«Αν εκεί που περπατάς στο δρόμο, δεις ένα παιδί, οποιοδήποτε, να κάνει χαζομάρες, προφανώς και θα το μαλώσεις». Αυτό το παράδειγμα χρησιμοποιούσε παλιότερα ένας λατινοαμερικάνος συγγραφέας για να περιγράψει το πώς είναι φτιαγμένη, πώς λειτουργεί η κοινωνία στη χώρα του, σε αντίθεση με κάποιες πιο «αναπτυγμένες» και σύγχρονες κοινωνίες της Ευρώπης και των ΗΠΑ. Ας αφήσουμε ανοιχτό το εάν αυτό ισχύει ακόμα ή το σε ποια κατηγορία θα μπορούσε να ανήκει η χώρα μας το 2021. Αυτό όμως που θα άξιζε πραγματικά να σκεφτεί κανείς είναι ο χαρακτήρας της κοινωνικότητας και των κοινωνικών δεσμών στην Ελλάδα και το εάν αυτά έχουν αλλάξει τα τελευταία χρόνια. Για να φέρουμε ένα ακόμα παράδειγμα, όλοι θυμόμαστε τις «γιαγιάδες της Μυτιλήνης». Η φωτογραφία τους, καθισμένες στο παγκάκι του χωριού, να ταΐζουν με το μπιμπερό ένα μωρό προσφυγάκι, έκανε το γύρο του κόσμου, προκαλώντας συγκίνηση και δάκρυα. Αν βέβαια το καλοσκεφτεί κανείς -κάπως αυθόρμητα όμως- θα συνειδητοποιήσει ότι στην Ελλάδα τα μωράκια, όλα του κόσμου τα μωράκια, είναι συχνά για τις γιαγιάδες μας «εγγονάκια», με έναν τρόπο πολύ απλό, βαθύ και όμορφο. Ας συνεχίσουμε. Αρκετοί γιατροί που ξενιτεύτηκαν και δούλεψαν για κάποια χρόνια σε νοσοκομεία του εξωτερικού, μεταφέρουν συχνά –και μάλιστα με μια αμηχανία- την εξής εικόνα. Ηλικιωμένοι που διαμένουν σε ξενώνες, με καλή φροντίδα και υπηρεσίες οι πιο ευκατάστατοι, αλλά κάπως ξεχασμένοι από τα παιδιά τους. Την ώρα που εδώ στην Ελλάδα, ο συγγενής, διαφόρων βαθμών, διαδραματίζει αναντικατάστατο ρόλο στη νοσηλεία του ασθενή, κάνοντας συχνά τον νοσοκόμο. Όχι μόνο για τον δικό του άνθρωπο, αλλά και για τα διπλανά κρεβάτια: «Βοήθα λίγο ρε παλικάρι να σηκώσουμε τον θείο».
Οι πολίτες μετατρέπονται σε χρήστες υπηρεσιών. Τα αγαθά έγιναν δικαιώματα για να καταλήξουν σήμερα σε «αλά καρτ προσβάσεις», ανάλογα πάντα με το βαλάντιο
Καμιά διάθεση εξωραϊσμού, πόσω μάλλον το να κάνουμε την ανάγκη φιλοτιμία ή να κουρνιάσουμε σε εθνικούς μύθους και στερεότυπα. Τα παραπάνω αναφέρονται μονάχα προς προβληματισμό πάνω στις ιδιαιτερότητες της ελληνικής κοινωνίας ως προς το θέμα αυτό. Για το είδος των κοινωνικών δεσμών που μας συγκροτούν. Γιατί δεν είναι λίγες οι φορές που όλα αυτά μας έσωσαν και μας σώνουν καθημερινά μέσα σε δύσκολες συνθήκες. Και αν αυτά τα φορτία συνήθως αξιοποιούνται από τους κυβερνήτες για να μας… φορτώσουν κι άλλα βάρη, δεν παύουν ταυτόχρονα να περιγράφουν και ορισμένες δυνατότητες. Δεν πρόκειται εδώ για αναβιώσεις κάποιων κοινοτικών μορφών σε μια κατάσταση εξαιρετικά διαφορετική, αλλά για πράγματα που αξίζει να διατηρηθούν. Και που σήμερα εξαρθρώνονται ποικιλοτρόπως. Ο καθένας υπεύθυνος για το παιδί του και τέλος, ενώ οι σχέσεις τείνουν να ρυθμίζονται με τυπικούς, συμβατικούς κανόνες που να προφυλάσσουν τον «προσωπικό χώρο», σχεδόν σαν νομικό πρόσωπο. Η αλληλεγγύη έγινε μηχανισμός, επάγγελμα και ΜΚΟ. Ενώ και η υγεία, ξεκομμένη από τις σχέσεις των ανθρώπων με το περιβάλλον τους, γίνεται –για τους τυχερούς– μια παροχή.
