της Ιφιγένειας Καλαντζή*
εκεί, στη σκάλα την πλατιά…
Ιάκωβος Καμπανέλλης
Η συναρπαστική ιστορία ενός ξεχασμένου ανολοκλήρωτου ντοκιμαντέρ, 70 χρόνια μετά την αρχική σύλληψη, αποτελεί τον βασικό κορμό στο αποκαλυπτικό Θα πέσει η νύχτα, του Αντρέ Σίνγκερ.
Στο τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, τα κινηματογραφικά συνεργεία του βρετανικού στρατού κατέγραψαν τη διαδικασία απελευθέρωσης των Γερμανικών περιοχών από τους Ναζί, φέρνοντας στο φως τις πρώτες φρικιαστικές εικόνες από τα στρατόπεδα εξόντωσης Μπέργκεν-Μπέλζεν, Νταχάου και Άουσβιτς. Ο Σίντνεϊ Μπέρνσταϊν του βρετανικού Υπουργείου Πληροφοριών, με τον Ρίτσαρντ Κρόσμαν, αποφάσισαν να τις μοντάρουν στο ντοκιμαντέρ Memory of the Camps / Μνήμες των στρατοπέδων, που δεν έμελλε να ολοκληρωθεί, μέχρι τον Δεκέμβρη 2008, οπότε το Βασιλικό Πολεμικό Μουσείο του Λονδίνου, όπου φυλαγόταν το υλικό, ανέλαβε την ψηφιοποίηση και αποκατάστασή του, ολοκληρώνοντας το ντοκιμαντέρ. Εκτός από το σπάνιο αρχειακό φιλμικό υλικό συμπεριλήφθηκαν καταθέσεις επιζώντων αυτοπτών μαρτύρων, απόστρατων, υπεύθυνων στρατοπέδων συγκέντρωσης, εικονοληπτών, καθώς και ιστορικών και ερευνητών.
Οι φρικιαστικές εικόνες σωρών από αποστεωμένα γυμνά πτώματα συμπληρώνονται με πλάνα αμέτρητων αποθηκών γεμάτων με πολλαπλές στοίβες και τεράστιους σωρούς από παπούτσια, γυαλιά όρασης, βαλίτσες, σε μια ψυχαναγκαστική διάσταση ταξινόμησης. Οι ποσότητες από κουρεμένα μαλλιά και στάχτες, δηλωτικό του πλήθους αυτών που ήδη είχαν εξοντωθεί, μαρτυρούν και μια απίστευτη ιερόσυλη διάσταση της διαδικασίας ανακύκλωσης του ίδιου του ανθρώπινου σώματος, ως πρώτη ύλη, που θα ζήλευε και η πιο δυστοπική ταινία επιστημονικής φαντασίας. Κυρίως όμως γίνεται αναφορά στην ανάμνηση της απερίγραπτης δυσωδίας από τα στρατόπεδα, φρικτή μυρωδιά σήψης και θανάτου. Με κάποια έγχρωμα φιλμάκια που δίνουν έκδηλα την πραγματική υπόσταση αυτών των ντοκουμέντων, επισημαίνεται το πρόβλημα των σκελετωμένων και εξουθενωμένων προσφύγων πολέμου που προέκυψαν μετά την απελευθέρωση των στρατοπέδων.
Η δραστική συμβολή του δαιμόνιου «μετρ του σασπένς» Άλφρεντ Χίτσκοκ στο μοντάζ του ανολοκλήρωτου ντοκιμαντέρ, πρόσφερε σημαντικές ιδέες στη σύνδεση ενός εξαιρετικά «ενοχλητικού» υλικού, με γνώμονα το αδιάψευστο τεκμήριο μιας φορτισμένης αλήθειας. Δεν θα μπορούσε παρά να είναι χιτσκοκική η ιδέα να συμπεριληφθούν οι χάρτες της περιοχής, ώστε να γίνει άμεσα κατανοητό πόσο κοντά στις κατοικημένες περιοχές βρίσκονταν τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, καθιστώντας ξεκάθαρο ότι όλος ο γύρω πληθυσμός γνώριζε τι συνέβαινε, χωρίς περιθώρια αμφισβήτησης της συνενοχής του.
Έχοντας οδηγίες να αποκαλύψουν στον κόσμο τι γινόταν, οι εικονολήπτες χρησιμοποίησαν κοντινά για τις σοκαριστικές λεπτομέρειες, σε αντίθεση με την ιστορία του πολεμικού ρεπορτάζ, ενώ τα μακρινά γενικά πλάνα επιβεβαίωναν το αδιάψευστο της εικόνας μιας κινηματογραφικής καταγραφής, ώστε να λειτουργήσει ως τεκμήριο, κάτι που σήμερα και ειδικά μετά την τηλεοπτική αναμετάδοση του πολέμου του Κόλπου, το ’90, έχει πάψει να ισχύει.
