του Αντρέα Τζοκ*
Χθες, εξαντλημένος από τη νιοστή επιχειρηματολογία που ακούστηκε στη νιοστή συζήτηση για το Green Pass και τα παρεμφερή, σκέφτηκα να προσπαθήσω να γράψω (ξανά) ένα είδος vademecum με ερωτήσεις και απαντήσεις – ίσως μόνο και μόνο για να υπάρχει μια αίσθηση διανοητικής τάξης. Ωστόσο, έχω την εντύπωση ότι τώρα έχουμε προχωρήσει πέρα από το σημείο όπου αυτό το επίπεδο συλλογισμού θα μπορούσε να έχει υπεροχή. Αν δεν έχουν ριζώσει αρκετά εδώ και δύο μήνες οι ερωταπαντήσεις, έχουμε αγγίξει πλέον σε ένα επόμενο επίπεδο.
Από άποψη αξίας, πέρα από τα χίλια λεπτομερή επιχειρήματα στα οποία μπορεί κανείς να χαθεί, για να διαπιστωθεί η παρανομία του Green Pass στην ιταλική του εκδοχή αρκούσαν δύο απλά επιχειρήματα, και όποιος είχε κάνει μια ελάχιστη προσπάθεια να μελετήσει μπορούσε αμέσως να τα αποκτήσει.
Για να προσδιοριστεί επιστημονικά η παρανομία του Green Pass αρκεί να διαπιστωθεί ότι:
Α) Ακόμη και οι εμβολιασμένοι μολύνουν.[1]
Β) Κανείς δεν είναι σε θέση να εγγυηθεί την πλήρη ασφάλεια των σκευασμάτων εμβολιασμού που χρησιμοποιούνται τώρα.[2]
Δεν χρειαζόταν απολύτως τίποτα άλλο. Και τα δύο σημεία διαπιστώνονται πέρα από κάθε πιθανή αμφιβολία (βλ. τις σχετικές παραπομπές στην υποσημείωση).
Το πρώτο σημείο εξαλείφει μια και καλή την πεποίθηση ότι τα ανεμβολίαστα άτομα πρέπει να «απομονωθούν» διότι είναι δυνητικά επικίνδυνα (στην πραγματικότητα, μη διαθέτοντας την προστασία του εμβολίου, ο πιο ευάλωτος είναι ο ανεμβολίαστος).
Το δεύτερο σημείο παρέχει λόγους για να επιτραπεί στον κάθε άνθρωπο να σταθμίσει τα υπέρ και τα κατά του εμβολιασμού –για τον ίδιο ή για τα άτομα για τα οποία είναι υπεύθυνος– καθώς δεν πρέπει να ληφθούν υπόψη μόνο τα οφέλη.
Εάν επικρατούσε η λογική, η συζήτηση έπρεπε να σταματήσει εδώ. Για την ακρίβεια, δεν θα έπρεπε καν να ξεκινήσει.
Κυβέρνηση και λοιπές εξουσίες σε πλήρη ευθυγράμμιση
Α) Εάν η ιδέα ήταν να δημιουργηθεί μια έξυπνη μορφή συγκεκαλυμμένης υποχρέωσης εμβολιασμού χωρίς να αναλάβει την ευθύνη γι’ αυτό, τότε μπορούμε με σιγουριά να συμπεράνουμε ότι η κυβέρνηση προκάλεσε μια καταστροφή, ωθώντας εκείνους που δεν ήθελαν να υποκύψουν στον εκβιασμό να σκληρύνουν τις θέσεις τους, φιτιλιάζοντας το κοινωνικό κλίμα, βλάπτοντας την οικονομία και, τελικά, πετυχαίνοντας τον σκοπό της κυρίως στο τμήμα εκείνο του πληθυσμού που έχει τους λιγότερους λόγους για να εμβολιαστεί – δηλαδή τη νεολαία, πρόθυμη να κάνει οτιδήποτε αρκεί να επιστρέψει σε κάποιας μορφής κανονικότητα. Πλήρης καταστροφή. Αν αυτό κατάφερε «η κυβέρνηση των ικανών», δεν μπορεί κανείς να φανταστεί τι θα κατάφερνε μια κυβέρνηση ανίκανων.