Μαζί δηλαδή με όλα αυτά προχωρά και μια τεράστια διάλυση και μετασχηματισμός διαφόρων θεσμών. Το «δημόσιο», είτε με τη μορφή του χώρου, των λειτουργιών και της ποιότητας, είτε σαν «πνεύμα» μέσα σε αυτούς φθείρεται. Αυτό αφορά τις πολύ υλικές προϋποθέσεις του, π.χ. ψίχουλα για την Παιδεία και την Υγεία, στροφή στο ιδιωτικό κ.λπ., σχετίζεται όμως και με κάτι ακόμα. Την πλήρη μετατροπή των πολιτών σε χρήστες υπηρεσιών. Τα αγαθά έγιναν δικαιώματα για να καταλήξουν σήμερα σε «αλά καρτ προσβάσεις», ανάλογα πάντα με το βαλάντιο. Όπως είναι εξαιρετικά διαφορετικό για το είδος της κοινωνίας –και του ανθρώπου- που χτίζεται, το να ζουν οι άνθρωποι από το μισθό της εργασίας τους απ’ ό,τι με ένα επίδομα, έτσι είναι διαφορετικό το να είσαι χρήστης από το να μετέχεις και να απολαμβάνεις τα κοινωνικά αγαθά. Για παράδειγμα, άλλο πράγμα ένα ενιαίο, δημόσιο σχολείο και άλλο κάποιες αυτόνομες και αυτοχρηματοδοτούμενες εκπαιδευτικές μονάδες. Άλλος μαθητής βγαίνει από το πρώτο και άλλο από τις δεύτερες. Άλλος βγαίνει από σχολείο με Δάσκαλο και άλλος από σχολείο με υπάλληλο-εκπαιδευτικό. Ακριβώς γιατί η μόρφωση δεν είναι –δε θα έπρεπε να είναι- μονάχα κάποια «ατομικά εφόδια». Το ίδιο και για το πανεπιστήμιο. Αν η ακαδημαϊκότητα καταργηθεί, συμπαρασύροντάς μαζί της και την πολιτική μέσα στο πανεπιστήμιο, τότε οι απόφοιτοι δε θα είναι παρά κάτοχοι πτυχίων και δεξιοτήτων. Άλλη μια μεγάλη κοινωνική αλλαγή. Αυτό που θέλουμε να πούμε είναι ότι η ιδιωτικοποίηση καθιστά και την κοινωνία ολάκερη πιο ιδιωτική, ιδιωτεύουσα. Τελευταίο παράδειγμα από μια άλλη σκοπιά: Αν τα φαρμακεία στις γειτονιές κλείσουν και τα φάρμακα πωλούνται πια στα σούπερ μάρκετ, ακόμα κι αν αρχικά είναι φθηνότερα, αυτό θα είναι ένα μεγάλο πλήγμα στην κοινωνικότητα. Οι γέροι άνθρωποι έλεγαν μια καλημέρα, μετρούσαν την πίεσή τους, είχαν ένα τηλέφωνο ανάγκης. Και αυτοί είναι εξαιρετικά σημαντικοί όροι, υλικοί, υλικότατοι, για μια αξιοπρεπή ζωή.