Μια πολύ μικρότερης διάρκειας εκδοχή, με συρραφή μερικών πλάνων από το αρχικό ντοκιμαντέρ του Μπέρνσταϊν, φέρει τη σκηνοθετική υπογραφή του διάσημου Αυστριακού σκηνοθέτη Μπίλι Γουάιλντερ, που είχε καταφύγει στο Χόλιγουντ. Η χαρακτηριστική στυλιζαρισμένη δραματική αφήγηση στιγμάτισε το ντοκιμαντέρ αυτό ως προπαγανδιστικό υπέρ των Αμερικάνων, που εμφανίζονται ως μοναδική ειρηνευτική δύναμη ενάντια στους Ναζί.
Όπως έχει επισημάνει και η Γερμανοεβραία φιλόσοφος Χάνα Άρεντ «όλες οι φωτογραφίες και τα κινηματογραφημένα επίκαιρα για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης λίγο μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου είναι παραπλανητικά, επειδή δείχνουν τα στρατόπεδα τη στιγμή που μπαίνουν τα συμμαχικά στρατεύματα… κάτι που δεν αντιπροσωπεύει τον παραλογισμό της διαβίωσης στα στρατόπεδα συστηματικής εξόντωσης».
Από τα πρώτα ντοκιμαντέρ που αποκαλύπτουν τα τερατώδη εργοστάσια μαζικού αφανισμού των Ναζί είναι το ημίωρο ποιητικό δοκίμιο-ντοκιμαντέρ Νύχτα και καταχνιά (1955) του Αλέν Ρενέ, μόλις μια δεκαετία μετά τον πόλεμο, με την ατονική μουσική του Χάνς Άισλερ να συνοδεύει τα περίφημα αργόσυρτα σαρωτικά οριζόντια τράβελινγκ στις χορταριασμένες πλέον τοποθεσίες μνήμης, παράλληλα με μια φιλοσοφημένη εκτός κάδρου αφήγηση.
Αναμφισβήτητα τον Αληθινό φασισμό (1965) του Μιχαήλ Ρομ, που επικεντρώνεται σε μια ψυχολογική ερμηνεία του φασισμού, ως κοινωνικό φαινόμενο και τρόπο σκέψης, στοιχειώνουν οι εικόνες σωρών πτωμάτων καθώς και οι τεράστιες ποσότητες αντικειμένων που ανήκαν σ’ αυτούς που εξολοθρεύτηκαν.
Στο συνταρακτικό και πάντα ανυπέρβλητο 9ωρο Σοά (1985), του Κλωντ Λανζμάν, βασικός πρωταγωνιστής είναι οι συγκλονιστικές μαρτυρίες που κατάφερε ο σκηνοθέτης να αποσπάσει από επιζήσαντες, μέσα σε έντεκα χρόνια ερευνών, ανασύροντας ένα τεράστιο απωθημένο συλλογικό τραύμα, ενώ ταυτόχρονα συνέβαλε στην ιστοριογραφία, κυρίως με τον εντοπισμό Ναζί. Ωστόσο εδώ, η καθαυτή εικόνα των στρατοπέδων στερείται τεκμηρίωσης, συγκριτικά με τις απεχθείς εικόνες της απελευθέρωσης, το 1945, που εμφανίζονται και στο ντοκιμαντέρ του Σίνγκερ.
Οι συνταρακτικές αυτές εικόνες λειτουργούν ως αποδεικτικά στοιχεία που απεικονίζουν τις φρικαλεότητες και ταυτόχρονα τις επιβεβαιώνουν. Γίνονται τα αδιάψευστα τεκμήρια μιας συλλογικής ενοχής ενώ ταυτόχρονα διασφαλίζουν πως αυτές οι εικόνες θα χαραχτούν στη μνήμη όλων, σε μια τεκμηριωμένη εικονογραφικά διάσταση της Ιστορίας, τροφοδοτώντας τις δεξαμενές μιας συλλογικής μνήμης.
Η Αμερικανίδα κριτικός Σούζαν Σόνταγκ τονίζει όμως «Το πρόβλημα δεν είναι ότι οι άνθρωποι θυμούνται μέσα από τις εικόνες, αλλά ότι θυμούνται μόνο αυτές, δηλαδή μέσω εικόνων, υπερισχύει μια μνήμη που επισκιάζει άλλες μορφές κατανόησης και ανάμνησης, όταν όλο και πιο συχνά το «θυμάμαι» ταυτίζεται με το φέρνω μια εικόνα στο νου μου».
Ο κίνδυνος ελλοχεύει όμως, καθώς το κράτος του Ισραήλ δεν φαίνεται να έκανε το πάθημα, μάθημα…
* H Ιφιγένεια Καλαντζή είναι θεωρητικός-κριτικός κινηματογράφου, [email protected]
INFO
To ντοκιμαντέρ Θα πέσει η νύχτα προβάλλεται στο Τριανόν Filmcenter, από Πέμπτη 20 Απριλίου, στο πλαίσιο του αφιερώματος «Camera Documento-Κινηματογραφώντας την ιστορία», σε συνεργασία με τον παραγωγό Θάνο Λαμπρόπουλο. Την Παρασκευή 21/4 και την Παρασκευή 28/4/2017, θα ακολουθήσουν συζητήσεις στρογγυλής τράπεζας.
