Του Σλάβοϊ Ζίζεκ (Guardian 1/2/2011).
Αυτό που εντυπωσιάζει από την πρώτη ματιά στις εξεγέρσεις της Τυνησίας και της Αιγύπτου είναι η εξόφθαλμη απουσία του μουσουλμανικού φονταμενταλισμού. Ακολουθώντας τις καλύτερες κοσμικές δημοκρατικές παραδόσεις, ο κόσμος απλώς ξεσηκώθηκε ενάντια σε ένα καταπιεστικό καθεστώς, τη διαφθορά του, ενάντια στη φτώχεια, και απαίτησε ελευθερία και ελπίδα βελτίωσης της οικονομικής κατάστασής του.
Η κυνική αντίληψη των δυτικών φιλελεύθερων, σύμφωνα με τους οποίους στις αραβικές χώρες η αυθεντική δημοκρατική αίσθηση περιορίζεται στις ευάριθμες φιλελεύθερες ελίτ, ενώ η μεγάλη πλειοψηφία μπορεί να κινητοποιείται μόνο μέσω του θρησκευτικού φονταμενταλισμού ή του εθνικισμού, αποδείχθηκε λανθασμένη. Το μεγάλο ερώτημα είναι: τι θα συμβεί μετά; Ποιος θα αναδειχθεί πολιτικός νικητής;
Όταν διορίστηκε η νέα προσωρινή κυβέρνηση στην Τυνησία, απέκλεισε τους Ισλαμιστές και την πιο ριζοσπαστική Αριστερά. Η αντίδραση των αυτάρεσκων φιλελεύθερων ήταν: ωραία, βασικά είναι το ίδιο πράγμα – δύο ολοκληρωτικά άκρα. Είναι όμως τα πράγματα τόσο απλά; Δεν ισχύει ο μακροχρόνιος ανταγωνισμός ακριβώς ανάμεσα στους Ισλαμιστές και την Αριστερά; Ακόμη κι αν είναι στιγμιαία ενωμένες αυτές οι δυνάμεις εναντίον του καθεστώτος, η ενότητά τους διασπάται και εμπλέκονται σε μια θανάσιμη μάχη συχνά πιο σκληρή από ό,τι η μάχη εναντίον του κοινού εχθρού.
Δεν γίναμε μάρτυρες ακριβώς μιας τέτοιας μάχης ύστερα από τις τελευταίες εκλογές στο Ιράν; Εκείνο που ζητούσαν οι εκατοντάδες χιλιάδες υποστηρικτές του Μουσαβί ήταν το λαϊκό όνειρο που στήριξε την επανάσταση του Χομεϊνί: ελευθερία και δικαιοσύνη. Ακόμη κι αν είναι ουτοπικό οδήγησε σε μια τρομερή έκρηξη πολιτικής και κοινωνικής δημιουργικότητας, σε οργανωτικά πειράματα και σε συζητήσεις ανάμεσα σε φοιτητές και σε λαϊκούς ανθρώπους. Αυτό το αυθεντικό άνοιγμα που εξαπέλυσε πρωτοφανείς δυνάμεις κοινωνικού μετασχηματισμού, μια στιγμή που όλα φαίνονταν πιθανά, σταδιακά υποχώρησε με την ανάληψη του πολιτικού ελέγχου από το ισλαμικό κατεστημένο.
