Διαβάζοντας τις «11 συναντήσεις», όπου ο Σταύρος Ζουμπουλάκης συζητά με τον Στρατή Μπουρνάζο, το βιβλίο που κυκλοφόρησε σχετικά πρόσφατα από τις εκδόσεις Πόλις, θα υπάρξουν σημεία που θα συμφωνήσεις, σημεία που θα διαφωνήσεις, απόψεις που θα σε βάλουν σε σκέψη.
Όμως αυτό που κυριαρχεί όταν κλείνεις το βιβλίο, είναι πως συμμετείχες ως αναγνώστης σε μια συζήτηση-υπόδειγμα της τέχνης του διαλόγου. Τολμηρά και θαρραλέα ο Σταύρος Ζουμπουλάκης εκθέτει τις απόψεις του και παρουσιάζεται όπως είναι – χωρίς να χαρίζεται. Χωρίς να χαϊδεύει αυτιά. Από κάποιους θεματοφύλακες της θρησκείας και της πολιτικής θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί και ως αιρετικός!
Στη συζήτηση γίνεται και αναφορά σε συνέντευξη που μας είχε παραχωρήσει για το βιβλίο «Στ’ αμπέλια», όπου είχαμε αναφερθεί στα όσα έλεγε για την «ταξική διαφορά που δεν γεφυρώνεται ποτέ», και είχε σχολιάσει πάνω στη δική του φράση «θεωρώ μεγάλη παράλειψη που στις εισόδους των ναών της Εκκλησίας των του Χριστού πενήτων δεν υπάρχει επιγραφή που να ορίζει από πιο εισοδηματικό όριο και πάνω απαγορεύεται να διαβείς το κατώφλι τους», ότι είναι κάτι που το ίδιο το Ευαγγέλιο το διδάσκει.
Αν και πιστός Χριστιανός, ο οποίος εκκλησιάζεται, απευθύνει ένα μεγάλο κατηγορώ ειδικά στην ελλαδική εκκλησία και στους ιεράρχες της, ενώ εκφράζει απολύτως ριζοσπαστικές απόψεις για τα θέματα της αγαμίας του κλήρου κ.ά.
«…Στη ζωή δεν υπάρχουν ιδεώδεις συνθήκες. Πρέπει να κάνεις το σωστό, εκεί που βρίσκεσαι. Δεν μου αρέσουν οι κήρυκες του αγγελισμού. Οι άνθρωποι δεν είμαστε εξαϋλωμένα όντα, έχουμε ανάγκες. Υπάρχει όμως ένα ηθικό όριο πέρα από το οποίο, έχεις αποφασίσει μέσα σου, ότι δεν θα υποχωρήσεις. Αν πιεστείς, σηκώνεσαι και φεύγεις. Κι ας πεινάσεις…»
Είναι σίγουρο πως αν οι δικές του νηφάλιες και τεκμηριωμένες απόψεις εισακούγονταν, θα είχαμε μια πολύ διαφορετική Εκκλησία που θα μπορούσε να συναντήσει την Αριστερά με τον τρόπο της…
Σελίδες που σε συγκινούν, χωρίς βεβαίως να είναι αυτός ο στόχος, είναι εκείνες όπου μιλά ευθαρσώς και για την ασθένεια. Για την αρρώστια και το νόημά της. Για τον ακατονόμαστο καρκίνο. Για το πόσο βαθιά το βιώνεις. Τι σημαίνει ο πόνος. Ο φόβος…
Λέει σε κάποιο σημείο: «Το σώμα μας είναι τρωτό, πάσχει και πονάει, πολύ συχνά πονάει αβάσταχτα. Το ίδιο και η ψυχή μας. Η ευπάθεια αυτή και η ευθραυστότητα είναι πηγή πόνου και δυστυχίας: από εκεί πηγάζουν τα βάσανά μας»…
Από εκεί και πέρα τα θέματα τα οποία θίγονται αφορούν κατά σειρά το σχολείο, την εποχή που ήταν διευθυντής της Νέας Εστίας, τον εβραϊσμό, τις ρίζες του αντισημιτισμού, το Ολοκαύτωμα και το κράτος του Ισραήλ, τη λογοτεχνία, την πολιτική και την Αριστερά, τον «άρτο Ζωής» και τις βιβλικές σπουδές και, τέλος, την Εθνική Βιβλιοθήκη και την κοινότητα των αναγνωστών.
Σε κάθε μια θεματολογική ενότητα, ανοίγει μια μεγάλη συζήτηση, που την προκαλεί με τον δικό του, ιδιαίτερο τρόπο και ο Στρατής Μπουρνάζος. Χαρακτηριστικό του τρόπου που αντιλαμβάνεται τον διάλογο είναι τα όσα λέει σχετικά με τη Δεξιά και την Αριστερά στην Ελλάδα, εξηγώντας γιατί δεν υπάρχει πραγματικά φιλελεύθερο κομμάτι στην ελληνική Δεξιά:
«…Στην Ελλάδα υπάρχουν αυτοί οι ισχυροί λόγοι… Ο Εμφύλιος, κυρίως το αστυνομικό κράτος της Δεξιάς –που δεν μπορούσες να είσαι μαζί του, αν είχες στοιχειώδη κοινωνική ευαισθησία– και, βέβαια, η Χούντα. Μετά τη Χούντα η Δεξιά δεν μπόρεσε, επί δεκαετίες, να βγάλει διανοουμένους. Γιατί ξέρουμε όλοι ότι το βάρος του αντιδικτατορικού αγώνα το σήκωσε η Αριστερά, και το γεγονός αυτό αποτέλεσε μεταπολιτευτικά, ένα ηθικό προσκλητήριο στράτευσης στην Αριστερά. Θα πρόσθετα και εγώ ότι αυτή η έλλειψη σοβαρών συντηρητικών –όχι μόνο φιλελεύθερων που λες εσύ– διανοουμένων είναι επιζήμια για τον τόπο. Είναι απαραίτητο για τη γονιμοποίηση της συζήτησης να διατυπώνεται στον δημόσιο χώρο σοβαρή συντηρητική άποψη…»
Ο ίδιος τονίζει παράλληλα ότι ο τρόπος που ασκήθηκε η διακυβέρνηση από τον ΣΥΡΙΖΑ αποστέρησε την Αριστερά από την ηθική ελκτική δύναμή της.
Όπως ήδη ανέφερα υπάρχουν και θέματα στα οποία μπορεί να διαφωνήσει κανείς και μάλιστα εντόνως με τις θέσεις του –π.χ. τα όσα αναφέρει για τον Αλτουσέρ και τη σχετική σχολή– όμως είμαι σίγουρος πως ασκώντας την τέχνη του διαλόγου, κάθε συζήτηση, ακόμη και στην έντονη διαφωνία της μπορεί να γίνει παραγωγική.
Πέραν της δράσης, πιστεύω πως ο διάλογος θέσεων, η εντιμότητα των απόψεων, η τεκμηρίωση, είναι κρίσιμα ζητήματα αν θέλουμε να υπάρξει μέλλον για την Αριστερά και την Ελλάδα. Χορτάσαμε κραυγές και συνθήματα, χορτάσαμε συζητήσεις και οξύτατες αντιπαραθέσεις για δευτερεύοντα και τριτεύοντα ζητήματα…
Το συγκεκριμένο βιβλίο είναι πολύτιμο και από αυτή την άποψη. Καθώς θέτει πολλά ερωτήματα που ξεφεύγουν από τις πιθανές έτοιμες απαντήσεις που έχουμε στο μυαλό μας.
