Από την ώρα που το πήρα στα χέρια μου το κοιτάζω κάθε τόσο. Το έχω αφήσει άλλωστε εκτός βιβλιοθήκης και το βλέμμα μου πέφτει κάθε τόσο στο εξώφυλλο όπου απεικονίζεται το Πόρτο Λεόνε – ο Πειραιάς.
Η Μαρίζα Ντεκάστρο στο βιβλίο «24 εικόνες για την Επανάσταση του 1821 -Μακρυγιάννης & Ζωγράφος / Ένας αγωνιστής και ένας καλλιτέχνης» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καπόν, μας ταξιδεύει πραγματικά μέσα στις εικόνες με τις οποίες ο Μακρυγιάννης θέλησε να αφηγηθεί τα σημαντικότερα γεγονότα της επανάστασης.
Οι εικόνες παρουσιάζονται μία μία και φωτίζονται λεπτομέρειές τους που μας βοηθούν να τις κατανοήσουμε καλύτερα. Το κείμενο έχει τη μορφή διαλόγου ανάμεσα σε ένα φανταστικό παιδί και στη συγγραφέα, όπου δίνονται με εύληπτο τρόπο εξηγήσεις και παρουσιάζονται ιστορικά γεγονότα και κάποιες βαθύτερες πτυχές του.
Είναι ένα βιβλίο-απόκτημα που έχει επιπλέον το προσόν να μπορεί να διαβαστεί τόσο από παιδιά, όσο και από μεγάλους. Δεν μας μυεί απλώς στα γεγονότα αλλά και σε μια διαφορετική αισθητική.
Είναι ένα τρόπος να κατανοήσουμε όχι μόνο τα ιστορικά γεγονότα, αλλά να μπούμε και στο πνεύμα της εικαστικής δημιουργίας. Λεπτομέρειες που θα προσπερνούσαμε, με τον τρόπο που φωτίζονται μας βοηθούν να διαβάσουμε καλύτερα τους πίνακες και να προσέξουμε περισσότερο τον λεπτομερή υπομνηματισμό που έκανε ο Μακρυγιάννης.
Ιστορία και ζωγραφική διδάσκονται διά του παραδείγματος και εξηγούνται οι επιλογές τόσο του Μακρυγιάννη, όσο και του Ζωγράφου στον τρόπο που θέλησαν να απεικονίσουν τα γεγονότα.
Μέχρι τώρα είναι ίσως το καλύτερο βιβλίο που κυκλοφόρησε με αφορμή την επέτειο της Επανάστασης του 1821…
Τι σε έκανε να ασχοληθείς με τις περίφημες εικόνες του Μακρυγιάννη; Είναι κάτι που το δούλευες από καιρό;
Πριν χρόνια, είχα γράψει ένα παιδικό βιβλίο για τον Μακρυγιάννη και την εποχή του (εκδ. Ερευνητές, 2007) χωρίς όμως να ασχοληθώ και ιδιαίτερα με τις γνωστές εικόνες. Δεκατρία χρόνια μετά, ο Μακρυγιάννης εμφανίστηκε πάλι μπροστά μου εντελώς ξαφνικά και εν μέσω κορωνοϊού. Κουβεντιάζοντας με την εκδότρια Ραχήλ Καπόν, η οποία έχει εκδώσει μαζί με τη Γεννάδιο Βιβλιοθήκη τον τόμο με τις εικόνες του Παναγιώτη Ζωγράφου, αναρωτιόμασταν με ποιο τρόπο να τις παρουσιάσουμε στο παιδικό κοινό. Συζητώντας, σκεφτήκαμε ότι οι εικόνες έμοιαζαν με κόμικς στο οποίο απεικονίζονται χρονολογικά σημαντικές μάχες του αγώνα για την ανεξαρτησία. Αλλά τι να πεις για τις μάχες που όλοι τις ξέρουν από το μάθημα της Ιστορίας; Χρειαζόμασταν κάτι ζωντανό. Και τι πιο ζωντανό από τη συζήτηση μεταξύ κάποιου φανταστικού παιδιού και ενήλικης συγγραφέως; Για μερικούς μήνες κουβέντιαζα με το παιδί της φαντασίας μου, με τον Μακρυγιάννη, με τον Ζωγράφο και τις εικόνες, διάβαζα, έγραφα, συζητούσα την κάθε πρόταση με τη Φωτεινή Ασημακοπούλου, καθηγήτρια Νεότερης Ιστορίας στο ΕΚΠΑ, διόρθωνα, και στην πορεία ανακάλυπτα πόσο πλούσιες είναι οι εικόνες αλλά και πόσο δύσκολη και περίπλοκη είναι αυτή η ιστορική περίοδος!