Ακόμη και στην περίπτωση σαφώς φονταμενταλιστικών κινημάτων, θα πρέπει κανείς να είναι προσεκτικός για να μην του διαφύγει η κοινωνική συνιστώσα. Οι Ταλιμπάν συνήθως παρουσιάζονται ως μια φονταμενταλιστική ισλαμική ομάδα που επιβάλλει την κυριαρχία της με τον τρόμο. Ωστόσο, όταν, την άνοιξη του 2009, κατέλαβαν την κοιλάδα Σουάτ στο Πακιστάν, οι New York Times έγραψαν ότι προκάλεσαν μια «ταξική εξέγερση που εκμεταλλεύεται βαθιά ρήγματα ανάμεσα σε μια μικρή ομάδα πλούσιων γαιοκτημόνων και των ακτημόνων ενοικιαστών γης». Εάν με το «να εκμεταλλεύονται» τα δεινά των χωρικών, οι Ταλιμπάν προκαλούν, με τα λόγια των New York Times, «έντονη ανησυχία για τους κινδύνους στο Πακιστάν, το οποίο παραμένει σε μεγάλο βαθμό φεουδαρχικό», τι εμπόδισε τους φιλελεύθερους δημοκράτες του Πακιστάν και των ΗΠΑ να «εκμεταλλευτούν» παρομοίως αυτά τα δεινά και να προσπαθήσουν να βοηθήσουν τους ακτήμονες αγρότες; Μήπως γιατί οι φεουδάρχες του Πακιστάν είναι ο φυσικός σύμμαχος της φιλελεύθερης δημοκρατίας;
Το αναπόφευκτο συμπέρασμα είναι ότι η εμφάνιση του ριζοσπαστικού ισλαμισμού ήταν πάντα η άλλη πλευρά της εξαφάνισης της κοσμικής Αριστεράς στις μουσουλμανικές χώρες. Όταν το Αφγανιστάν απεικονίζεται ως η πιο προωθημένη ισλαμική φονταμενταλιστική χώρα, ποιος θυμάται πια ότι, 40 χρόνια πριν, ήταν μια χώρα με ισχυρή κοσμική παράδοση, με ένα ισχυρό Κομμουνιστικό Κόμμα που πήρε την εξουσία εκεί ανεξάρτητα από τη Σοβιετική Ένωση; Πού πήγε αυτή η κοσμική παράδοση;
Και είναι κρίσιμο να ερμηνεύσουμε τα εξελισσόμενα γεγονότα στην Τυνησία και στην Αίγυπτο (και στην Υεμένη και… ίσως, ελπίζουμε, στη Σαουδική Αραβία επίσης) συγκρίνοντας αυτή την ιστορική εμπειρία. Εάν τελικά σταθεροποιηθεί η κατάσταση, έτσι ώστε να επιβιώσει το παλιό καθεστώς με ένα φιλελεύθερο διακοσμητικό λίφτινγκ, αυτό θα γεννήσει μια ανυπέρβλητη φονταμενταλιστική οπισθοχώρηση. Για να επιβιώσει η φιλελεύθερη κληρονομιά, οι φιλελεύθεροι χρειάζονται την αδελφική βοήθεια της ριζοσπαστικής Αριστεράς. Όσον αφορά την Αίγυπτο, η πιο αισχρή και επικίνδυνα τυχοδιωκτική αντίδραση ήταν του Τ. Μπλερ όπως τη μετέδωσε το CNN: η αλλαγή είναι αναγκαία, αλλά πρέπει να είναι μια αλλαγή με σταθερότητα. Αλλαγή με σταθερότητα στην Αίγυπτο σήμερα σημαίνει συμβιβασμός με τις δυνάμεις του Μουμπάρακ μέσω μιας ελαφράς διεύρυνσης των κυβερνώντων κύκλων. Γι’ αυτό το να μιλάμε για ειρηνική μετάβαση τώρα είναι αισχρό: συντρίβοντας την αντιπολίτευση ο Μουμπάρακ καθιστά την ειρηνική μετάβαση αδύνατη. Αφότου ο Μουμπάρακ έστειλε το στρατό εναντίον των διαδηλωτών, η επιλογή έγινε σαφής: είτε μια διακοσμητική αλλαγή με την οποία τα πάντα θα παραμείνουν τα ίδια, με ελάσσονες αλλαγές, είτε μια πραγματική ρήξη.
Τώρα είναι η στιγμή της αλήθειας: δεν μπορεί κανείς να ισχυριστεί, όπως στην Αλγερία πριν από μία δεκαετία, ότι επιτρέποντας τις πραγματικά ελεύθερες εκλογές αυτό ισοδυναμεί με το να παραδίδει την εξουσία στους μουσουλμάνους φονταμενταλιστές. Μια άλλη ανησυχία των φιλελεύθερων είναι ότι δεν υπάρχει οργανωμένη πολιτική δύναμη για να αναλάβει την εξουσία, αν φύγει ο Μουμπάρακ. Βεβαίως δεν υπάρχει. Ο Μουμπάρακ φρόντισε γι’ αυτό μεταβάλλοντας όλη την αντιπολίτευση σε διακοσμητικό στοιχείο, και το αποτέλεσμα μοιάζει με το τέλος των «Δέκα Μικρών Νέγρων» της Άγκαθα Κρίστι «Και στο τέλος δεν έμεινε κανένας».
Το υπέρ του Μουμπάρακ επιχείρημα –αυτός ή το χάος– στρέφεται εναντίον του.
