Λινέρα είναι αντιπρόεδρος του Πολυεθνικού Κράτους της Βολιβίας. Το παρόν κείμενο είναι ομιλία του σε συνέδριο για τον Μαρξ που έγινε στην Πίζα στις 8/5/2019. Η μετάφραση στα ελληνικά έχει γίνει από τη διερμηνεία στα ιταλικά και είναι της Άβας Μπουλούμπαση.
