Πριν δύο χρόνια, στις 2 του Σεπτέμβρη 2021 ο Μίκης Θεοδωράκης ταξίδεψε προς την αιωνιότητα. Η κληρονομιά που μας άφησε είναι τεράστια και ανεκτίμητη.
Ο δημοσιογράφος Γιώργος Λογοθέτης πορεύτηκε με τον Μίκη Θεοδωράκη από το 1962. Έχει δημιουργήσει σειρά ντοκιμαντέρ για τον Μίκη και το έργο του και έγραψε τη βιογραφία του με τίτλο «Μίκης Θεοδωράκης, Θρησκεία μου είναι η Ελλάδα» που έχει μεταφραστεί στην αγγλική, ρωσική, κινέζικη και τουρκική γλώσσα.
Το βιβλίο του κ. Λογοθέτη είναι διαθέσιμο στο διαδίκτυο στη σελίδα google books: Στην ελληνική έκδοση https://tinyurl.com/23jphabx, στην αγγλική https://tinyurl.com/6ydj7r7a, στην ρωσική: https://tinyurl.com/vnv9nye8
Το κείμενο που ακολουθεί είναι αφιερωμένο στη μνήμη του Μίκη Θεοδωράκη και στη μνήμη του φίλου του Guy Wagner από το Λουξεμβούργο.
του Γιώργου Λογοθέτη
Στη ζωή μου είχα το προνόμιο και τη μεγάλη τύχη να συμπορευτώ με τον Μίκη Θεοδωράκη. Συγχρόνως είχα το προνόμιο να συναντήσω σπουδαίες προσωπικότητες που είχαν αναπτύξει προσωπική φιλία και αλληλοσεβασμό με τον Μίκη Θεοδωράκη όπως ο αείμνηστος Σουηδός πρωθυπουργός Olof Palme, η Φινλανδή ερμηνεύτρια Arja Sajionmaa, o Τούρκος συνθέτης και συγγραφέας Zylfe Libaneli, ο καθηγητής Ingemar Rhedin –μεταφραστής του Ελύτη και των έργων του Μίκη στη Σουηδία–, ο δήμαρχος Μονάχου Christian Ude, ο διευθυντής της Όπερας Βελιγραδίου Dejan Miladinovic και πολλοί άλλοι που συνεργάστηκαν με τον Μίκη Θεοδωράκη.
Αυτός όμως που με εντυπωσίασε περισσότερο ήταν ο καθηγητής Guy Wagner (1938-2015) από το Λουξεμβούργο για τον οποίο ο Ηρακλής Γαλανάκης, ιδρυτικό μέλος του Συλλόγου φίλων Μίκη Θεοδωράκη στην Κρήτη, γράφει: «Δεν γνωρίζω αν υπάρχει άλλος άνθρωπος στην υφήλιο ο οποίος να έχει τόσο πολύ παρακολουθήσει, ερευνήσει, μελετήσει, συγκρίνει, εκτιμήσει, θαυμάσει, πιστέψει και προβάλλει το έργο και τη ζωή του Μίκη Θεοδωράκη όσο ο Γκυ Βάγνερ (1938-2016), ο άνθρωπος των Γραμμάτων και της Τέχνης, από το Λουξεμβούργο.
Βιογράφος του Μίκη με τίτλο “Μίκης Θεοδωράκης: Μια ζωή για την Ελλάδα” και δημιουργός της πρώτης ιστοσελίδας που δημιουργήθηκε για τη ζωή και το έργο του Μίκη Θεοδωράκη. Ένας φλογερός Πρέσβης της διάδοσης του πολιτισμού μας και της χώρας μας.»
Συναντήθηκα με τον Guy Wagner στις 18/7/2000 στο Μόναχο της Γερμανίας όταν ο τότε δήμαρχος Μονάχου Christian Ude οργάνωσε μια μεγάλη συναυλία στην Koningsplatz, την κεντρική πλατεία της πόλης, για τα 75 χρόνια του Μίκη Θεοδωράκη. Στην ίδια πλατεία χιλιάδες θεατές έζησαν ανεπανάληπτες στιγμές όταν ο Μίκης χόρεψε μαζί με τον Άντονυ Κουίν το χορό του Ζορμπά. Εδώ: www.youtube.com/watch?v=Vdg4Mh8SG8o.
Για την συνεργασία του με τον Μίκη Θεοδωράκη και την σημασία του έργου του ο Guy Wagner μου τόνισε τότε μεταξύ άλλων τα εξής: «Ο Μίκης Θεοδωράκης είναι ένα στερέωμα γεμάτο μουσική. Είναι ο άνθρωπος που έγραψε μέρος από τη σπουδαιότερη μουσική του 20ού αιώνα. Δεν είναι μόνο ένας μοναδικός συνθέτης αλλά και ένας αυθεντικός συγγραφέας, φιλόσοφος, και ποιητής μεγάλης ευαισθησίας και δημιουργικής δύναμης. Αναδεικνύεται έτσι σε μια από τις πλέον σημαντικές μορφές της σύγχρονης ιστορίας και η λάμψη του είναι οικουμενική.»
Ο Guy Wagner μου αποκάλυψε τότε ότι εκτός από τη βιογραφία του Μίκη Θεοδωράκη, ετοίμαζε ένα κείμενο με τίτλο «80 πληροφορίες και σκέψεις για τα 80 χρόνια του Μίκη». Το κείμενο αυτό διαβάστηκε στο Διεθνές Συνέδριο Μίκης Θεοδωράκης που οργανώθηκε στα Χανιά στις 29-31 Ιουλίου 2005.