Η υποκρισία των δυτικών φιλελεύθερων είναι τρομερή: δημόσια υποστήριξαν τη δημοκρατία και τώρα, που ο λαός ξεσηκώνεται ενάντια στους τυράννους στο όνομα της ελευθερίας και της δικαιοσύνης, και όχι στο όνομα της θρησκείας, ανησυχούν βαθιά. Γιατί ανησυχούν, γιατί δεν απολαμβάνουν ότι δίνεται μια ευκαιρία στην ελευθερία; Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, είναι επίκαιρο το παλιό σύνθημα του Μάο «Υπάρχει μεγάλο χάος κάτω από τον ουρανό – η κατάσταση είναι εξαίρετη».
Πού, λοιπόν, θα έπρεπε να πάει ο Μουμπάρακ; Η απάντηση είναι επίσης σαφής: στη Χάγη. Εάν υπάρχει ένας ηγέτης που του αξίζει να κάτσει στο σκαμνί είναι αυτός.
Όταν διορίστηκε η νέα προσωρινή κυβέρνηση στην Τυνησία, απέκλεισε τους Ισλαμιστές και την πιο ριζοσπαστική Αριστερά. Η αντίδραση των αυτάρεσκων φιλελεύθερων ήταν: ωραία, βασικά είναι το ίδιο πράγμα – δύο ολοκληρωτικά άκρα. Είναι όμως τα πράγματα τόσο απλά; Δεν ισχύει ο μακροχρόνιος ανταγωνισμός ακριβώς ανάμεσα στους Ισλαμιστές και την Αριστερά; Ακόμη κι αν είναι στιγμιαία ενωμένες αυτές οι δυνάμεις εναντίον του καθεστώτος, η ενότητά τους διασπάται και εμπλέκονται σε μια θανάσιμη μάχη συχνά πιο σκληρή από ό,τι η μάχη εναντίον του κοινού εχθρού.
Δεν γίναμε μάρτυρες ακριβώς μιας τέτοιας μάχης ύστερα από τις τελευταίες εκλογές στο Ιράν; Εκείνο που ζητούσαν οι εκατοντάδες χιλιάδες υποστηρικτές του Μουσαβί ήταν το λαϊκό όνειρο που στήριξε την επανάσταση του Χομεϊνί: ελευθερία και δικαιοσύνη. Ακόμη κι αν είναι ουτοπικό οδήγησε σε μια τρομερή έκρηξη πολιτικής και κοινωνικής δημιουργικότητας, σε οργανωτικά πειράματα και σε συζητήσεις ανάμεσα σε φοιτητές και σε λαϊκούς ανθρώπους. Αυτό το αυθεντικό άνοιγμα που εξαπέλυσε πρωτοφανείς δυνάμεις κοινωνικού μετασχηματισμού, μια στιγμή που όλα φαίνονταν πιθανά, σταδιακά υποχώρησε με την ανάληψη του πολιτικού ελέγχου από το ισλαμικό κατεστημένο.
Ακόμη και στην περίπτωση σαφώς φονταμενταλιστικών κινημάτων, θα πρέπει κανείς να είναι προσεκτικός για να μην του διαφύγει η κοινωνική συνιστώσα. Οι Ταλιμπάν συνήθως παρουσιάζονται ως μια φονταμενταλιστική ισλαμική ομάδα που επιβάλλει την κυριαρχία της με τον τρόμο. Ωστόσο, όταν, την άνοιξη του 2009, κατέλαβαν την κοιλάδα Σουάτ στο Πακιστάν, οι New York Times έγραψαν ότι προκάλεσαν μια «ταξική εξέγερση που εκμεταλλεύεται βαθιά ρήγματα ανάμεσα σε μια μικρή ομάδα πλούσιων γαιοκτημόνων και των ακτημόνων ενοικιαστών γης». Εάν με το «να εκμεταλλεύονται» τα δεινά των χωρικών, οι Ταλιμπάν προκαλούν, με τα λόγια των New York Times, «έντονη ανησυχία για τους κινδύνους στο Πακιστάν, το οποίο παραμένει σε μεγάλο βαθμό φεουδαρχικό», τι εμπόδισε τους φιλελεύθερους δημοκράτες του Πακιστάν και των ΗΠΑ να «εκμεταλλευτούν» παρομοίως αυτά τα δεινά και να προσπαθήσουν να βοηθήσουν τους ακτήμονες αγρότες; Μήπως γιατί οι φεουδάρχες του Πακιστάν είναι ο φυσικός σύμμαχος της φιλελεύθερης δημοκρατίας;
