του Γιάννη Σχίζα
Η γενιά που αντρώθηκε με αντιαμερικανικά συνθήματα, με μια ετήσια πορεία προς την αμερικανική πρεσβεία και με το σύνθημα «φονιάδες των λαών, Αμερικάνοι», είναι πολύ δύσκολο να αποδεχθεί ότι της παρούσας Αμερικής προϋπήρξε μια άλλη Αμερική, με φιλελεύθερο πνεύμα. Ότι πριν από τον ιμπεριαλιστικό 19ο και 20ό αιώνα προηγήθηκε μια άλλη εποχή, οπότε οι Αμερικανοί λόγιοι έτρεφαν αισθήματα φιλίας και ισοτιμίας με τους άλλους λαούς. Όπου δεν υπήρχε ο «Αμερικανισμός» ως σύμπλεγμα στρατιωτικής και βιομηχανικής εξουσίας, με 1.000 και πλέον διεθνείς βάσεις και «ορκισμένους αμερικανόφιλους» διατεθειμένους να διεκπεραιώσουν την πολιτική του.
Κι όμως, αυτή ήταν η διαλεκτική της ιστορίας: Η Αμερική με τους μεγάλους αγώνες που διεξήγαγε εναντίον των Άγγλων το 1775-1783 προηγήθηκε της Γαλλικής Επανάστασης που ξέσπασε το 1789 και ήταν αυτή που διατύπωσε για πρώτη φορά το Declaration of Independece (Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας») – ένα ντοκουμέντο χειραφέτησης:
«Δεχόμαστε τις εξής αλήθειες ως αυταπόδεικτες, πως όλοι οι άνθρωποι δημιουργούνται ίσοι, και προικίζονται από τον Δημιουργό τους με συγκεκριμένα απαραβίαστα Δικαιώματα, μεταξύ των οποίων είναι το δικαίωμα στη Ζωή, το δικαίωμα στην Ελευθερία, και το δικαίωμα στην επιδίωξη της Ευτυχίας», έλεγε το έγγραφο που συντάχθηκε το 1776 και εγκρίθηκε από 13 Πολιτείες.
Στη συνέχεια θα πολεμήσει εναντίον της αποικιοκρατικής Αγγλίας για δεύτερη φορά το 1812, ενώ το 1823 με το Δόγμα Μονρόε θα επιχειρήσει να ορθώσει ένα τείχος στα ιμπεριαλιστικά εγχειρήματα των Ευρωπαίων. «Οφείλουμε στο όνομα της ειλικρίνειας και των φιλικών μας σχέσεων με τις (ευρωπαϊκές) δυνάμεις να δηλώσουμε ότι θα θεωρήσουμε κάθε απόπειρά τους για επέκταση του συστήματός τους σε οποιοδήποτε μέρος αυτού του ημισφαιρίου ως επικίνδυνη για την ειρήνη και την ασφάλειά μας», λέει ο Μονρόε, διαβλέποντας τις τάσεις για ιμπεριαλιστική επέκταση των Ευρωπαίων προς κάθε κατεύθυνση.