Είναι ένα αναλυτικό κείμενο για τη ζωή και το έργο του Μίκη Θεοδωράκη γραμμένο με ιδιαίτερη αγάπη και σεβασμό από ένα ένθερμο φίλο του Μίκη και της Ελλάδας. (Σ.τ.Σ.: Το κείμενο δημοσιεύεται σε συντετμημένη μορφή.
«Ο Θεοδωράκης είναι ο μεγαλύτερος συνθέτης ασμάτων του 20ού αιώνα. Είναι ο πραγματικός και αντάξιος διάδοχος του Franz Schubert»
Guy Wagner: «80 πληροφορίες και σκέψεις για τα 80 χρόνια του Μίκη»
- Ο Μίκης Θεοδωράκης είναι Κρητικός, Έλληνας, Ευρωπαίος. Αυτοί οι τρεις ομόκεντροι κύκλοι αποτελούν τα θεμέλια της ύπαρξής του, της δημιουργίας του, της εμπλοκής και της δέσμευσής του.
- Ο Θεοδωράκης παραμένει ο μεγαλύτερος παραγνωρισμένος συνθέτης.
- Ο Θεοδωράκης δεν είναι μόνο ένας μοναδικός συνθέτης, αλλά και ένας αυθεντικός συγγραφέας και ένας ποιητής μεγάλης ευαισθησίας και δημιουργικής δύναμης.
- Ο αριθμός των σελίδων που έχει γράψει ο Θεοδωράκης είναι πολύ μεγαλύτερος από τον αριθμό των σελίδων του πιο παραγωγικού Λουξεμβούργου συγγραφέα.
- Το μουσικό έργο του Θεοδωράκη είναι από τα μεγαλύτερα και τα πιο ποικίλα όλων των εποχών. Μόνο ο Telemann και ο Μπαχ υπήρξαν τόσο παραγωγικοί όσο εκείνον.
- Παρά τα χρόνια παρανομίας, καταπίεσης, βασανισμού, εξορίας, τις εκατοντάδες περιοδείες που τον έκαναν πολλές φορές να ταξιδέψει σ’ όλον τον κόσμο, ο Θεοδωράκης πραγματοποίησε το γιγάντιο έργο του: πέντε όπερες, πέντε συμφωνίες, τρεις μεγάλες παρτιτούρες λειτουργικής βυζαντινής μουσικής, μια δωδεκάδα παρτιτούρες για το σύγχρονο θέατρο, περίπου δεκαπέντε παρτιτούρες για το αρχαίο θέατρο, μια δεκάδα έργα μουσικής δωματίου, ορατόρια και καντάτες, μπαλέτα και συμφωνικά (κονσέρτα, ραψωδίες, συμφωνικά ποιήματα) και μετασυμφωνικά έργα, που συμπεριλαμβάνουν το εξαιρετικό Άξιον Εστί, πάνω από 40 μουσικά έργα για τον κινηματογράφο και πάνω από χίλια άσματα και τραγούδια. Δίκαια μπορεί κανείς να αναρωτηθεί πώς κατάφερε να πραγματοποιήσει τέτοιο έργο, ακόμα και αν γνωρίζουμε πόσο μεθοδικά και πειθαρχημένα εργάζεται.
- Ο Θεοδωράκης είναι ο μεγαλύτερος συνθέτης ασμάτων του 20ου αιώνα. Είναι ο πραγματικός και αντάξιος διάδοχος του Franz Schubert. Σαν τον Schubert, ο Θεοδωράκης «εμπνέεται» τις μελωδίες, κι εκείνες «κολλούν» στις λέξεις. Ή μάλλον, παντρεύονται το νόημα και το περιεχόμενό τους.
- Ποιος άλλος μπορεί, όπως ο Θεοδωράκης, να περάσει τόσο εύκολα από μια χαρούμενη μελωδία ενός κύκλου τραγουδιών σε άβυσσο θλίψης όπως στις συμφωνίες του, για να εκφράσει τις χαρές και τις ευτυχίες, τις δυστυχίες και τον πόνο της ζωής; Της ζωής του, μια ζωής πολλών εντάσεων.
- Στα δύσκολα χρόνια, τα τραγούδια του Θεοδωράκη παρηγορούσαν τους συμπατριώτες του, υπερασπίζονταν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και εντόπιζαν τις μουσικές τους ρίζες στην Αρχαιότητα, το Βυζαντινό μέλος, την Τουρκοκρατία και την ποικιλία των λαϊκών τραγουδιών (δημοτική μουσική), έως και τη μουσική των Ελλήνων της Μικρά Ασίας και τα ρεμπέτικα. Ο Θεοδωράκης τα μελέτησε όλα εις βάθος και κατάφερε να τα βγάλει έξω από το γκέτο τους.
- Τα τραγούδια του Θεοδωράκη έδωσαν φωνή στους μεγαλύτερους ποιητές του 20ού αιώνα, στους βραβευμένους με Νόμπελ Σεφέρη, Νερούντα, Ελύτη, ως και στους Λόρκα, Ρίτσο, Αναγνωστάκη, Σικελιανό, Χικμέτ, Ελευθερίου, Γκάτσο, Λειβαδίτη, Καμπανέλλη, Γιάννη και Μίκη Θεοδωράκη.
- Σε καμία άλλη χώρα στον κόσμο δεν έχουν οι άνθρωποι τόσο έντονη σχέση με τους ποιητές τους όπως στην Ελλάδα. Μόνο που δεν απαγγέλλουν απλώς τα ποιήματά τους· τα τραγουδάνε, και ο Θεοδωράκης είναι εκείνος που τους δίδαξε.