Το αναπόφευκτο συμπέρασμα είναι ότι η εμφάνιση του ριζοσπαστικού ισλαμισμού ήταν πάντα η άλλη πλευρά της εξαφάνισης της κοσμικής Αριστεράς στις μουσουλμανικές χώρες. Όταν το Αφγανιστάν απεικονίζεται ως η πιο προωθημένη ισλαμική φονταμενταλιστική χώρα, ποιος θυμάται πια ότι, 40 χρόνια πριν, ήταν μια χώρα με ισχυρή κοσμική παράδοση, με ένα ισχυρό Κομμουνιστικό Κόμμα που πήρε την εξουσία εκεί ανεξάρτητα από τη Σοβιετική Ένωση; Πού πήγε αυτή η κοσμική παράδοση;
Και είναι κρίσιμο να ερμηνεύσουμε τα εξελισσόμενα γεγονότα στην Τυνησία και στην Αίγυπτο (και στην Υεμένη και… ίσως, ελπίζουμε, στη Σαουδική Αραβία επίσης) συγκρίνοντας αυτή την ιστορική εμπειρία. Εάν τελικά σταθεροποιηθεί η κατάσταση, έτσι ώστε να επιβιώσει το παλιό καθεστώς με ένα φιλελεύθερο διακοσμητικό λίφτινγκ, αυτό θα γεννήσει μια ανυπέρβλητη φονταμενταλιστική οπισθοχώρηση. Για να επιβιώσει η φιλελεύθερη κληρονομιά, οι φιλελεύθεροι χρειάζονται την αδελφική βοήθεια της ριζοσπαστικής Αριστεράς. Όσον αφορά την Αίγυπτο, η πιο αισχρή και επικίνδυνα τυχοδιωκτική αντίδραση ήταν του Τ. Μπλερ όπως τη μετέδωσε το CNN: η αλλαγή είναι αναγκαία, αλλά πρέπει να είναι μια αλλαγή με σταθερότητα. Αλλαγή με σταθερότητα στην Αίγυπτο σήμερα σημαίνει συμβιβασμός με τις δυνάμεις του Μουμπάρακ μέσω μιας ελαφράς διεύρυνσης των κυβερνώντων κύκλων. Γι’ αυτό το να μιλάμε για ειρηνική μετάβαση τώρα είναι αισχρό: συντρίβοντας την αντιπολίτευση ο Μουμπάρακ καθιστά την ειρηνική μετάβαση αδύνατη. Αφότου ο Μουμπάρακ έστειλε το στρατό εναντίον των διαδηλωτών, η επιλογή έγινε σαφής: είτε μια διακοσμητική αλλαγή με την οποία τα πάντα θα παραμείνουν τα ίδια, με ελάσσονες αλλαγές, είτε μια πραγματική ρήξη.
Τώρα είναι η στιγμή της αλήθειας: δεν μπορεί κανείς να ισχυριστεί, όπως στην Αλγερία πριν από μία δεκαετία, ότι επιτρέποντας τις πραγματικά ελεύθερες εκλογές αυτό ισοδυναμεί με το να παραδίδει την εξουσία στους μουσουλμάνους φονταμενταλιστές. Μια άλλη ανησυχία των φιλελεύθερων είναι ότι δεν υπάρχει οργανωμένη πολιτική δύναμη για να αναλάβει την εξουσία, αν φύγει ο Μουμπάρακ. Βεβαίως δεν υπάρχει. Ο Μουμπάρακ φρόντισε γι’ αυτό μεταβάλλοντας όλη την αντιπολίτευση σε διακοσμητικό στοιχείο, και το αποτέλεσμα μοιάζει με το τέλος των «Δέκα Μικρών Νέγρων» της Άγκαθα Κρίστι «Και στο τέλος δεν έμεινε κανένας».
Το υπέρ του Μουμπάρακ επιχείρημα –αυτός ή το χάος– στρέφεται εναντίον του.
Η υποκρισία των δυτικών φιλελεύθερων είναι τρομερή: δημόσια υποστήριξαν τη δημοκρατία και τώρα, που ο λαός ξεσηκώνεται ενάντια στους τυράννους στο όνομα της ελευθερίας και της δικαιοσύνης, και όχι στο όνομα της θρησκείας, ανησυχούν βαθιά. Γιατί ανησυχούν, γιατί δεν απολαμβάνουν ότι δίνεται μια ευκαιρία στην ελευθερία; Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, είναι επίκαιρο το παλιό σύνθημα του Μάο «Υπάρχει μεγάλο χάος κάτω από τον ουρανό – η κατάσταση είναι εξαίρετη».
Πού, λοιπόν, θα έπρεπε να πάει ο Μουμπάρακ; Η απάντηση είναι επίσης σαφής: στη Χάγη. Εάν υπάρχει ένας ηγέτης που του αξίζει να κάτσει στο σκαμνί είναι αυτός.
Σχόλια