Β) Η εναλλακτική εξήγηση είναι ότι το Green Pass εξαρχής δεν αποσκοπούσε στην προστασία της υγείας, αλλά είναι μια μορφή κοινωνικού ελέγχου που προορίζεται να διαρκέσει. Στην πραγματικότητα ήδη λειτουργεί διαχωρίζοντας όσους «συναινούν» από όσους «διαμαρτύρονται», και με μικρά updates μπορεί να γίνει ένα πανίσχυρο εργαλείο επιτήρησης και περιορισμού (άπαξ και καθιερωθεί ως κοινωνική πρακτική, κάθε «καλός λόγος» που ορίζεται ως τέτοιος από την κυβέρνηση μπορεί να μετατραπεί σε κριτήριο για την αναστολή στοιχειωδών δικαιωμάτων συλλογικής ζωής, θέτοντας στο περιθώριο τους εκάστοτε απείθαρχους). Αυτό το σενάριο είναι πιο μακιαβελικό, αλλά πολύ πιο συμβατό με την πραγματική συμπεριφορά της κυβέρνησης.
Ποιο είναι το σενάριο που όντως ακολουθείται, προσωπικά δεν το γνωρίζω. Θα μπορούσε να είναι και ένας συνδυασμός των δύο (για κάποιους, τους πιο αφελείς μεταξύ των κυβερνώντων μας, θα μπορούσε να ισχύει η πρώτη εξήγηση, ενώ οι υπόλοιποι, που εκμεταλλεύονται την ευπιστία των πρώτων, επιχειρούν να υλοποιήσουν μια ευρύτερη και πιο φιλόδοξη ατζέντα).
Αλλά από αυτήν την εικόνα λείπει μια πιο ριζοσπαστική, βαθιά και διαρκής πτυχή, μια πτυχή που δεν είναι ξεκάθαρο αν είχε προβλεφθεί ακόμη και κάτω από την πιο κακόβουλη υπόθεση.
Στην πραγματικότητα το Green Pass ήδη λειτουργεί διαχωρίζοντας όσους «συναινούν» από όσους «διαμαρτύρονται» – και με μικρά updates μπορεί να γίνει ένα πανίσχυρο εργαλείο επιτήρησης και περιορισμού για οποιονδήποτε λόγο κρίνει κάθε φορά σκόπιμο η κυβέρνηση, θέτοντας στο περιθώριο τους εκάστοτε απείθαρχους
Είτε συνέβη τυχαία είτε προετοιμάστηκε, στην πραγματικότητα αυτή η κρίση έφερε στο φως κάτι που προηγουμένως ήταν αόρατο: μια ευθυγράμμιση όλων των «εθνικών δυνάμεων», οι οποίες στοιχίζονται για να υποστηρίξουν ένα ενιαίο σχέδιο – κομμάτι του οποίου είναι το Green Pass. Κυβέρνηση, κοινοβούλιο και Confindustria, φαρμακευτικές πολυεθνικές και ψηφιακές πολυεθνικές, μιντιακό σύστημα και δικαστικό σώμα, με δυο λόγια όλες οι εξουσίες που μετράνε, βρίσκονται σε ένα είδος αρμονικής πλανητικής ευθυγράμμισης, συμφωνώντας να πατάξουν κάθε μορφή αντίστασης στην επιβολή αυτής της «ιδιότητας του πολίτη μόνο σε όσους την αξίζουν».
Φυσικά, σε καθένα από αυτά τα περιβάλλοντα υπάρχουν μεμονωμένα άτομα που ξεφεύγουν από το κύριο ρεύμα, αλλά ο αντίκτυπός τους είναι ασήμαντος.