- Εκτός από το αρμόνιο, δεν υπάρχει όργανο που να μην έχει χρησιμοποιήσει ο Θεοδωράκης: από το σαντούρι σε κύματα Martenot, από το μπουζούκι στο σαξόφωνο. Το πιο όμορφο όργανο παραμένει ωστόσο η ανθρώπινη φωνή για τον Θεοδωράκη.
- Η μουσική του Θεοδωράκη είναι σαν τεράστιο κύμα, αλλά η δύναμή του δεν καταστρέφει, μας ανυψώνει ψηλά χωρίς να μας αφήνει. Μας μεταφέρει στις άγνωστες ακτές της γνώσης, και όταν την ακούμε, ανακαλύπτομε τον εαυτό μας.
- Μέσα από την οικογένειά του, ο Θεοδωράκης συγκεντρώνει στο πρόσωπό του ολόκληρη την Ελλάδα, από την Κρήτη του πατέρα του έως και τη Μικρά Ασία της μητέρας του, χώρα την οποία αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τα χρόνια της «Μεγάλης Καταστροφής» (1923-1924).
- Όταν αρχίζει ο Μίκης να συνθέτει, η Ελλάδα βρίσκεται, όπως θα το έγραφε ο ίδιος, «σχεδόν στο χρόνο μηδέν» της μουσικής. Τώρα η Ελλάδα είναι παγκοσμίως γνωστή για τη μουσική της, και αυτό, το χρωστάει κυρίως στο Θεοδωράκη.
- Ο Θεοδωράκης πάντα εξέλαβε ως καθήκον και χρέος του να δεσμευτεί και να αυτό-εκπληρωθεί ως πολίτης. Για τον Θεοδωράκη, το να είσαι πολίτης σημαίνει να είσαι υπεύθυνος για τους άλλους.
- Ο Μίκης θα μπορούσε κάλλιστα να ζήσει κλεισμένος στον εαυτό του και στο έργο του, αλλά ο δρόμος και οι άλλοι τον καλούσαν πάντα να ριχτεί στην καρδιά της μάχης.
- Ο Θεοδωράκης δεν ανήκει σε καμία σχολή, σε κανένα παρεκκλήσι. Δεν αφήνει τίποτα να τον διατάσσει, ούτε η πολιτική, ούτε η μουσική. Είναι ελεύθερος.
- Ένα από τα πιο αποτελεσματικά αμυντικά και μαχητικά του όπλα είναι το χιούμορ του.
- Ο Θεοδωράκης δεν έχει ποτέ υπακούσει σε άλλους κανόνες εκτός απ’ αυτούς που υπέβαλλε ο ίδιος στον εαυτό του.
- Έτσι, ο Θεοδωράκης, αυτός ο φυσικός αναρχικός, έγραψε τις δικές του πλάκες με νόμους που προέρχονται από την φιλοσοφική και πνευματική του αναζήτηση, μοναδική όπως ο ίδιος ο Θεοδωράκης. Αυτό ισχύει τόσο για τις πολιτικές του αρχές όσο και για τις προσωπικές αξίες της μουσικής του.
- Ο Θεοδωράκης δεν ήταν ακόμα δεκαεπτά χρόνων όταν ανέπτυξε για πρώτη φορά την κοσμοθεωρία του που θα ονόμαζε «Συμπαντική αρμονία». Ο Νόμος θα αποτελούσε ένα από τα βασικά του φιλοσοφικά του οράματα. Τον ορίζει ως εξής: «Όλα τα μέρη του Παν –το Μεγάλο Σύνολο– συνθέτουν μια γιγάντια αρμονία που κρυσταλλώνεται ενώ γυρίζουν γύρω από το Ιερό Κέντρο του Κόσμου. Ο Άνθρωπος ολοκληρώνεται όταν ταυτίζεται μ’ αυτό το Κέντρο.»
- Ο Θεοδωράκης μου είπε: «Για μένα υπάρχει ένα κέντρο, το κέντρο της δημιουργίας μου, της ζωής μου, και αυτό το κέντρο είναι ο Νόμος. Αυτόν τον Νόμο ελπίζω να αναγνωρίσω όταν θα αφήσω την τελευταία μου πνοή. Ίσως σαν μόριο να γίνω ένα με το κέντρο του σύμπαντος, επειδή πιστεύω ότι είμαστε φτιαγμένοι από εκατομμύρια μόρια. Όταν πεθαίνουμε φεύγουμε, και σύμφωνα με μια θεωρία, όλα αυτά τα μόρια μπαίνουν στον κοσμικό χώρο».
- Για τον Θεοδωράκη η μουσική είναι η τέχνη η πιο κοντινή προς το Νόμο της παγκόσμιας αρμονίας.
- Κάθε παρτιτούρα του αποτελεί μέρος αυτού του συνόλου. Γι’ αυτό τα θέματά του περνάνε συνέχεια από ένα έργο στο άλλο: τα λαϊκά του τραγούδια ενσωματώνονται στις συμφωνικές του παρτιτούρες, οι μελωδίες των κύκλων επαναλαμβάνονται στα κινηματογραφικά μουσικά του έργα ή γίνονται μέρη νέων συνθέσεων. Από την αρχή της καριέρας του συνθέτη, αυτή η αρχή αποτέλεσε δομικό στοιχείο της δημιουργικής πορείας του.
- Ο Θεοδωράκης ζωγράφισε αυτό που ονόμασε τον «Γαλαξία» του, και οι μουσικές και τα θέματά του σχετίζονται μεταξύ τους, διαμορφώνοντας μια τεράστια έκταση αστερισμών.
- Στα δώδεκά του χρόνια, ο Θεοδωράκης έγραψε τις πρώτες του μελωδίες, Έξι χρόνια αργότερα μπόρεσε να αρχίσει τις σπουδές του –πάντα με διακοπές– στο Ωδείο Αθηνών και να αποκτήσει την θεωρητική βάση μιας πρακτικής που ήταν προ πολλού πολιτικοποιημένη.