Ο Τζέιμς Γκέιτ Πέρσιβαλ θα αποτελέσει τον πρωτοπόρο της λογοτεχνικής κίνησης για την υπεράσπιση του ελληνικού αγώνα. Στην «Ωδή στην χειραφέτηση της Ελλάδος» που γράφτηκε πριν την 25η Ιουλίου 1821 ο πρώτος στίχος αρχίζει με τον στίχο του Ρήγα «Δεύτε παίδες Ελλήνων», στο δε ποίημα «Το όραμα της Ελευθερίας» απευθύνει έκκληση προς τους Αμερικανούς να πάνε να πολεμήσουν με τους Έλληνες ως εθελοντές…
Φιλική με τους γηγενείς
Η Αμερική του 17ου και 18ου αιώνα δεν μοιάζει με την Αμερική του προχωρημένου 19ου αιώνα, με τη μαζική κίνηση των εποίκων και με το περιπετειώδες West, αλλά αντίθετα είναι μια χώρα φιλική προς τους γηγενείς πληθυσμούς. Ο Βενιαμίν Φραγκλίνος (1706-1790), ο οποίος μαζί με τον Τόμας Τζέφερσον ήταν συντάκτης της «Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας», άφησε ένα σοβαρό ντοκουμέντο που έδειχνε τις σχέσεις που είχαν αναπτύξει οι έποικοι με τους γηγενείς ερυθρόδερμους – τις «Παρατηρήσεις που αφορούν τους αγρίους της Βόρειας Αμερικής» (1784). Εκεί μιλάει «σχετικιστικά» για τους κανόνες που χαρακτηρίζουν τους «άγριους», μιλάει για την έλλειψη «τεχνητών αναγκών» που τους χαρακτηρίζουν και για την τάση τους στον εποικοδομητικό διάλογο, μάλιστα υπενθυμίζει μια περίπτωση προσφοράς παιδείας εκ μέρους της Πολιτείας της Πενσυλβανίας προς τους νεαρούς Ινδιάνους των 6 Εθνών το 1744 – η οποία όμως απορρίφθηκε. Όλα αυτά διαδραματίζονται χωρίς ίχνος μίσους!
Η εκτροπή της Γαλλικής Επανάστασης σε αυτοκρατορία και η νίκη των συμμάχων στην Ευρώπη κατά του Ναπολέοντα με αποτέλεσμα τον σχηματισμό της Ιερής Συμμαχίας το 1815, ελάχιστα θα επηρεάσει τους Αμερικανούς: Το κύρος της Αρχαίας Ελλάδας είναι ήδη σημαντικό, ο Αριστοτέλης και ο Πλάτων αποτελούν πρότυπα γι’ αυτούς και αποτελούν μέρος των εκπαιδευτικών προγραμμάτων, πολλοί Αμερικανοί επιθυμούν να ταξιδέψουν για να δουν με τα μάτια τους τις αρχαιότητες. Στην Αμερική το ρεύμα του Διαφωτισμού και ο λόγος του Ρουσώ και του Βολταίρου ασκούν μεγάλη επιρροή, η δε καταστρατήγησή του από τη Ναπολεόντεια πρακτική τούς αφήνει μάλλον αδιάφορους. Η Αμερικανική και Γαλλική Επανάσταση αποτέλεσαν πρότυπο για τη σκλαβωμένη Ελλάδα, όπως επίσης ήταν παράδειγμα για τα πολιτικά δικαιώματα και τις ελευθερίες που περιέχονται στο Πολίτευμα του Ρήγα Φεραίου.
Η Ελλάδα αποτελεί πρώτης τάξεως ταξιδιωτικό προορισμό, για τους ανθρώπους που θέλουν να εντρυφήσουν στην αρχαία παιδεία, που θέλουν να δουν τις ερειπιώδεις ελληνικές αρχαιότητες και να εμπνευστούν από τη συνάντηση μαζί τους, που θέλουν να διαπιστώσουν από πρώτο χέρι την καταπίεση που υφίσταται ο αρχαίος αυτός λαός. Το ρομαντικό κλίμα που κυριαρχεί ανάμεσα στους διανοούμενους του νέου κόσμου πείθει για τη δυνατότητα μιας αναβίωσης του αρχαίου πολιτισμού και τους οδηγεί σε ενθουσιώδη συμπαράταξη με τους αγωνιζόμενους Έλληνες. Η χρονική διάρκεια του ταξιδιού είναι μεγάλη (ίσως 3 μήνες!) και μπορεί να δρα αποτρεπτικά, είναι μια μετακίνηση που κατά πολύ ξεπερνά ένα σημερινό ταξίδι στη Σελήνη (!), όμως ταυτόχρονα είναι και ελκυστική, γιατί είναι ένα ταξίδι «ως την άκρη του κόσμου»: Εκεί όπου ο Χριστιανικός κόσμος συναντιέται και συγκρούεται με τον Οθωμανικό, με τις αξίες που αυτός υπηρετεί.
