Της Γιούλης Ιεραπετριτάκη*
Η κατάρρευση του βιομηχανικού καπιταλισμού επέφερε και την κατάρρευση των θεσμικών του οργάνων όπως κράτος, οικογένεια, κοινωνικές τάξεις, τονίζει ο διάσημος κοινωνιολόγος Alain Tourain, στο τελευταίο του βιβλίο με τίτλο «Tο τέλος των κοινωνιών».
Εδώ και πολλά χρόνια ο Γάλλος κοινωνιολόγος παρατηρεί και αναλύει τις μεταμορφώσεις και το μετασχηματισμό των σύγχρονων κοινωνιών σ’ έναν κόσμο που από το μεταβιομηχανικό στάδιο έχει περάσει, πλέον, στο μετακοινωνικό. Ο μετασχηματισμός αυτός αποτελεί και τον θεματικό πυρήνα του τελευταίο του βιβλίου στο οποίο μας εξηγεί πώς ο χρηματοπιστωτικός καπιταλισμός, έχει υπονομεύσει ή καλύτερα έχει αχρηστεύσει τις κοινωνικές κατακτήσεις του παρελθόντος, έτσι τουλάχιστον όπως τις γνωρίσαμε μέχρι σήμερα.
Αντιμέτωποι, λοιπόν, με το αδυσώπητο τέλος των κοινωνιών, σε μια εποχή όπου ακόμα και τα κοινωνικά κινήματα φαίνεται να έχουν χάσει την επαφή με την πραγματικότητα, δεν μας μένει τίποτε άλλο από το να επικεντρώσουμε τις δυνάμεις μας στην ηθική αντίσταση του ατόμου, τη μοναδική οδό σύμφωνα με τον διακεκριμένο κοινωνιολόγο, που μπορεί να ξαναδώσει νόημα στην ανθρώπινη ύπαρξη αλλά και στη συλλογική αντίσταση.
Τις τελευταίες δεκαετίες και ιδιαίτερα από τη δεκαετία του ’60, βιώσαμε τη σταδιακή παρακμή του βιομηχανικού καπιταλισμού, δεδομένου ότι ένα ολοένα αυξανόμενο ποσοστό των διαθέσιμων κεφαλαίων έπαψαν να απορροφώνται από την κοινωνία, ενισχύοντας έτσι την επικράτηση του κερδοσκοπικού καπιταλισμού που αφαιρεί τα κεφάλαια από τις παραγωγικές επενδύσεις. Ο μετασχηματισμός αυτός στέρησε σε νόημα όλες τις πολιτικές και κοινωνικές κατηγορίες της εποχής μας. Έτσι, η ανθρωπότητα εισήλθε πλέον σε μια μετακοινωνική εποχή.
Ο θρίαμβος της κερδοσκοπίας
Τι σημαίνει όμως αυτό στην πραγματικότητα; Η κοινωνία όπως αναφέρει ο Γάλλος διανοούμενος, σχηματίζεται από τη στιγμή που οι οικονομικοί πόροι αποκτούν κοινωνικό πρόσωπο, διαμέσου των θεσμών. Όταν λοιπόν μέρος αυτών των πόρων παύει να κυκλοφορεί μέσα στην κοινωνία, τότε οι κοινωνικές δομές χάνουν το περιεχόμενό τους σε νόημα. Σήμερα στην εποχή του χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού, θεσμοί όπως κράτος, έθνος, δημοκρατία, κοινωνία, οικογένεια έχουν πλέον αχρηστευθεί. Το ίδιο το κοινωνικό κράτος περισσεύει. Ο θρίαμβος της κερδοσκοπίας αφοπλίζει τόσο την πολιτική όσο και την οικονομία, αποδιαρθρώνοντας πλήρως τις κοινωνίες. Πολλοί, βέβαια, φαντάζονται πως οι σύγχρονες κοινωνίες είναι ικανές να μετασχηματισθούν από μόνες τους. Φαντάζονται μάλιστα μια τεχνολογικό-λειτουργική κοινωνία, προϊόν ενός άγριου καπιταλισμού που δεν θα έχει ανάγκη εννοιολογικών συστημάτων και κοινωνικών κατηγοριών. Όταν, όμως, επιτρέπουμε να συμβεί κάτι τέτοιο, στην πραγματικότητα διευκολύνουμε την οπισθοδρόμηση, αφήνοντας περιθώρια σε ψευδοπολιτικές και ψευδοθεωρίες και κυρίως, επιτρέποντας στον αχαλίνωτο ηδονικό ατομικισμό μας, να τροφοδοτεί τη βία και την ψύχωση κατά του εαυτού μας και των άλλων.