- Όταν ο Μίκης ασχολήθηκε συνειδητά με την «πολιτική», η Ελλάδα ήταν στην κατοχή των Γερμανών, Ιταλών και Βουλγάρων. Τον βασάνισαν για πρώτη φορά σε ηλικία δεκαεπτά ετών. Μεταξύ 1942 και 1952, γλίτωσε τουλάχιστον δέκα φορές από το θάνατο.
- Κατά την διάρκεια της οδυνηρής περιόδου μετά τη λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, ο Θεοδωράκης είχε δύο παράλληλες ζωές: μια εσωτερική και μια εξωτερική. Παραμένουμε ωστόσο χωρίς απάντηση σε ότι αφορά το πώς μπόρεσε να βυθιστεί τόσο βαθιά στην εσωτερική και δημιουργική του ζωή, και να είναι ταυτόχρονα πρωταγωνιστής και θύμα των εξωτερικών γεγονότων.
- Την περίοδο αυτή το πάθος του για τη μουσική και το ενδιαφέρον του για της δυτικές συμφωνικές φόρμες είναι τόσο μεγάλο που ο Θεοδωράκης καταφέρνει να συνθέσει σε συνθήκες που άλλοι δεν θα μπορούσαν να γεννήσουν ούτε μία μελωδική γραμμή. Δεν υπήρχαν ούτε όργανα στη διάθεσή του για να μπορέσει να παίξει αυτά που είχε σημειώσει.
- Στο απόγειο του Εμφυλίου Πολέμου το 1947-8, τότε που ο Θεοδωράκης κρυβόταν στην Αθήνα, τον κυνηγούσε η αστυνομία σαν άγριο θηρίο. Η σύλληψή του τότε θα τον οδηγούσε σίγουρα στην εκτέλεση. Ο Θεοδωράκης όμως συνθέτει. Απίστευτο, αλλά αληθινό: το «Τρίο», το «Σεξτέτο», τα «Θέματα», οι «Κύκλοι» και τα έντεκα «Πρελούδια για Πιάνο» γεννιούνται τότε.
- Οι συνθήκες μέσα στις οποίες ο Θεοδωράκης δημιούργησε την «Πρώτη Συμφωνία» είναι από τις πιο δραματικές της ζωής του: φυλακισμένος τότε στη Μακρόνησο, τον βασάνισαν τόσο άγρια που τα σημάδια αυτών των βαρβαροτήτων είναι ακόμα σήμερα φανερά: «τρία πλευρά σπασμένα, εξάρθρωση του γονάτου, πολλαπλά κατάγματα. Και κυρίως, έναν πνεύμονα μισοκατεστραμμένο. Παραβλέπω την κατάσταση του δεξιού μου ματιού, τίποτα σε σύγκριση με τα άλλα…» Το χειρότερο είναι ότι τον θάβουν ζωντανό δύο φορές και παρόλα αυτά, στο μυαλό του σχεδιάζει την Πρώτη Συμφωνία.
- Την ώρα που ξυλοκοπούσαν άγρια τον Θεοδωράκη στη Μακρόνησο, ένας από τους συγκρατούμενούς του φώναξε: «Όχι στο κεφάλι ! Είναι γεμάτο μουσική!»
- Μια μέρα που ο Θεοδωράκης ξαναδιάβαζε τις νότες του κύκλου τραγουδιών «Έρως και Θάνατος», μου υπέδειξε πολλά εκτυπωτικά λάθη. Όταν τον ρώτησα αν είχε αυτή την παρτιτούρα τόσο καλά χαραγμένη στη μνήμη του ώστε ο Θεοδωράκης έβλεπε ακόμα και τέτοιου είδους λάθη, αυτός απάντησε: «Όχι μόνο αυτά. Όλα».
- Ένα από τα βασικά θέματα πολλών έργων του Θεοδωράκη, και μάλιστα της «Suite II» και του «Τραγουδιού του Νεκρού Αδελφού», είναι η έννοια του ηρωικού θανάτου –«το πρόβλημα του θανάτου, της θυσίας για τον άλλον»– που υπήρξε το κληροδότημα της γενιάς του, «μιας γενιάς που μετράει περισσότερους νεκρούς από ζωντανούς».
- Το 1943 ο Μίκης Θεοδωράκης γνώρισε τη Μυρτώ Αλτινόγλου. Τα γεγονότα –η απελευθέρωση της χώρας, η ήττα των ανταρτών από το βρετανικό στρατό και τη δεξιά, ο εμφύλιος πόλεμος, η εξορία, οι βασανισμοί, το στρατιωτικό νοσοκομείο, η στρατιωτική θητεία, η φτώχια– εμποδίζουν το νέο άντρα να παντρευτεί εκείνη που αγαπάει. Θα μπορέσει να το κάνει μόνο δέκα χρόνια αργότερα, το 1953.
- Η Μυρτώ είναι ειδικός στην ραδιολογία, αλλά εγκαταλείπει μια λαμπρή καριέρα για αφοσιωθεί αποκλειστικά στον σύζυγο και τα δύο της παιδιά.
- Στην Μυρτώ δεν άρεσε η στροφή του Μίκη το 1960 προς το «έντεχνο λαϊκό τραγούδι». Το δέχτηκε όμως, παραμένοντας δίπλα του, πιστή, ήρεμη, αλλά και ευτυχισμένη όταν, είκοσι χρόνια αργότερα, ο σύζυγός της καταπιάστηκε ξανά με το συμφωνικό του έργο και άρχισε να συνθέτει όπερες.