Μια ελευθερία χωρίς όρια
Στις αρχές του 19ου αιώνα το πνεύμα εξύμνησης της Αμερικανικής Ελευθερίας και Δημοκρατίας δεν θα περιορισθεί στις ΗΠΑ, αλλά θα επεκταθεί σε όλο τον κόσμο, ιδιαίτερα μάλιστα θα εμπνεύσει τους διανοούμενους στην περίπτωση της ελληνικής επανάστασης. «Ο ελληνικός αγώνας ήταν στο σύνολό του το πιο θαυμαστό θέμα για τον Αμερικανό ποιητή», έγραψε ο Μάριος Βύρων Ραΐζης (1931-2017). Ο πρώτος Αμερικανός περιηγητής που θα ταξιδεύσει στην Ελλάδα είναι ο Nicholas Biddle από τη Φιλαδέλφεια, ο οποίος είχε τοποθετηθεί το 1804 (σε ηλικία μόλις 18 ετών!) στην αμερικανική πρεσβεία στο Παρίσι. «Επί τέλους πατάω τα ιερά χώματα της Ελλάδας… Ένιωθα πως ήμουν ολομόναχος σε μια ξένη μακρινή χώρα, ανάμεσα σε βαρβάρους που κρατούσαν ακόμα υπόδουλο έναν λαό σπουδαίο για τις πανάρχαιες αρετές του και τα σημερινά του χαλάσματα», γράφει στο ημερολόγιό του. Το 1806 αρχίζει την περιφορά του διά μέσου των ελληνικών πόλεων: Στη Λιβαδειά σημειώνει πόσο ο λαός μισεί τους δυνάστες του και ότι περιμένει μια σπίθα εξωτερικής βοήθειας για να απελευθερωθεί, στη Θήβα διαπιστώνει την άγρια καταπίεση του ελληνικού πληθυσμού από την Οθωμανική εξουσία, στις θάλασσες βλέπει πως οι πειρατές καταφεύγουν στα λιμάνια που κάποτε υπήρξαν φρούρια της ελευθερίας – ο Πειραιάς βουλιάζει σε πικρή σιωπή, εκεί που αντηχούσαν τα άσματα των Μουσών…
Από τους ποιητές, ο Τζέιμς Γκέιτ Πέρσιβαλ θα αποτελέσει τον πρωτοπόρο της λογοτεχνικής κίνησης για την υπεράσπιση του ελληνικού αγώνα. Στην «Ωδή στην χειραφέτηση της Ελλάδος» που γράφτηκε πριν την 25η Ιουλίου 1821 ο πρώτος στίχος αρχίζει με τον στίχο του Ρήγα «Δεύτε παίδες Ελλήνων», στο δε ποίημα «Το όραμα της Ελευθερίας» απευθύνει έκκληση προς τους Αμερικανούς να πάνε να πολεμήσουν με τους Έλληνες ως εθελοντές… Στον Πέρσιβαλ δεν απουσιάζει και το πολιτικό αισθητήριο, με αποτέλεσμα να προβεί σε κρίσεις που αμφισβητούν την τάξη των πραγμάτων εκείνης της εποχής: «Ένα μοναδικό θέαμα παρουσιάζεται στον κόσμο: Χριστιανοί συμμαχούν με Τούρκους για να δολοφονήσουν άλλους Χριστιανούς, και αυτό γίνεται για να διατηρηθεί μια θεωρητική κι αφηρημένη ισορροπία δυνάμεων…»
Ο Μάριος Βύρων Ραΐζης μάς πληροφορεί ότι το ξέσπασμα της Επανάστασης χαιρετίσθηκε με ενθουσιασμό από τους Αμερικανούς λόγιους, μάλιστα δε όταν μαθεύτηκε η τραγωδία της Χίου (1822) γράφτηκαν συγκινητικά ποιήματα από έξι λογοτέχνες. Υπάρχουν πολλά στιχουργήματα που γράφτηκαν από ιερωμένους εκείνης της εποχής, στα πλαίσια μιας χριστιανικής ευαισθησίας – με πρώτο απ’ όλα το στιχούργημα του αρχιεπισκόπου Νέας Υερσέης George Washington Doane, που κυκλοφόρησε υπό τον τίτλο: «Παιδιά των Ελλήνων». Η Αμερικανίδα Lydia Huntley Sigourney θα γράψει το ποίημα «Ο μάρτυρας της Χίου» σε 65 ανομοιοκατάληκτους στίχους, όπου πέρα από την ευαισθησία της για την καταστροφή του νησιού θρηνεί τη θανατική καταδίκη ενός ατόμου που αρνήθηκε να προδώσει τη χριστιανική του πίστη. Σε ένα άλλο έργο «Η καταστροφή της Χίου από τους Τούρκους» που δημοσιεύτηκε το 1827 ανώνυμα από έναν ελληνιστή του Πανεπιστημίου του Yale, ο ποιητής καταλήγει θρηνώντας:
«Δεν ζεις πια με τους όμορφους και τους ευλογημένους / ούτε πια η γνώση σου χαιρετά βωμούς στεφανωμένους / σαν μαυσωλείο φαίνεται, πέρα απ’ του πελάγου το κύμα, / όπου οι δαίμονες του μίσους οργιάζουν μες το κρίμα».
