του Γιάννη Σχίζα
Ο Lionel Casson τοποθετεί τις απαρχές του «ατομικού ταξιδιού» στα μέσα της δεύτερης χιλιετηρίδας π.Χ, όταν στην Αίγυπτο οι ευγενείς βγαίνουν για διασκέδαση στην ύπαιθρο. Στα τέλη της ίδιας χιλιετηρίδας οι Μυκηναίοι ευγενείς εκδράμουν εκτός πόλης για αναψυχή – όπως πιστοποιεί μια τοιχογραφία στην Τίρυνθα, που απεικονίζει δυο κυρίες σε ένα παρδαλόχρωμο άρμα, με βαθυκόκκινο αμάξωμα και κίτρινους τροχούς. Όμως το ταξίδι στην αρχαιότητα δεν ήταν μαζικό – εκτός αν εννοήσουμε σαν τέτοιο τις μαζικές μετακινήσεις στρατευμάτων! Τα μέσα για την ατομική μετακίνηση δημιουργήθηκαν πολύ αργότερα, και μαζί μ’ αυτά οι χάρτες – με κορυφαίο τύπο τον «πευτιγγεριανό χάρτη» που παρουσίαζε σε στρεβλή μορφή τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Επίσης υπήρχαν τα ξενοδοχεία που απευθύνονταν σε ανθρώπους χαμηλής εισοδηματικής στάθμης, όπως τα hospitia (ξενώνες), τα deversoria (καταφύγια) ή τα caupona (καπηλειά)…
Μαζικός τουρισμός
Το πρώτο μαζικό ταξίδι είναι το θρησκευτικό. Το ταξίδι στην Παλαιστίνη γίνεται της μόδας μετά τον 4ο αιώνα μ.Χ. και η πόλη-αφετηρία του Χριστιανισμού θα εξελιχθεί «σε αποδέκτη χιλιάδων επισκεπτών που τρέφονται από τη μνήμη των χριστιανικών θαυμάτων και από τα ντοκουμέντα της νέας θρησκείας», σημειώνει ο Κυριάκος Σιμόπουλος. Προϊόντος του χρόνου και υπό την επήρεια των ξεναγών, ο τουρίστας γίνεται το είδος που μεταφέρει εμπειρίες όπως ο ψαράς, ο εραστής και ο κυνηγός, δημιουργώντας «ευρήματα» που καταξιώνουν τη νέα θρησκεία: Στις αρχές του 5ου αιώνα οι προσκυνητές αντίκριζαν με δέος τον «λίθον του μνημείου», τον ακάνθινο στέφανο, τον κάλαμον, τον σπόγγον, το ποτήριον, που χρησιμοποίησε ο Χριστός κατά τον Μυστικό Δείπνο! Οι ξεναγοί της εποχής θα δείξουν στον Δυτικό Άγιο Αντωνίνο ακόμη και τις πέτρες λιθοβολισμού του Αγίου Στεφάνου! Οι προσκυνητές υπό την επίδραση μυθικών αφηγήσεων συνέλεγαν πετραδάκια από αγιασμένες περιοχές καθώς και χώμα από το Όρος των Ελαιών, όπου υπήρχαν τα «τελευταία» αποτυπώματα του Χριστού.