- Στον Θεοδωράκη ήταν αδιανόητο να έχει ως ακροατήριο μόνο την ελίτ.
- Μίκης Θεοδωράκης: «Για την παράσταση του μπαλέτου «Αντιγόνη» που ανέβηκε στο Covent Garden το 1959, έβαλα για πρώτη φορά στη ζωή μου ένα φράκο. Ανέβηκα στη σκηνή, είδα το κοινό με βραδινή ενδυμασία να χειροκροτεί –όλοι οι άντρες φορούσαν φράκο– και κατάλαβα ότι δεν είχα καμία σχέση μ’ αυτούς του ανθρώπους».
- Ο Μίκης Θεοδωράκης έπρεπε να επιστρέψει και να ξαναβρεί τις ρίζες του. Αυτό έγινε με τον «Επιτάφιο».
- Ένας μη Έλληνας δεν μπορεί να φανταστεί τι σήμαινε η κυκλοφορία του κύκλου του «Επιταφίου»: δύο εκδοχές ριζοσπαστικά αντίθετες της ίδιας μουσικής υπήρξαν αποκαλύψεις της πολιτικής, κοινωνικής και πολιτιστικής αποστασιοποίησης της Ελλάδας στις αρχές της δεκαετίας του ’60. Ο Θεοδωράκης την έκανε συνειδητή. Για τη νεολαία, για τους ξεχασμένους, για τους καταπιεσμένους της ελληνικής κοινωνίας, της οποίας οι αριστερές πεποιθήσεις δεν είχαν χάσει τίποτα από την ειλικρίνεια τους, ο «Πόλεμος των Επιταφίων» έγινε η βαλβίδα που τους επέτρεψε εν τέλει να αρθρώσουν τα προβλήματά τους μπροστά σ’ ένα σύστημα διακυβέρνησης που στηριζόταν στην καταπίεση και την αστυνομική δύναμη.
- Ο «Επιτάφιος» αποτελεί, ένα είδος απελευθέρωσης για τον Μίκη Θεοδωράκη. Συνειδητοποιεί ότι έχει για πρώτη φορά συνθέσει «ελληνική μουσική», μια μουσική απαλλαγμένη από το της “παρωπίδες” της «εθνικής» μουσικής, σύμφωνα με τα δυτικά κριτήρια, και η οποία, με μέσα που βασίζονται σε μια παράδοση βαθιά ριζωμένη στην Ελληνικότητα, προσδίδει νέα διάσταση σε μια ποίηση μεγάλης επικαιρότητας: ο «Επιτάφιος» παραμένει πάντα μια μουσική επίκαιρη, και παράλληλα έχει αποκτήσει διαχρονική διάσταση.
- Την εποχή που ο Θεοδωράκης αρχίζει να ανατρέπει τη μουσική της χώρας του, δήλωσε ότι το μεγαλύτερο πρόβλημα γι’ αυτόν ήταν να συνδέσει τα δύο ρεύματα της λαϊκής μουσικής –τη λαϊκή μουσική και τη δημοτική μουσική– και οι δύο ήταν «εκφράσεις του λαού» άλλωστε – και είδε σ’ αυτήν την ενότητα να δημιουργείται η βάση μιας νέας ελληνικής μουσικής.
- Ο Θεοδωράκης δήλωνε: «Δεν γράφω τραγούδια για να διασκεδάζω τους ακροατές. Γράφω μουσική για να κερδίσουμε τη χαρά της καλλιέργειας, της απαίτησης, της ενδυνάμωσης. Μουσική που υποκινεί τη σκέψη, τη θέληση για μια ομορφότερη ζωή, όπως το επισημαίνουν οι στίχοι και η μουσική.
- Τα χρόνια της δεκαετίας του ’60, όταν η Ελλάδα συνειδητοποιεί τον εαυτό της, η εξουσία δολοφονεί τον ιατρό και βουλευτή Γρηγόρη Λαμπράκη («Ζ»), ένα ανεξάρτητο βουλευτή της Αριστεράς. Ο Θεοδωράκης ιδρύει την Νεολαία Λαμπράκη την μεγαλύτερη πολιτικής οργάνωσης της χώρα. Ποτέ πριν δεν υπήρξε στην Ελλάδα ένα παρόμοιο κίνημα, που να βάζει στο ίδιο επίπεδο τις καλλιτεχνικές, αισθητικές αξίες και τις υλικές, πολιτικές αξίες.
- Θεοδωράκης: «Πιστεύαμε ότι για να κτίσουμε μια κοινωνία έπρεπε να κτίσουμε σε δύο διαστάσεις, μια υλική διάσταση και μια πνευματική διάσταση, και γι’ αυτό κάναμε επανάσταση».
- Στόχος του Θεοδωράκη ήταν πάντα η πνευματική και πολιτική ένωση του λαού, η κυριαρχία του λαού, η «δημο-κρατία» η οποία απορρέει από πραγματική ίση διανομή ευθυνών.
- «Ενωθείτε!» είναι το συμπέρασμα του «Τραγουδιού του Νεκρού Αδερφού» ως προϋπόθεση, για να μην ξαναζήσουν τα δεινά του εμφυλίου.
- Την 21η Απριλίου 1967, άνοιγαν τα σπλάχνα μιας ματωμένης γης, απ’ όπου βγήκαν τέρατα που άκουγαν στο όνομα, Γεώργιος Παπαδόπουλος, Στυλιανός Παττακός, Νικόλαος Μακαρέζος και Δημήτριος Ιωαννίδης.
- Το μίσος των πραξικοπηματιών απέναντί του δεν μπορούσε παρά να είναι απόλυτο.