Σε μιαν άλλη θρηνητική ωδή που δημοσιεύτηκε, με το ψευδώνυμο Augusta ο ποιητής τοποθετεί τον εαυτό του πάνω στα ερείπια και τις στάχτες της περασμένης παλιάς δόξας της Ελλάδας και οραματίζεται την βασίλισσα των Αθηναίων, την Αθηνά, να κατέρχεται με όλο το «πολεμικό μένος της» εκεί «Όπου η Χίος κοκκινίζει μ’ αιματοβαφή Χριστιανική / κι ο άπιστος δαίμονας ουρλιάζει ακόμα γύρω στην ακτή».
Άλλοι ποιητές, στην προσπάθειά τους να αποδώσουν αναλυτικά τη γενική ερήμωση ενός νησιού που η παράδοση αναφέρει ότι κατοικείτο από 120.000 ανθρώπους, καταπιάνονται μ’ εκτενή έργα που ωστόσο δεν στερούνται ούτε λογοτεχνικής αξίας, ούτε ιστορικού ενδιαφέροντος. Μια τέτοια χαρακτηριστική σύνθεση με τον τίτλο: «Η καταστροφή της Χίου από τους Τούρκους» γράφτηκε στο New Haven τον Μάρτη του 1827 και δημοσιεύθηκε στο New York Mirror στις 14 Απρίλη του ίδιου χρόνου. Πρόκειται περί μιας επικής και ταυτόχρονα λυρικής περιγραφής των ωμοτήτων της Χίου: Εδώ ο ποιητής σε μια ατμόσφαιρα υπερβατικής πραγματικότητας επικαλείται τα πνεύματα των νεκρών ηρώων, φιλοσόφων και ποιητών προτρέποντάς τους να προστατεύσουν το νησί από τον σκληροτράχηλο και αιμοβόρο Οθωμανό.
Ο Αλέξανδρος Παπαδόπουλος γράφει: «(οι Αμερικανοί λόγιοι) είδαν και διέκριναν το ψυχικό σθένος και ηρωικό μεγαλείο των μαχόμενων Ελλήνων και τη μέχρι θανάτου αποφασιστικότητά τους να εκδικηθούν τον Οθωμανό για τη σφαγή της Χίου. Και ο θρήνος τους τότε, γίνεται προτροπή, όπως την εκφράζει ο ανώνυμος ποιητής :
«Για τις πόλεις σας που φλέγονται,
για τα παιδιά σας που μ’ αλυσίδες σέρνονται.
Για το αίμα που τ’ ακριβό νησί σας έλουσε,
του μαχαιριού το έργο ποτέ μη σταματήσει.»