Η ιστορία των προσκυνητών που μεταβαίνουν συλλογικά στην Παλαιστίνη συνεχίζεται, με εξάρσεις και υφέσεις, όλους τους προσεχείς αιώνες, λαμβάνοντας υπόψη τις πολιτικές συνθήκες και την πειρατεία. Κατά τον 15ο και 16ο αιώνα η μεταφορά των προσκυνητών θα δημιουργήσει ανθούσες επιχειρήσεις, ενώ οι τουρίστες από τις δυτικές χώρες κάνουν τη Βενετία μεταβατικό προορισμό μέχρι τη διεκπεραίωσή τους στους Αγίους Τόπους. Η ίδια πολιτεία θα θεσπίσει ειδικό σώμα ξεναγών με επικεφαλής δύο ανώτερους αξιωματούχους, που ονομάζονταν Cattaveri. Το πρώτο στην Ευρώπη Μουσείο δημιουργείται το 1471 πάνω στον Καπιτωλίνο λόφο της Ρώμης, με πρωτοβουλία του Πάπα Σίξτου του 4ου, ενώ από τoν 16ο αιώνα οι γόνοι των πλούσιων και αριστοκρατικών οικογενειών της Αγγλίας στέλνονται στην «Ήπειρο» για να συμπληρώσουν επί του πεδίου την εγκύκλια μόρφωσή τους. Ένας από αυτούς ήταν τον 19ο αιώνα και ο Λόρδος Βύρων, που συνέβαλε στην υπόθεση των Ελγινείων, που αντιτάχθηκε στην καταδίκη σε θάνατο των Λουδιτών εργατών και συμμετείχε στον αγώνα για την εθνική μας παλιγγενεσία. Τα περιηγητικά έργα γνωρίζουν τον 19ο αιώνα μεγάλη επιτυχία, χάρη στην ύπαρξη οργανωμένων εκδοτικών οίκων στο Λονδίνο, στο Παρίσι, στη Ρώμη. Τελικά φτάνουμε στο 1841, οπότε ο Άγγλος Τόμας Κουκ νοικιάζει ένα τρένο για να μεταφέρει σε μια διάσκεψη 500 περίπου μέλη ενός «συνδέσμου εγκράτειας». Η επιτυχία του είναι παταγώδης! Γι’ αυτό θα επανέλθει νοικιάζοντας ατμόπλοια, χρησιμοποιώντας «τρένα χαράς» για εκδρομές στην Γαλλία, κάνοντας ταξιδιωτικούς γύρους στις Κάτω χώρες και στην Ελβετία, κρουαζιέρες αναψυχής στις ΗΠΑ και στον Καναδά, καθώς επίσης και τον πρώτο γύρο του κόσμου, το 1872!
Τον 19ο αιώνα ανοίγουν πρακτορεία ταξιδίων σε όλες τις αναπτυγμένες χώρες, εκδίδονται οι πρώτοι συστηματικοί ταξιδιωτικοί οδηγοί από τον Γερμανό Καρλ Μπέντεκερ και δημιουργούνται μεγάλα παραθαλάσσια θέρετρα στη Μεσόγειο και στην Αδριατική. Η σύνθεση του ταξιδιωτικού ρεύματος πάντως θα είναι ελιτίστικη και αριστοκρατική, και πέρα από αξιοσημείωτες εξαιρέσεις θα χαρακτηρίζεται κυρίως από μεμονωμένα άτομα. Στο Λίντο, νησί της Αδριατικής, ο Μπάιρον και ο Σέλεϊ «καλπάζουν μεθυσμένοι από τον χώρο και τη μοναξιά, μέσα στον άνεμο και στη μυρωδιά της θάλασσας» γράφει ο Φερνάντ Μπροντέλ, για να δώσει μια αίσθηση των πραγμάτων στις αρχές του 19ου αιώνα…
Τον 19ο αιώνα ανοίγουν πρακτορεία ταξιδίων σε όλες τις αναπτυγμένες χώρες, εκδίδονται οι πρώτοι συστηματικοί ταξιδιωτικοί οδηγοί από τον Γερμανό Καρλ Μπέντεκερ και δημιουργούνται μεγάλα παραθαλάσσια θέρετρα στη Μεσόγειο και στην Αδριατική. Η σύνθεση του ταξιδιωτικού ρεύματος πάντως θα είναι ελιτίστικη και αριστοκρατική, και πέρα από αξιοσημείωτες εξαιρέσεις θα χαρακτηρίζεται κυρίως από μεμονωμένα άτομα
Το ταξίδι-κατάκτηση
Όμως στον 20ό αιώνα τα πράγματα αλλάζουν. Σε αντίθεση με το παραδοσιακό και μειοψηφικό ταξίδι, το σύγχρονο μαζικό ταξίδι προβάλλει σαν κατάκτηση του κόσμου της εργασίας. Χρειάζονται όμως τρεις κοινωνικές αλλαγές γι’ αυτήν την κατάκτηση: Πρώτον, η διαμεσολάβηση ή συμμετοχή της μεσαίας τάξης, δεύτερον η φθήνια αυτού του ταξιδιού μέσα από τη μαζικοποίησή του, τρίτον η απελευθέρωση του ταξιδιού από τα δεσμά του χρόνου, με τη μεσολάβηση της αεροπορίας. Το 1873 ένας θαλασσινός περίπατος από το Μπρούκλιν ως τη Βοστώνη στοιχίζει όσο ο δεκαπενθήμερος μισθός ενός τραπεζοϋπαλλήλου, πράγμα που είναι δυσβάστακτο για τους περισσότερους ανθρώπους της εποχής, όμως η συνέχεια θα είναι με τη φθηνότερη παραγωγή των ίδιων υπηρεσιών – αρχικά με τη μεσαία τάξη, στη συνέχεια με τη πλειοψηφία των εργαζομένων. Όταν μάλιστα από τη δεκαετία του 1930 μπαίνει στο προσκήνιο της ιστορίας το αεροπορικό ταξίδι, τα πράγματα θα γίνουν πιο εύκολα.