- Την ήμερα του πραξικοπήματος των συνταγματαρχών, ο Θεοδωράκης κάλεσε πρώτος τον λαό σε αντίσταση. Ήταν ο πρώτος που έγραψε και μετέδωσε, προκηρύξεις και αγωνιστικά τραγούδια.
- Ποτέ πριν δεν είχε απαγορευτεί όλη η μουσική ενός συνθέτη στην ίδια του τη χώρα με εντολή του στρατού. Η μουσική του Θεοδωράκη απαγορεύτηκε την 1η Ιουνίου1967.
- Έτσι τα τραγούδια του Θεοδωράκη είχαν γίνει από μόνα τους πράξεις αντίστασης. Κάθε τραγούδι ενσάρκωνε έναν εχθρό του καθεστώτος.
- Από τις 21 Απριλίου έως τις 21 Αυγούστου του 1967 ο Θεοδωράκης κατάφερε να δρα στην παρανομία .
- Μετά τη σύλληψη του Θεοδωράκη, η Χούντα άρχιζε να διαδίδει ότι ο Θεοδωράκης αναιρούσε ότι είχε πει και ότι ήταν έτοιμος να συνεργαστεί μαζί της. Η πραγματικότητα τους διέψευσε.
- Εκείνη την εποχή, στο τέλος της δεκαετίας του ’60, βρετανοί συγγραφείς όπως οι Iris Murdoch, Muriel Spark, Julian Huxley, Doris Lessing, John Mortimer δημιουργούν μια επιτροπή για την απελευθέρωση του Θεοδωράκη, και 21 μέλη της Ακαδημίας των Τεχνών του Βερολίνου στέλνουν αίτημα-ψήφισμα στο οποίο αναφέρουν ότι «ανησυχούν εξαιτίας των αρνητικών νέων της υγείας του Μίκη Θεοδωράκη στην φυλακή». Αυτό το αίτημα φέρει ειδικά τις υπογραφές των Igor Stravinsky, Boris Blacher, Pierre Boulez, Luigi Dallapiccola, Johan Nepomuk David, Paul Dessau, Wolfgang Fortner, Hans Werner Henze, Giselher Klebe, Ernst Krenek, Rolf Liebermann, Ernst Pepping, Bernd Alois Zimmermann.
- Εξόριστος μαζί με την οικογένειά του στο ορεινό χωριό Ζατούνα της Πελοποννήσου, ο Θεοδωράκης, δημιουργεί τις έντεκα «Αρκαδίες», κύκλοι μιας σπάνιας έντασης. Η «Αρκαδία V: Πνευματικό Εμβατήριο» ήταν ο λόγος που ερωτεύτηκα κεραυνοβόλα τη μουσική του Θεοδωράκη.
- Όταν οι παράνομες φωτογραφίες του Θεοδωράκη στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Ωρωπού, όπου είχε μεταφερθεί τέλος του 1969 από το χωριό Ζατούνα, δημοσιεύονται στη Δύση, μια κραυγή διαμαρτυρίας ακούγεται σ’ όλο τον κόσμο. Αυτές οι φωτογραφίες δείχνουν έναν άντρα πρησμένο από την αρρώστια. Ένα επίσημο κάλεσμα στη Σουηδία συλλέγει 25.135 υπογραφές επιστημόνων και καλλιτεχνών. Στις ΗΠΑ δημιουργείται μια επιτροπή στην οποία συμμετέχουν οι Leonard Bernstein, Arthur Miller, Edward Albee, Harry Belafonte και Arthur Schlesinger jr. Στη Σοβιετική Ένωση (Ε.Σ.Σ.Δ.) το κάλεσμα για την δημιουργία μιας διεθνούς καλλιτεχνικής επιτροπής απελευθέρωσης του Μίκη Θεοδωράκη φέρει την υπογραφή του Shostakovitch.
- Επειδή οι συνταγματάρχες φοβήθηκαν μήπως πεθάνει στη φυλακή, στις 13 Απριλίου 1970 επιτρέπουν στον Jean-Jacques Servan-Schreiber να πάρει μαζί του τον Θεοδωράκη στο Παρίσι.
- Η Μυρτώ, η Μαργαρίτα και ο Γιώργος Θεοδωράκης έφυγαν παράνομα από την Ελλάδα μέσω Τουρκίας χάρη στον Jacques Lhardit, για το Λουξεμβούργο. .
- Το Σάββατο 10 Φεβρουαρίου 1973 συναντηθήκαμε για πρώτη φορά όταν ο Μίκης Θεοδωράκης ήρθε στο Λουξεμβούργο για να δώσει συναυλία. Την ίδια μέρα κέρδισε η Βίκη Λέανδρος το πρώτο βραβείο τραγουδιού στο διαγωνισμό της Eurovision. Ο Θεοδωράκης δήλωσε υπερήφανος που μια Ελληνίδα είχε κερδίσει στο διαγωνισμό. Αργότερα η ίδια τραγουδίστρια ηχογράφησε κάτω από την επίβλεψη του συνθέτη ένα CD/DVD των τραγουδιών του.
- Μετά την πτώση της δικτατορίας, η θριαμβευτική επιστροφή του Θεοδωράκη στην Ελλάδα στις 24 Ιουλίου 1974 ακολουθείται από μια περίοδο πικρών απογοητεύσεων. Ο Μίκης ήξερε ότι η επάνοδος των στρατιωτικών στην εξουσία παρέμενε μια πραγματική απειλή, και συνηγορούσε για μια ισχυρή κυβέρνηση με τον Καραμανλή.