Τι είναι αυτό που σε γοητεύει περισσότερο σε αυτές τις εικόνες;
Οι εικόνες των Ζωγράφου-Μακρυγιάννη απεικονίζουν γνωστά πολεμικά περιστατικά της Επανάστασης του 1821 και τις βλέπουμε σε κάθε σχετικό βιβλίο. Από πρώτη ματιά και αν τις συγκρίνουμε με ανάλογες ακαδημαϊκών ζωγράφων της ίδιας εποχής, φαίνονται απλοϊκές, ναΐφ. Επιπλέον μοιάζουν πολύ μεταξύ τους και παράλληλα δεν δημιουργούν συναισθήματα στον θεατή. «Διαβάζοντας» τις εικόνες στάθηκα σ’ εκείνα που δεν μας δείχνουν, δηλαδή τη συναισθηματική ένταση, την καθημερινότητα του πολέμου, τις ιδέες, τον ηρωισμό και πολλά άλλα. Αυτό που μπορούμε να κάνουμε εμείς οι σημερινοί είναι να τα υποθέσουμε και να εστιάσουμε στις λεπτομέρειές τους ακολουθώντας την αφήγηση του Μακρυγιάννη στα «Απομνημονεύματα». Πήρα, κυριολεκτικά, μεγεθυντικό φακό και τις κοίταξα προσεκτικά. Εκείνο που με συνεπήρε ήταν το παιχνίδι των υποθέσεων για τη σημασία όλων των επιμέρους εικονιδίων που υπάρχουν σε κάθε εικόνα. Προσπάθησα λοιπόν να «ντύσω» τις λεπτομέρειες με φέτες ιστορίας. Για παράδειγμα, στις περισσότερες εικόνες νικούν οι Έλληνες επαναστάτες. Πώς άραγε αισθάνονταν οι Οθωμανοί όταν ηττούνταν; Μας το μαρτυρούν οι πηγές από τη δική τους την πλευρά. Ένας φίλος οθωμανολόγος μου έστειλε τη μαρτυρία ενός στρατιώτη, του Βασφή-εφέντη, που μιλάει για τον τρόμο του μπροστά σ’ αυτό που θα ακολουθούσε μετά την ήττα, στο Χάνι της Γραβιάς συγκεκριμένα, όπου πιθανολογείται ότι πήρε μέρος. Κάθε εικόνα εγείρει πολλά ιστορικά ζητήματα που απορρέουν από την παρατήρηση και διατυπώνονται στους διαλόγους ως φυσιολογικές παιδικές απορίες.
«Εκείνο που με συνεπήρε ήταν το παιχνίδι των υποθέσεων για τη σημασία όλων των επιμέρους εικονιδίων που υπάρχουν σε κάθε εικόνα»
Ποια από αυτές είναι η δική σου αγαπημένη και γιατί;
Συνήθως το μάτι σταματάει σε κάτι οικείο. Το δικό μου στάθηκε πρώτα στις εικόνες με τις πολιορκίες της Αθήνας. Μου ήταν πιο εύκολο να ξεκινήσω τον σχολιασμό βαδίζοντας σε γνώριμα μονοπάτια! Σιγά-σιγά, προχώρησα σε εικόνες που αρχικά δεν μου έλεγαν πολλά επειδή απεικόνιζαν μάχες και πάλι μάχες χωρίς να μου δίνουν πάτημα για να σχολιάσω το περιεχόμενό τους. Στριμώχτηκα και υποχρεώθηκα να σκεφτώ πιο δημιουργικά ώστε να αναδείξω θέματα που θα μπορούσαν να θεωρηθούν δευτερεύοντα. Για παράδειγμα, η 12η εικόνα, με τίτλο «Μάχη των Ελλήνων εις Καρπενήσι και Καλιακούδα», μου έδωσε τη δυνατότητα να μιλήσω για τα ονόματα των Ελλήνων και των Οθωμανών και η 16η, «Πόλεμος των Ελλήνων εις Ράχωβα», για τα τοπωνύμια και την πολυγλωσσία της εποχής.
Σε ποιους απευθύνεται κυρίως το βιβλίο σου; Θα μπορούσε να αξιοποιηθεί στα σχολεία;
Είναι φυσικό να έχω στο μυαλό μου τους πιθανούς αναγνώστες. Κατ’ αρχάς μπορούν να το διαβάσουν μεγάλα παιδιά και έφηβοι. Αλλά και ενήλικες. Γιατί ανάλογα με το επίπεδο των γνώσεων, τα ενδιαφέροντά και την ηλικία, όλοι θα βρουν διάφορα στις εικόνες που θα τους κεντρίσουν. Θέλω να πιστεύω ότι οι «24 εικόνες για την Επανάσταση του 1821» έχουν εύρος περιεχομένου, όπως και τα περισσότερα βιβλία γνώσεων. Ειδικά όταν μιλάμε για το σχολείο, τέτοια βιβλία δίνουν ιδέες στους εκπαιδευτικούς και των δυο βαθμίδων για να προσεγγίσουν και να εξειδικεύσουν θέματα από την ύλη τους. Άλλωστε, το συγκεκριμένο βιβλίο δεν είναι απαραίτητο να διαβαστεί μονοκοπανιά από την αρχή μέχρι το τέλος γιατί κάθε εικόνα παρουσιάζει άλλο θέμα. Έτσι, είναι στην ευχέρεια του εκπαιδευτικού να κρίνει πώς μπορεί να εμπλουτίσει το μάθημά του.
Ως κριτικός λογοτεχνίας πώς κρίνεις γενικά την μέχρι τώρα παραγωγή βιβλίων για το 1821 που απευθύνονται σε παιδιά και νέους;
Κυκλοφορούν πολλά, θα κυκλοφορήσουν και άλλα κατά τη διάρκεια του 2021. Μέχρι στιγμής, διάβασα βιβλία που επαναλαμβάνουν γνωστά εθνοπατριωτικά μοτίβα για ηρωικές προσωπικότητες και τη συμβολή τους στην Επανάσταση. Ωστόσο, αρκετά βιβλία για το ’21 είναι ιστορικά τεκμηριωμένα, εξαιρετικά εικονογραφημένα, με ποικιλία στη σύνθεση και στη θεματολογία. Έχω λοιπόν την αίσθηση ότι τελευταία υπάρχουν συγγραφείς που κινούνται πλέον πιο ελεύθερα ξεφεύγοντας από τις αγκυλώσεις του παρελθόντος.