Ιδιαίτερη θέση στην αμερικανική παιδεία καταλαμβάνει η θυσία διαφόρων προσωπικοτήτων του απελευθερωτικού αγώνα. Το ποίημα «Μάρκος Μπότσαρης» του Αμερικανού φιλέλληνα ποιητή Fitz-Greene Halleck (1790-1867), του αποκληθέντος και «Αμερικανού Μπάιρον», που δημοσιεύτηκε τον Ιούνιο 1825, έγινε πολύ δημοφιλές στη Νέα Υόρκη
Όχι μόνο μοιρολόγια
Οι Αμερικανοί λόγιοι όμως δεν θα περιοριστούν μόνο σε μοιρολόγια για τη Χίο. Ο William Cullen Bryant θα συνθέσει ένα πολεμοχαρές τραγούδι υπό τον τίτλο «Η σφαγή της Χίου» και θα το δημοσιεύσει το 1824. Η μια στροφή του:
«Αν και φουσκώνει κοχλαστό τ’ άλικο αίμα το ποτάμι / ανάμεσα στην πυρκαγιά που ουρανό φωτίζει / έτοιμος άνδρας ξεπηδά απ’ αυτό για να κάνει / με τα’ άρματα ό,τι τη λευτεριά ή τη θανή χαρίζει». Ο Bryant θα μιλήσει σε πανεπιστημιακές και κοινωνικές συγκεντρώσεις, θα γράψει επί πλέον τα ποιήματα «Το τραγούδι της Ελληνίδας Αμαζόνας» και τον «Έλληνα Παρτιζάνο» το 1825, καθώς επίσης τα ποιήματα «Η συζυγία του Διός και της Αφροδίτης», «Σ’ ένα σύννεφο» και το «Ελληνόπουλο», το 1828. Ακόμη θα επισκεφθεί σε προχωρημένη ηλικία την Ελλάδα το 1866, όντας συγκλονισμένος από τη θυσία του Αρκαδίου στην Κρήτη.
Ιδιαίτερη θέση στην αμερικανική παιδεία καταλαμβάνει η θυσία διαφόρων προσωπικοτήτων του απελευθερωτικού αγώνα. Το ποίημα «Μάρκος Μπότσαρης» του Αμερικανού φιλέλληνα ποιητή Fitz-Greene Halleck (1790-1867), του αποκληθέντος και «Αμερικανού Μπάιρον», που δημοσιεύτηκε τον Ιούνιο 1825, έγινε πολύ δημοφιλές στη Νέα Υόρκη:
«Μες στις φωνές, τα βογκητά, και τα χτυπήματα με το γιαταγάνι, / Με τις θανατηφόρες βολές να πέφτουν πυκνές και γρήγορες / Σαν αστραπές από το σύννεφο στο βουνό, / Και άκουσε, με φωνή σαν τρομπέτα δυνατή, / Τον Μπότσαρη να ενθαρρύνει τον στρατό του: / «Χτυπάτε! – μέχρι να σβήσει κι ο τελευταίος οπλισμένος εχθρός. / Χτυπάτε! – υπέρ βωμών και εστιών.» (Μετάφραση Δανάη Κωσταλία)
Ο James Gordon Brooks (1801-1841) ήταν επίσης δεμένος με τον φιλελληνισμό. Στην αρχή το έργο του χαρακτηριζόταν από μελαγχολική διάθεση, όμως στο δεύτερο και μεγάλο έργο του δείχνει μια διαφορετική, αισιόδοξη και ενεργητική διάθεση:
«Ω Ελλάς! – με την παλικαριά σου την παλιά
όταν ζούσε της Σπάρτης και της Μακεδονίας η γενιά
πέταξε πέρα τα δεσμά, το αίσχος, την δουλεία
Ξύπνα να βρεις λευτεριά, τιμή, και νέα μεγαλεία»
Ο Edward Coote Pinkney έγραψε το στιχούργημα «Ιlle, non ego», o John G. Whittier αναφέρθηκε στον Υψηλάντη στο «Snow – Bound», ενώ ο Prosper Montgomery Wetmore αναλογίσθηκε τους Έλληνες στο ποίημά του «Η Ρωσική υποχώρηση». Ο Ραΐζης γράφει ότι τα μισά περίπου φιλελληνικά ποιήματα δημοσιεύθηκαν ανώνυμα, με ψευδώνυμο ή με αρχικά! Πάντως τα αρχικά έδειχναν ένα είδος συστολής, που συνήθιζαν οι κυρίες και δεσποινίδες της εποχής.