Πώς σχηματίζεται η εικόνα της επιβολής του Green Pass
Τώρα, είναι σημαντικό να καταλάβουμε ποια είναι η εικόνα που αντιλαμβάνονται όσοι αμφισβητούν το Green Pass, επειδή είναι πρωτοφανής και ανησυχητική. Παρουσιάζει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά:
● Είμαστε μάρτυρες μιας κυβέρνησης που, παρά την ολοένα και λιγότερο δημοκρατική αντιπροσωπευτικότητα των δυνάμεων που την απαρτίζουν (ή ίσως ακριβώς εξαιτίας της), ακολουθεί υπάκουα τη βούληση ενός «άνθρωπου της θείας πρόνοιας», ενός τεχνοκράτη που υποστηρίζεται από τις κορυφές της Ε.Ε., που έχει στεφθεί από τα ΜΜΕ ως «Το Τελευταίο Καταφύγιο», η τελευταία ευκαιρία μιας χώρας για μια λύτρωση που δεν την αξίζει. Η κυβέρνηση προχωρά με διατάγματα, χωρίς καμία άξια λόγου αντιπολίτευση, στην εφαρμογή ενός προγράμματος το οποίο ορίζεται από τις προϋποθέσεις ενός PNRR (Εθνικό Σχέδιο Αναζωογόνησης και Ανθεκτικότητας) που κανείς ποτέ δεν έχει συζητήσει ή εξηγήσει – πόσο μάλλον να το υποβάλει στους ψηφοφόρους προς έγκριση. Ταυτόχρονα, η Confindustria χρησιμοποιεί σαν χαλάκι πόρτας τα εθνικά συνδικάτα, καθιερώνοντας τον εαυτό της ως τον μοναδικό αποτελεσματικό συνομιλητή του αρχηγού της κυβέρνησης.
● Το σύστημα υγείας, κρίσιμος κόμβος του πρόσφατου γεγονότος της πανδημίας, εξαντλείται, και περιορίζεται περαιτέρω η δημόσια διάστασή του. Μετά από τους αμέτρητους κύκλους «εξορθολογισμού» που υπέστη στο παρελθόν, τώρα βρίσκεται αντιμέτωπο με μια μερική ντε φάκτο ιδιωτικοποίηση, λόγω της έκδηλης αδυναμίας του να ανταπεξέλθει στις λίστες αναμονής, ενώ το πρόβλημα της πανδημίας παραδίδεται σε μια «οικονομική» λύση όπως ο μαζικός εμβολιασμός, ο οποίος δεν αφήνει δομικά ίχνη στο εθνικό σύστημα υγείας. Ο μηχανισμός του μαζικού εμβολιασμού παρουσιάζεται ως ένας τρόπος για να καταστεί η πλειονότητα του πληθυσμού «ικανή προς στράτευση», όποιο κι αν είναι το κόστος, μέσω μιας επιχείρησης που μεταφέρει πόρους από το κράτος στις φαρμακευτικές εταιρείες, χωρίς να ενισχύεται ένα δημόσιο θεραπευτικό σύστημα.
● Σε αυτό το πλαίσιο «ανακαλύφθηκε» και η εξαιρετική επιρροή της φαρμακευτικής βιομηχανίας, από την οποία εξαρτάται πλέον σε μεγάλο βαθμό μια ιατρική που ολοένα και περισσότερο χρειάζεται την ιδιωτική χρηματοδότηση, πάνω απ’ όλα όσον αφορά την έρευνα. Σε αυτό το πλαίσιο ασκήθηκαν πιέσεις, υπήρξαν καταγγελίες, και επιβλήθηκαν δίχως προηγούμενο κυρώσεις στη μειοψηφία εκείνη των γιατρών που αντιτάχθηκαν στο κυρίαρχο πανδημικό αφήγημα και στα χρεοκοπημένα πρωτόκολλα θεραπείας (και ότι πρόκειται για χρεοκοπία δεν αμφισβητείται, δεδομένου ότι η Ιταλία έχει από τα χειρότερα ρεκόρ παγκοσμίως όσον αφορά τη θνησιμότητα λόγω Covid). Παρά τα σχεδόν δύο χρόνια μπαλέτων αμηχανίας, διακηρύξεων και διαψεύσεων και στροφών 180 μοιρών, οι υγειονομικοί οργανισμοί που εξαρτώνται από την κυβέρνηση απαιτούν την απόλυτη συμμόρφωση όλου του τομέα της υγείας. Μια τέτοια τυφλή υποταγή, κυριολεκτικά ψυχή τε και σώματι, ζήτησαν όσοι στη διάρκεια ενός μόλις έτους υποστήριξαν διαδοχικά τα ακόλουθα:
– Αρχικά ότι η ανοσία αγέλης θα επιτευχθεί με εμβολιασμένο το 70% του πληθυσμού, έπειτα ότι δεν αρκεί ούτε καν το 80%, και τέλος ότι δεν είναι εντελώς άπιαστος στόχος η ανοσία αγέλης…
– Ότι η αποτελεσματικότητα των εμβολίων ανέρχεται σε 97%, μετά όμως ότι ανέρχεται στο 67%, κι ότι η κάλυψη διαρκεί 6 μήνες, ή μάλλον 9, ή μάλλον 12, ή ίσως 3-4 μήνες…
– Ότι τα εμβόλια πρέπει να συντηρούνται στους -80° βαθμούς, ή μάλλον όχι σε κανονικό ψυγείο, κι ότι η ημερομηνία λήξης τους μπορεί να παραταθεί για 3 μήνες, όπως γίνεται με το γιαούρτι…
– Ότι μπορούν να γίνονται εμβολιασμοί με κοκτέιλ διαφορετικών εμβολίων, που ναι μεν δεν δοκιμάστηκαν ποτέ μαζί, αλλά η θεία μου λέει ότι κάνουν πολύ καλό.