Αυτό του κόστισε τη νίκη στις βουλευτικές εκλογές τέσσερις μήνες μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας. Στην συνέχεια υπερασπίζεται την ένωση της αριστεράς, παίρνει αποστάσεις από το ΠΑΣΟΚ του Παπανδρέου, διαχωρίζεται πάλι από το ΚΚΕ και έρχεται πιο κοντά στους ευρω-σοσιαλιστές
- Την περίοδο αυτή, έρχεται ξανά στο Differdange στις 12 Μαρτίου 1978, έπειτα από πρόσκληση του «Πολιτιστικού Κέντρου» και δίνει μια «συναυλία σημασίας και ποιότητας που έμειναν θρυλικές». Τα συναισθήματα, ο θαυμασμός, ο ενθουσιασμός: όλα ήταν παρόντες και δεν θα τα ξεχάσουμε ποτέ». (Cornel Meder, Galerie 22 (2004) . Την επόμενη μέρα, επισκέπτεται την έκθεση που του είχα αφιερώσει στο Τεχνικό Λύκειο Mathias Adam de Pétange. Έδωσε την τελευταία του συναυλία στη χώρα στις 14 Μαΐου 1995, παρουσία του Πρίγκιπα Guillaume και της Πριγκίπισσας Sybilla.
- Τη μεγαλύτερη θυσία που έκανε ποτέ ο Θεοδωράκης για τη χώρα ήταν, να δεχτεί το 1990 μια θέση υπουργού στην κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη. Γνώριζε ότι θα τον κατηγορούσαν για εύκολη αλλαγή των θέσεών του. Στην πραγματικότητα όμως, δεν απαρνήθηκε καμία από τις πεποιθήσεις του. Δύο χρόνια αργότερα παραιτήθηκε.
- Συχνά οι θέσεις και οι δεσμεύσεις του Θεοδωράκη δεν κατανοήθηκαν, ή τουλάχιστον δεν κατανοήθηκαν αμέσως. Όμως τελικά αποδείχθηκαν σωστές και συνετές.
- Ο Θεοδωράκης έχει ανάγκη την αντιγνωμία. Του αρέσει να προκαλεί, όχι για την πρόκληση καθαυτή, αλλά να διεγείρει την σκέψη.
- Θα πρέπει κανείς να αναρωτηθεί πως, μέσα στην πολιτική καταιγίδα μετά την δικτατορία ο Θεοδωράκης μπόρεσε να συνθέσει περισσότερα έργα από πριν: κύκλους ασμάτων (τα «Λυρικά», τους «Χαιρετισμούς», ο «Ασάλευτος Ταξιδιώτης, «Ραντάρ», «Διόνυσος», «Φαίδρα», «Καριωτάκης», «Τα Πρόσωπα του Ήλιου», «Μνήμη της Πέτρας», «Σαν Άνεμος», «Ζούμε σε άλλη Χώρα», «Μια θάλασσα γεμάτη Μουσική», «Βεατρίκη οδός μηδέν», «Ασίκικο Πουλάκι», «Λυρικότερα», «Λυρικότατα»), τέσσερις συμφωνίες, καντάτα και ορατόρια («Canto General», «Canto Olympico», «Τα Πάθη»), μια ελληνική «Θεία Λειτουργία» και ένα ελληνικό «Ρέκβιεμ», ραψωδίες για κιθάρα και βιολοντσέλο, το μπαλέτο «Ζορμπά» και πέντε όπερες. Και αυτό μέσα σε λιγότερο από πέντε χρόνια.
- Το έργο «Ζορπάς ο Έλληνας» το οποίο έγινε ανεπανάληπτος θρίαμβος από τις Αρένες της Βερόνας το 1988, είναι ταυτόχρονα ο παγκόσμιος θρίαμβος και το μουσικό δράμα του Θεοδωράκη. Το «συρτάκι» έχει ταυτιστεί τόσο πολύ με το όνομά του που κάνει να ξεχνάμε τα «υπόλοιπα.».
- Το Λουξεμβούργο θα υπερηφανεύεται ότι ανέβασε το 1995 ένα από τα σημαντικότερα έργα του Θεοδωράκη, την όπερά «Ηλέκτρα».
- Το 1995 τιμήθηκε με το Βραβείο CIM-UNESCO .
- Ιδρύοντας την Επιτροπή Ελληνο-Τουρκική Φιλία με τον φίλο του τον Ζυλφύ Λιβανελί και δίδοντας πρώτος, ως Έλληνας μουσικός, συναυλίες στην Τουρκία, ο Θεοδωράκης υπήρξε πρωτοπόρος στην συμφιλίωση μεταξύ των «κληρονομικών εχθρών» Ελλάδα και Τουρκία.
- Λόγω της στάσης του Θεοδωράκη, το 2005 η Τουρκία έδωσε τους περισσότερους βαθμούς στην Ελλάδα στο διαγωνισμό τραγουδιού της Eurovision!
- Το 2000, όταν ο Θεοδωράκης γιόρταζε τα 75 χρόνια του, όλη η Ελλάδα ενώθηκε για να τον προτείνουν για το Νόμπελ Ειρήνης. Ο Μίκης είδε σ’ αυτήν την καθολική αποδοχή της υποψηφιότητας του την αναγνώρισή του από τους συμπατριώτες του που, τελικά, συνειδητοποίησαν ότι είχε πάντα δώσει τα πάντα για τη χώρα του.
- Ακόμα και σήμερα, φωνάζει για τις ηθικές διεκδικήσεις που όρισαν τη ζωή του. Η αγανάκτησή του απέναντι στην καταστολή των Παλαιστίνιων από την κυβέρνηση Sharon και η φρίκη του απέναντι στον πόλεμο Bush τόσο έντονες ήταν όσο η αγανάκτηση και η φρίκη που ένιωσε όταν ήταν νέος απέναντι στη πείνα των Ελλήνων το 1941-1942 και στις σφαγές των Βρετανών το Δεκέμβρη του 1944.