Υπάρχει, άραγε, εναλλακτική λύση; Δεδομένου ότι οι παλιές θεωρίες πάλιωσαν, επιβάλλεται να βρούμε νέες στρέφοντας την προσοχή μας στην αυτεπίγνωση. Σε μια κοινωνία του αναστοχασμού, άλλωστε, το υποκείμενο κατέχει κεντρική θέση.
Διαμέσου αυτής της οδού, το άτομο καλείται ως ηθοποιός να «ξαναπαίξει» το ρόλο του κοινωνικού. «Είμαστε σ’ ένα θέατρο ολομόναχοι, όπου το κοινό παρατηρεί το παλκοσένικο χωρίς ηθοποιούς». Χρειάζεται λοιπόν κάθε πολίτης-θεατής να αναλάβει την ευθύνη της σκηνής, απευθυνόμενος πρώτα στον εαυτό του κι ύστερα στους άλλους. Και βεβαίως στον πυρήνα της σκέψης του, κυρίαρχη θέση πρέπει να κατέχουν τα θεμελιώδη δικαιώματα του ανθρώπου που σήμερα αφανίζονται κάτω από τις επιταγές της αγοράς, αφού τελικά αυτά συνιστούν το κοινωνικό είναι.
Σήμερα, λοιπόν, είναι επιτακτική ανάγκη να υπερασπιστούμε με κάθε τρόπο τα δικαιώματα του ανθρώπου, αφού αυτά βρίσκονται πάνω από τους νόμους. Ο αγώνας, λοιπόν, για την υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι το μοναδικό αντίδοτο στο θάνατο της κοινωνίας. Ο μοναδικός τρόπος προκειμένου να ξαναδώσουμε νόημα στην κοινωνία.
Πώς θα ξαναβρεί η δημοκρατία το νόημά της
Η ελευθερία, η ισότητα, η δημοκρατία, το δικαίωμα στην αξιοπρέπεια που εμποδίζει το σώμα να πωληθεί ως εμπόρευμα, δεν είναι αφηρημένες έννοιες. Υπάρχουν πολύ πριν από μας και αποτελούν μέχρι σήμερα τους συνεκτικούς δεσμούς της κοινωνίας. Θα μπορούσε, βέβαια, να αναρωτηθεί κανείς μήπως προωθώντας την ηθική αντίσταση του ατόμου απέναντι στην κοινωνική αποσύνθεση ίσως διακινδυνεύουμε την αντιπαράθεση της ηθικής με την πολιτική. Η αντιπαράθεση αυτή, επισημαίνει ο Alain Tourain, είναι αναγκαία αφού αυτό που σήμερα ονομάζουμε πολιτική είναι μια εκφυλισμένη έννοια.
Γι’ αυτό, ακριβώς, η ευγένεια της πολιτικής σήμερα, μπορεί να εκδηλωθεί μόνο μέσα από την ηθική. Και σήμερα, ο μοναδικός ευγενής σκοπός της πολιτικής, είναι εκείνος που διευκολύνει τη δημιουργία νέων κοινωνικών υποκειμένων που αγωνίζονται για την υπεράσπιση των δικαιωμάτων τους. Μονάχα έτσι αναδημιουργείται, ενεργοποιείται το κοινωνικό. Μόνο αν καταφέρουμε, λοιπόν, να δημιουργήσουμε κοινωνικά υποκείμενα, η δημοκρατία που σήμερα στερείται νοήματος μπορεί να ξαναβρεί το νόημά της. Οι θεσμοί από μόνοι τους χωρίς «ηθοποιούς» ικανούς να τους εμψυχώσουν, δεν λειτουργούν. Να λοιπόν γιατί χρειάζεται να μετουσιώσουμε τα άτομα σε υποκείμενα ικανά να διαδραματίσουν το ρόλο του «μετακοινωνικού ηθοποιού». Είναι μια κατεπείγουσα ευθύνη, αφού οι δημοκρατικές πεποιθήσεις γίνονται όλο και λιγότερο δημοφιλείς.
* Η Γιούλη Ιεραπετριτάκη
είναι ιστορικός-αρχαιολόγος