Οι ίδιοι πάγωσαν για μήνες τα υγειονομικά πρωτόκολλα, χωρίς να εξετάζουν οποιαδήποτε άλλη θεραπεία, π.χ. με φάρμακα που χρησιμοποιούνται ευρέως στο εξωτερικό, κ.λπ. κ.λπ. Και, έχοντας αντλήσει κύρος χάρη στις παραπάνω αναφερθείσες εντυπωσιακές επιδόσεις, τους βλέπουμε τώρα να απειλούν με διαγραφές, κυρώσεις ή επαγγελματικό θάνατο όποιον δεν ευθυγραμμίζεται με θέσεις που –παρεμπιπτόντως, εννοείται– είναι οι πιο αγαπημένες των πολυεθνικών του φαρμάκου.
● Στο μεταξύ, ο άλλος μεγάλος νικητής της περιόδου Covid μαζί με τη φαρμακοβιομηχανία, δηλαδή οι πολυεθνικές που λειτουργούν δίκτυα τηλεματικής επικοινωνίας, εξαπολύουν υποτιθέμενα «κυνήγια ψευδών ειδήσεων» χειραγωγώντας τις μηχανές αναζήτησης, αποκλείοντας ανεπιθύμητους ιστότοπους (με την πιο πλήρη αδιαφάνεια στο κριτήρια), ανακατευθύνοντας αναζητήσεις πληροφοριών σε κυβερνητικές πηγές, αλλάζοντας τους αλγόριθμους διάχυσης και κοινής χρήσης προκειμένου να περιοριστεί ο χώρος που δίνεται σε διατριβές οι οποίες θεωρούνται «προβληματικές». Με λίγα λόγια, αυτοδιορίζονται ιδιωτικοί εγγυητές μιας δημόσιας αλήθειας μη επιδεχόμενης αμφισβήτηση, την οποία οι ίδιοι ανακηρύσσουν ως τέτοια. Συμβαίνουν λοιπόν παράδοξα πράγματα, όπως το γεγονός ότι ακόμη και μια απλή αναφορά στον ιστότοπο VAERS (Vaccine Adverse Event Reporting System: ο επίσημος ιστότοπος των ΗΠΑ για την υποβολή αναφορών σχετικά με ανεπιθύμητες παρενέργειες από τον εμβολιασμό) μπορεί να οδηγήσει σε παύση μιας σελίδας στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. (Και αυτό ενώ, στο όνομα της μέγιστης διαφάνειας, η AIFA, η Ιταλική Υπηρεσία Φαρμάκου, αποφασίζει να μην παρέχει πλέον εθνικά δεδομένα για ανεπιθύμητες παρενέργειες σε μηνιαία βάση, αλλά μόνο ανά τρίμηνο.)