Το ταξίδι-ποιότητα
Ο Κώστας Ουράνης έγραφε για το αεροπορικό ταξίδι: «Οι άνθρωποι που θέλουν να ταξιδέψουν για την ευχαρίστηση του ταξιδιού, εκείνοι που είναι ευαίσθητοι στις εναλλασσόμενες ομορφιές των τοπίων… εκείνοι που θέλγονται από το απρόοπτο και αναζητούν την περιπέτεια, δεν θα βρουν ποτέ στο ταξίδι με το αεροπλάνο, ακόμη κι αν διασχίζουν ηπείρους, τις χαρές που επιφυλάσσει μια διαδρομή με αυτοκίνητο, με μουλάρι ή μια πεζοπορική εκδρομή.» Ο παραδοσιακός ταξιδευτής έκανε ταξίδια γνώσης αλλά και αυτογνωσίας, προσδοκώντας μια νέα αίσθηση πληρότητας και συμφιλίωσης με τον εαυτό του, τα ταξίδια του δεν ήταν απλή κατάλυση ρουτίνας, αλλά συχνά έστεκαν σαν σταθμοί ζωής. Η πληθοπαραγωγή μετακινήσεων του σύγχρονου ταξιδιώτη μεταβάλλει κυρίως την ιθαγενή ταυτότητα και ελάχιστα τη δική του, κάνοντάς την επιθετική και κερδοσκοπική. Εξάλλου η παραμονή του σε έναν τόπο έχει μικρή διάρκεια, η εμπειρία του από τα «αξιοθέατα» είναι περιορισμένη, η ξένη γλώσσα τού είναι μάλλον αδιάφορη, η αλληλεπίδραση με τους ντόπιους είναι ασήμαντη. Ένας λόγιος όπως ο Εντγκάρ Μορέν θεωρούσε το σύγχρονο ταξίδι σαν περιήγηση ενός υπνοβάτη – δηλαδή χωρίς ουσιαστική γνωριμία με τον κόσμο.
Είναι τα πράγματα έτσι; Προς το παρόν, παρακολουθούμε την εξέλιξη του τουρισμού και του «εκδρομισμού» σε ανώτερα επίπεδα, στην Ελλάδα το 2022 έχουμε 29,875 εκατομμύρια τουρίστες από τα 15,246 εκ. του 2021, ενώ έχουμε δεδομένα από το ταξίδι με αυτοκίνητο, με το πλοίο, τις κρουαζιέρες και τον σιδηρόδρομο. Σπανιότερα έχουμε να κάνουμε με μέσα που φαίνονται πολύ μικρά για τις διαστάσεις του κόσμου, δηλαδή το ποδήλατο. Πάντως ένας από τους τελευταίους ποδηλάτες και ίσως ο μοναδικός που είχε κάνει τέσσερις φορές τον γύρο του κόσμου όντας μοναχικός, έπεσε θύμα τροχαίου ατυχήματος το 2008, στην εθνική οδό, στο ύψος της Βαρυμπόμπης…
* Πολλά από τα στοιχεία του άρθρου έχουν αντληθεί από το βιβλίο του Γιάννη Σχίζα, «Ο άλλος τουρισμός», εναλλακτικές εκδόσεις και Οικοτοπία, Αθήνα 1998