Από τα ανώνυμα ποιήματα ξεχωρίζει ένα που γράφτηκε «από ένα κύριον εκ Μπέρουϊκ της Πενσυλβανίας, εν Ευρώπη το 1826», και το οποίο απευθύνεται προς τους αδιάφορους Ευρωπαίους:
Καυχάσθε ότι με τη σπάθα εδώσατε
Στην Ευρώπη ελευθερία και ειρήνη;
Ιδού η Ελλάς, να την σώσετε σπεύσατε-
Εμπρός λοιπόν – πολεμήστε για κείνη!
Μάριος Βύρων Ραΐζης
Στον Μάριο Βύρωνα Ραΐζη θα ανακαλύψουμε πολλά στοιχεία για τον φιλελληνισμό και την ποιητική παραγωγή των Αμερικανών στις αρχές του 19ου αιώνα. Ο Ραΐζης, ο οποίος μας πληροφορεί ότι πάνω από 100 φιλελληνικά ποιήματα γράφτηκαν από Αμερικανούς ποιητές την περίοδο 1821-1830, ως φιλόλογος εστίασε ιδιαίτερα στο πνεύμα του Ρομαντισμού και Φιλελληνισμού του 19ου αιώνα και πέραν από τους γνωστούς Άγγλους φιλέλληνες ποιητές, (κυρίως τον Βύρωνα και τον Σέλεϋ) ασχολήθηκε με τους Αμερικανούς φιλέλληνες. Το συγγραφικό και μεταφραστικό του έργο ήταν μεγάλο και πολυσχιδές, περιλαμβάνει δε μεταφράσεις του «Ύμνου εις την Ελευθερία» και άλλων ποιημάτων του εθνικού μας ποιητή. Ο Ραΐζης ακολουθεί μια δημιουργική μέθοδο στην παραγωγή μεταφράσεων που ελάχιστα προδίδει την κατά λέξη απόδοση κειμένων και που μεταφέρει με τις ελάχιστες δυνατές απώλειες το πνεύμα του ποιητή στη «γλώσσα-στόχο» (Target language).
Το συγγραφικό και μεταφραστικό του έργο αποτελούμενο από πλήθος βιβλίων, άρθρων, μεταφράσεων αλλά και ενός μυθιστορήματος, τιμήθηκε από την Ακαδημία Αθηνών, τη Διεθνή Βυρωνική Εταιρεία, την Ελληνική Εταιρεία Μεταφραστών της Λογοτεχνίας, την εφημερίδα «Εθνικός Κήρυκας» της Νέας Υόρκης και το Ίδρυμα Elma Dangerfield. Το όνομά του ήταν «Μάριος Ραΐζης», αλλά σαν Έλληνας που καταξίωσε τον φιλελληνισμό πρόσθεσε και το όνομα Βύρων…
Σημειώσεις
– Κώστας Λάμπος, «Ο Αμερικανισμός και τα ανοιχτά του μέτωπα», συνέντευξη στον Αποστόλη Ζώη, www.eleftheria.gr
– The Norton Anthology of American Literature, Benjamin Franklin «Remarks Concerning the Savages of North America», vol 1, p. 281
– Κυριάκου Σιμόπουλου, «Οι πρώτοι Αμερικανοί στην Ελλάδα», από τους «Ξένους ταξιδιώτες στην Ελλάδα», τόμος Γ1, σ. 313
– Μάριος Βύρων Ραΐζης, «Αγγλόφωνη φιλολογία – συγκριτικές μελέτες», Κέδρος, Αθήνα 1981
– Μάριος Βύρων Ραΐζης, «Greek Poetry Translations», Efstathiades Group, Αθήνα 1983
– «Η Επανάσταση του 1821 μέσα από τα μάτια του «Αμερικανού Μπάυρον», του Δρ. Ιωάννη Χρ. Ιακωβίδη, ιστότοπος Ολυμπία
– «Η Σφαγή της Χίου στην ποίηση των Αμερικανών», Αλέξανδρος Παπαδόπουλος, www.alithia.gr