● Τελευταίο χαρακτηριστικό, αλλά σημαντικότερο όλων, είναι ο ρόλος των εθνικών μέσων ενημέρωσης, των εφημερίδων και της τηλεόρασης, που συναγωνίζονται στην παράλειψη, τη διαστρέβλωση και τη χειραγώγηση κάθε πληροφορίας η οποία θα μπορούσε με οποιονδήποτε τρόπο να απειλήσει το κυβερνητικό αφήγημα. Σχεδόν όλες οι εφημερίδες, που έχουν χάσει τα δύο τρίτα των αναγνωστών τους τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια, λειτουργούν πλέον ως απλή ρητορική ηχώ των απόψεων των διευθυντών τους, που με τη σειρά τους αναπαράγουν τις απόψεις του μεγάλου κεφαλαίου. Ας μην αναφερθούμε καν στους τηλεοπτικούς σταθμούς εθνικής εμβέλειας. Όσοι βρέθηκαν αυτήν την περίοδο στη «λάθος» πλευρά του οδοφράγματος βλέπουν διαρκώς, καθημερινά, να διαστρεβλώνονται ή να αποσιωπούνται καθημερινά όλες οι πληροφορίες που θα μπορούσαν να εξηγήσουν κάτι σχετικά με τις διαμαρτυρίες στη χώρα μας, και τα κίνητρά τους. Οι μαζικές, εκτεταμένες και επαναλαμβανόμενες διαδηλώσεις σε όλες τις ιταλικές πόλεις μεταδίδονται μόνο από εναλλακτικά μέσα, ενώ εξαφανίζονται εντελώς στα εθνικής εμβέλειας τηλεοπτικά κανάλια – εκτός κι αν από καιρού εις καιρόν συμβεί ένα «βολικό» επεισόδιο, που θα αναφερθεί μόνο και μόνο για να καταδικαστεί. Έχουμε δει βροντερά κύματα εκπομπών «σε βάθος ανάλυσης» (ο Θεός να τους συγχωρέσει) όπου ένα θυσιαστήριο θύμα (ετερόδοξο) καλούνταν να γίνει βορά των εκφοβιστικών και αγράμματων ριπών των πραγματικών μιντιακών εκτελεστικών αποσπασμάτων. Κι όταν δεν μπορούσαν να φιμώσουν κάποιον, προχωρούσαν σε μεθοδευμένες πράξεις δολοφονίας χαρακτήρων εναντίον των πιο έγκυρων διαφωνούντων.
Οι συνταγματικές εγγυήσεις στον γύψο χωρίς να πέσει ντουφεκιά
Ιδού λοιπόν, είναι πολύ απλό το συμπέρασμα που βγάζει από όλη αυτή τη διαδικασία εκείνο το τμήμα του πληθυσμού, όχι μικρό, που το έχει βιώσει: έχει γίνει κατανοητό, με τον πιο άμεσο και διαισθητικό τρόπο, ότι σήμερα αποτελεί ουσιαστικά απατηλή ψευδαίσθηση η ύπαρξη ελεύθερων πολιτών σε μια δημοκρατία.
Όλες οι συνταγματικές εγγυήσεις μπορούν να μας αφαιρεθούν σε μια στιγμή, χωρίς να πέσει ούτε μια ντουφεκιά. Όλα είναι ήδη ρυθμισμένα ώστε να μπορούν να παράγουν τα ίδια αποτελέσματα που θα πετύχαιναν με τις παλιού τύπου εκφοβιστικές δράσεις, αλλά πλέον αυτό συντελείται σχεδόν απαρατήρητα
Εάν και στο βαθμό που οι πράξεις και οι απόψεις μας είναι χρήσιμες σε συγκεκριμένα συμφέροντα (στη συγκεκριμένη περίπτωση, στα συμφέροντα αυτοαναπαραγωγής του κεφαλαίου που εξυπηρετούνται από το νεοφιλελεύθερο κράτος), μας επιτρέπεται να έχουμε μια κάποια φωνή. Αλλά στο βαθμό που αυτό δεν συμβαίνει, μπορεί μέσα σε μια στιγμή να περιοριστούμε σε μια κατάσταση ολοκληρωτικής πολιτικής, κοινωνικής και πολιτιστικής αδυναμίας.
Η δημοκρατική εκπροσώπηση είναι ανύπαρκτη, αφού οι πολιτικές επιλογές ανάμεσα στις οποίες μπορούμε να επιλέξουμε αποτελούν μόνο χρωματικές παραλλαγές του Ενιαίου Νεοφιλελεύθερου Κόμματος.
Όλα τα κεκτημένα δικαιώματα, όλες οι συνταγματικές εγγυήσεις μπορούν να μας αφαιρεθούν σε μια στιγμή, χωρίς να πέσει ούτε μια ντουφεκιά. Οι λόγοι μας μπορούν να φιμωθούν και να τσακιστούν.