- Στις 6 Φεβρουαρίου 2005, ο Θεοδωράκης δηλώνει: «…δεν είμαι αντισημίτης. Αντιθέτως, μέσω της πολιτικής μου δράσης και του καλλιτεχνικού μου έργου έδειξα με κάθε ευκαιρία την υποστήριξή μου και την αλληλεγγύη μου σ’ ολους τους καταπιεσμένους λαούς, μεταξύ των οποίων και τον ισραηλινό λαό, ακόμα και σε δύσκολες στιγμές. Αυτό με το οποίο διαφωνώ και καταγγέλλω δημόσια είναι η πολιτική του Sharon την οποία θεωρώ απάνθρωπη απέναντι στους Παλαιστίνιους, επικίνδυνη για την ειρήνη και δυσφημιστική για το Ισραήλ».
- Απέναντι στη δυστυχία των αθώων, δεν γνωρίζει κανένα συμβιβασμό.
- Ο Θεοδωράκης έχτισε τη σχέση του με την Ελλάδα και τον κόσμο πάνω σε μια ηθική με κύρια στοιχεία την τιμιότητα και την εντιμότητα, αλλά επίσης και μια «κάθαρση» εκεί που δεν υπάρχει ούτε τιμιότητα, ούτε εντιμότητα.
- Για τον Θεοδωράκη δεν έχουν σημασία οι τιμητικές εκδηλώσεις, αλλά η ίδια η τιμή.
- Η φιλία του Θεοδωράκη είναι ένα από τα πολυτιμότερα δώρα που μου έχει δώσει η ζωή, και το γεγονός ότι μου αφιέρωσε την τελευταία του παρτιτούρα, την μουσική για τη «Μήδεια», αποτελεί απτή απόδειξη αυτής της φιλίας. Η ευγνωμοσύνη μου είναι τόσο απέραντη, όσο και το βάθος αυτής της φιλίας.
* Ο Guy Wagner γεννήθηκε στο Λουξεμβούργο το 1938. Καθηγητής, συγγραφέας, πρώην διευθυντής του Θεάτρου του Esch-sur-Alzette (στο Λουξεμβούργο), ίδρυσε το «Cercle Européen pour la Propagation des Arts» (CEPA) (Ευρωπαϊκό Κύκλο για τη διάδοση των Tεχνών) και την ετήσια Θερινή Ακαδημία του. Η βαθιά φιλία του με τον Μίκη Θεοδωράκη τον ώθησε να δημιουργήσει το 1983 το Διεθνές Ίδρυμα Μίκη Θεοδωράκη «Φιλικοί», με παραρτήματα στο Βέλγιο, την Ολλανδία, τη Γαλλία και τη Γερμανία. Το εν λόγω ίδρυμα συνέβαλε στην οργάνωση συναυλιών με τον Μίκη, τη Μαρία Φαραντούρη και τον Πέτρο Πανδή, στη δημοσίευση και τη διάδοση γραπτών του Θεοδωράκη στις γερμανόφωνες χώρες· πρόκειται για τα έργα Ανατομία της μουσικής και Αυτοβιογραφία του Θεοδωράκη. Συντόνισε την εκδήλωση «Λουξεμβούργο: Ευρωπαϊκή Πολιτιστική Πρωτεύουσα 1995», και ξεκίνησε τη δημιουργία στο Λουξεμβούργο της Όπερας «Ηλέκτρα» του Μίκη Θεοδωράκη (2 Μαΐου 1995). Δημοσίευσε τη βιογραφία του Μίκη Θεοδωράκη: «Mikis Theodorakis. A life for Greece», στα γερμανικά (1983 και 1995), στα γαλλικά (2000), και στα ελληνικά (2002). Το 2001 ετοίμασε τη δημοσίευση ποιημάτων του Μίκη Θεοδωράκη στη γαλλική, τη γερμανική και την αγγλική γλώσσα. Συνυπογράφει, επίσης, την παραγωγή της διασκευής της Όπερας «Κώστας Καρυωτάκης» για ορχήστρα δωματίου. Κύρια δραστηριότητά του τώρα έχει τη δημιουργία και την τακτική ενημέρωση της ιστοσελίδας που είναι αφιερωμένη στο συνθέτη: www.mikis-theodorakis.net
Έχει γράψει νουβέλες και θεατρικά έργα και μετέφρασε, στα λουξεμβουργιανά γαλλικά, θεατρικά κείμενα των Ανουίγ, Μπέκετ, Ιονέσκο. Γράφει σε τρεις γλώσσες, στα γαλλικά, τα γερμανικά και τα λουξεμβουργιανά. Σε συνεργασία με τον Ηρακλή Γαλανάκη μετέφρασε τα ποιήματα του Μίκη Θεοδωράκη στα γαλλικά. Εμβριθής λάτρης της μουσικής έχει γράψει το δοκίμιο «Αδερφός Μότσαρτ» (Brother Mozart. Essay on Mozart and Freemasonry) στα γαλλικά (1991), στα γερμανικά (1996 και 2003) και στα πολωνικά (2001), μια μελέτη για τη γαλλική μασονία του 18ου αιώνα καθώς και ένα δοκίμιο για τους σύγχρονους συνθέτες της χώρας του Luxembourgish Composers Today (1985).
Μια ιστοσελίδα και ένα διαδικτυακό ραδιόφωνο για τον Μίκη Θεοδωράκη
Στις παρακάτω ιστοσελίδες μπορείτε να βρείτε κείμενα και πληροφορίες σχετικά με τη ζωή και το έργο του Μίκη αλλά και να ακούσετε τη μουσική του:
mikisguide.gr, mikisradio.com, mikisradio.blogspot.gr