Για να γίνουν όλα αυτά, δεν χρειάζεται να αλλάξει επίσημα η λειτουργία του κράτους και των θεσμών. Δεν χρειάζεται να ανασταλούν εκλογές, ούτε να κλείσουν συνδικάτα ή εφημερίδες, δεν χρειάζεται να στείλουν ένοπλα αποσπάσματα τιμωρών που θα επιβάλουν αντίποινα. Τίποτα από αυτά. Όλα είναι ήδη ρυθμισμένα ώστε να μπορούν να παράγουν τα ίδια αποτελέσματα που θα πετύχαιναν με τις παλιού τύπου εκφοβιστικές και δαπανηρές δράσεις, αλλά πλέον συντελείται με έναν ήσυχο και σχεδόν απαρατήρητο τρόπο.
Ο διφορούμενος όρος «ελευθερία» αποκτά σαφές νόημα
Εδώ, σε αυτό το σημείο είναι που –σύμφωνα με την εμπειρία μου, για πρώτη φορά– η επίκληση της πλατείας στην «ελευθερία» αποκτά ένα σαφές και κοινόχρηστο νόημα. Η ίδια η «ελευθερία» είναι ένας όρος τόσο γενικός και διφορούμενος όσο λίγοι άλλοι, και η επίκλησή του υπό μορφήν συνθήματος επηρεάζεται, όπως συμβαίνει με κάθε σύνθημα, από μια δομική αφαιρετικότητα που μπορεί να τον κάνει κατάλληλο για χίλιες χρήσεις, ακόμη και αμφισβητήσιμες. Είναι συζητήσιμη η ιδέα της ελευθερίας ως θέλησης («κάνω ό,τι θέλω»), κι ακόμη πιο συζητήσιμη είναι η ιδέα της φιλελεύθερης ελευθερίας («εγώ κάνω τη δουλειά μου, δεν ανακατεύομαι σε άλλα ζητήματα κι ας γκρεμιστεί το σύμπαν»). Αλλά κανένα από αυτά τα νοήματα δεν αφορά την παρούσα συζήτηση.
Αυτή τη στιγμή, σε αυτό το πλαίσιο, η καθαρή και απλή έκκληση στην «ελευθερία» αποκτά ένα ισχυρό και απαραίτητο νόημα: είναι ταυτόχρονα η προσωπική ελευθερία αυτοδιάθεσης και η ελευθερία ως δημοκρατική συμμετοχή – δύο έννοιες που σήμερα είναι τσαλαπατημένες και εξαφανισμένες.
Η στοιχειώδης επίκληση της «ελευθερίας» εμφανίζεται τώρα ως κάτι εύγλωττο, όχι επειδή έχει μια ξεκάθαρη επεξεργασία πίσω της, αλλά επειδή το πλαίσιο διευκρινίζει το νόημά της: σε μια κατάσταση που δείχνει την ήδη υπάρχουσα δυνατότητα φίμωσης κάθε ανεπιθύμητου δημόσιου παραδείγματος, σε μια πραγματικότητα που υπογραμμίζει την ικανότητα ενός μπλοκ ενοποιημένων συμφερόντων να διαμορφώνει τη δημόσια κρίση και να καθοδηγεί αυτό το ομοίωμα δημοκρατίας προς όποια κατεύθυνση επιθυμεί, σε αυτό το πλαίσιο το να ζητάς «ελευθερία» σημαίνει να δίνεις φωνή σε ένα αίτημα για νόημα το οποίο είναι πάνω απ’ όλα ανθρώπινο, απαραίτητο, και προϋπόθεση για οποιοδήποτε άλλο αίτημα.
* Ο Αντρέα Τζοκ είναι καθηγητής Ηθικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Μιλάνου. Το παρόν άρθρο αναρτήθηκε στις 22/10/2021 στην ιστοσελίδα L’AntiDiplomatico (www.lantidiplomatico.it). Οι μεσότιτλοι είναι της Σύνταξης.
Υποσημειώσεις
[1] • Benjamin S. Bleier, et al., «COVID-19 Vaccines May Not Prevent Nasal SARS-CoV-2 Infection and Asymptomatic Transmission», στο Otolaryngology–Head and Neck Surgery, 2021, Vol. 164(2) 305–307.
• Talia Kustin, et al., «Evidence for increased breakthrough rates of SARS-CoV-2 variants of concern in BNT162b2-mRNA-vaccinated individuals», στο Nature-Medicine, 14/6/2021.
• Subramanian S.V., Kumar, A., «Increases in COVID-19 are unrelated to levels of vaccination across 68 countries and 2947 counties in the United States», στο European Journal of Epidemiology, Σεπτέμβριος 2021.
• Subbaraman, N., «How do vaccinated people spread Delta? What the science says», στο Nature, 12/8/2021.
• Griffin, Sh., «Covid-19: Fully vaccinated people can carry as much delta virus as unvaccinated people, data indicate», στο British Medical Journal, 2021, 374, n. 2074.
[2] • Pomara C., et al., «Post-mortem findings in vaccine-induced thrombotic thrombocytopenia», στο Haematologica (haematologica.org/article/view/haematol.2021.279075).
• Perry et al., «Cerebral venous thrombosis after vaccination against COVID-19 in the UK: a multicentre cohort study», στο The Lancet (www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(21)01608-1/fulltext).
• Jane Woo, et al., «Association of Receipt of the Ad26.COV2.S COVID-19 Vaccine With Presumptive Guillain-Barré Syndrome – February-July 2021», στο JAMA (jamanetwork.com/journals/jama/fullarticle/2785009).
• Saif Abu Mouch, et al., «Myocarditis following COVID-19 mRNA vaccination», στο Vaccine (www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0264410X21006824).
• Supriya S. Jain, et al., «COVID-19 Vaccination-Associated Myocarditis in Adolescents», στο Pediatrics (pediatrics.aappublications.org/content/early/2021/10/14/peds.2021-053427).
• George A. Diaz, et al., «Myocarditis and Pericarditis After Vaccination for COVID-19», στο JAMA (jamanetwork.com/journals/jama/fullarticle/2782900).
• Montgomery et al., «Myocarditis Following Immunization With mRNA COVID-19 Vaccines in Members of the US Military», στο JAMA (jamanetwork.com/journals/jama/fullarticle/2781601).
• Rose et al., «A Report on Myocarditis Adverse Events in the U.S. Vaccine Adverse Events Reporting System (VAERS) in Association with COVID-19 Injectable Biological Products», στο Current Problems in Cardiology (www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0146280621002267).
• Bakir M, Almeshal, et al., «Toxic Epidermal Necrolysis Post COVID-19 Vaccination – First Reported Case», στο Cureus (www.cureus.com/articles/68051-toxic-epidermal-necrolysis-post-covid-19-vaccination—first-reported-case).
• Darrell, O. Ricke, «Two Different Antibody-Dependent Enhancement (ADE) Risks for SARS-CoV-2 Antibodies», στο Frontiers in Immunology (www.frontiersin.org/articles/10.3389/fimmu.2021.640093/full).
• Nouara Yahi et al., «Infection-enhancing anti-SARS-CoV-2 antibodies recognize both the original Wuhan/D614G strain and Delta variants. A potential risk for mass vaccination?», στο Journal of Infection (www.journalofinfection.com/article/S0163-4453(21)00392-3/fulltext).
• Cheng et al., «Factors Affecting the Antibody Immunogenicity of Vaccines against SARS-CoV-2: A Focused Review», στο MDPI (www.mdpi.com/2076-393X/9/8/869).
• Watad et al, «Immune-Mediated Disease Flares or New-Onset Disease in 27 Subjects Following mRNA/DNA SARS-CoV-2 Vaccination», στο MDPI (https://www.mdpi.com/2076-393X/9/5/435).
• Talotta, R., «Do COVID-19 RNA-based vaccines put at risk of immune-mediated diseases? In reply to “potential antigenic cross-reactivity between SARS-CoV-2 and human tissue with a possible link to an increase in autoimmune diseases”», στο Clinical Immunology (www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1521661621000024).
• Correa et al., «Neurological symptoms and neuroimaging alterations related with COVID-19 vaccine: Cause or coincidence?», στο International Journal of Infectious Diseases (www.ijidonline.com/article/S1201-9712(20)32506-6/fulltext).
• Hernandez et al., «Safety of COVID-19 vaccines administered in the EU: Should we be concerned?», στο Toxicology Reports (www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2214750021000792).
