«Τα τελευταία χρόνια, βλέπουμε καλλιτέχνες από την Αφρική, τη Λατινική Αμερική, την Κίνα, την Κορέα, οι οποίοι κινούν το ενδιαφέρον Επιμελητών, Μουσείων, Μπιενάλλε. Καλλιτέχνες από τις χώρες αυτές έρχονται να μας μιλήσουν για κοινωνίες που πραγματικά έχουν υποφέρει, για κοινωνίες όπου οι πολιτικές που εφαρμόζονται έχουν φέρει τους λαούς σε μια νέα επίγνωση για τη θέση τους στον κόσμο. Τα έργα τους μας δείχνουν με μεγάλη ευαισθησία πως μέσα από τη δυστυχία, τη φτωχοποίηση, την επιδημία του AIDS, τις κοινωνικές ανισότητες, την έλλειψη στέγης και τροφής, οι άνθρωποι βρίσκουν διεξόδους και λύσεις ώστε να κάνουν τη ζωή τους αξιοπρεπή, δημιουργική, ενδιαφέρουσα. Είναι ένα μεγάλο μάθημα, το πώς η Τέχνη εστιάζει στην παρηγοριά και στη διεύρυνση της συνείδησης, σε θέματα όπου η πολιτική ειδησεογραφία και οι καθοδηγούμενες πολιτικές βλέπουν μόνον την καταστροφή» μας λέει η Κατερίνα Ζαχαροπούλου. Η ίδια, εικαστικός και δημιουργός της πρωτοποριακής εκπομπής «Η εποχή των εικόνων» στην ΕΤ1, είναι η σημερινή μας καλεσμένη.
Κατερίνα Ζαχαροπούλου
Η Τέχνη, δύναμη αλλαγής
Η Τέχνη χρησιμοποιεί τον ίδιο τον αποκλεισμό ως πρωτογενές υλικό γιατί η Τέχνη δημιουργείται από πράγματα που δεν είναι εμφανή και αυτονόητα. Η ίδια η έννοια του αποκλεισμού είναι βασικό συστατικό για να παραχθεί πρωτογενής μορφή Τέχνης. Θα μπορούσαμε να ορίσουμε τον αποκλεισμό σαν ένα περιθώριο το οποίο στον καλλιτέχνη γίνεται η κεντρική του Σκηνή. Αν δούμε τη σύγχρονη ιστορία της Τέχνης θα εντοπίσουμε μερικές αξιοσημείωτες περιπτώσεις καλλιτεχνών που λειτούργησαν μέσα σε διαφορετικά είδη περιθωρίου και αποκλεισμού. Οι Richter και Penck π.χ. από την πρώην Αν. Γερμανία δημιούργησαν το έργο τους κάτω από δύσκολες πολιτικά συνθήκες αλλά μετακινούμενοι προς τη Δύση όπου ο αποκλεισμός θεωρείτο «αντιδημοκρατικός». Ο Joseph Beuys στου οποίου το έργο η έννοια αποκλεισμός πηγάζει από τη δική του απόλυτα δυναμική απόφαση να ορίσει την τέχνη του έξω από τις κατεστημένες μορφές. Έτσι πέρασε από το «πολιτικό περφόρμανς» στην «Τέχνη για όλους» και στην εισαγωγή μιας μελέτης που άλλαξε τα δεδομένα στην αντίληψη μας για το έργο τέχνης. Αλλά αν πάμε και λίγο πιο πίσω θα θυμηθούμε καλλιτέχνες αποκλεισμένους από τα Salons του Παρισιού, από το Ακαδημαϊκό κατεστημένο, από τις Ακαδημίες Τεχνών, από τις αγορές, από το συντηρητικό περιβάλλον των αρχών του 20ού αιώνα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, ο Marcel Duchamp.
Θεωρείτε ότι εξακολουθεί να υπάρχει και σήμερα συντηρητικό περιβάλλον;
Κάθε άλλο. Σήμερα βρισκόμαστε μπροστά στην απόλυτη κατάργηση των ορίων, με αποτέλεσμα να κινδυνεύουμε από τις πολύ μεγάλες ελευθερίες, από την έλλειψη αξιολόγησης και από τη δύναμη των αγορών, και να συμβεί το εξής παράδοξο: να θεωρηθούν συντηρητικά όλα όσα πριν κάποια χρόνια θεωρούντο πρωτοποριακά. Ας σκεφτούμε το ουρητήριο του Marcel Duchamp και πόσο αυτό επηρέασε χιλιάδες νεότερους καλλιτέχνες ώστε να παράξουν παρεμφερή έργα υπό την έννοια της μετάθεσης του καθημερινού αντικειμένου μέσα στο περιβάλλον της Τέχνης. Έτσι δημιουργήθηκαν εκατοντάδες απόγονοι του Duchamp που όλοι θεωρούνται «πρωτοπόροι» ενώ στην ουσία λειτουργούν ως αντίγραφα αυτής της μεγάλης προσωπικότητας. Όπου αυτό συμβαίνει, καταδεικνύει κατά τη γνώμη μου μια νέα εκδοχή του συντηρητισμού. Από την άλλη πλευρά, στην Τέχνη υπάρχουν όλες οι δυνάμεις. Τόσο αυτές που αποκλείονται όσο και αυτές που βρίσκονται στο επίκεντρο των διεθνών καλλιτεχνικών σκηνών. Μένει κανείς να διαχωρίσει αν αυτοί που αποκλείονται πραγματικά το αξίζουν –πράγμα πολύ πιθανό— ή γίνονται θύματα μιας τρομακτικής μηχανής παραγωγής αξιών μέσα από τη γιγάντωση της αγοράς της Τέχνης, εξίσου πιθανό.
Συνδέεται η Τέχνη με την καθημερινότητα;
Η έννοια της Τέχνης είναι ουσιαστικά η έννοια της ουσίας της ζωής μας. Όταν μιλάμε για έρωτα, θάνατο, αδιέξοδα, ελπίδα, φθορά, κατάπτωση, λύτρωση ξέρουμε όλοι ότι είναι καταστάσεις που συναντούμε στη ζωή μας. Θα είναι ευχής έργο αν ο άνθρωπος μπορεί ν’ αντιλαμβάνεται πως η Τέχνη έρχεται να φωτίσει και να εξυψώσει την ουσία, τη δύναμη που περιέχουν οι έννοιες αυτές μαζί με τ’ αντίθετά τους. Ένα παράδειγμα είναι η σειρά αυτοπροσωπογραφιών του Rembrant όπου απεικονίζεται όλη η φάση των ηλικιών μιας ζωής. Έφηβος, νέος, ώριμος, γέρων, είναι αυτό που ο κάθε άνθρωπος βιώνει ως συνείδηση του χρόνου που περνά. Υπάρχει βέβαια απόσταση στο ν’ αντιληφθούμε ότι ένα οικογενειακό φωτογραφικό άλμπουμ περιέχει μια άλλη εκδοχή των προσωπογραφιών στις οποίες αναφερθήκαμε. Το ένα είναι καταγραφή, το άλλο ποίηση. Επομένως χρειάζεται η κατανόηση και η αποδοχή του μετασχηματισμού από τα φαινόμενα της ζωής στα φαινόμενα της Τέχνης. Υπ’ αυτή την έννοια θα έπρεπε οι άνθρωποι να επιδιώκουν τη σχέση τους με την Τέχνη, ως τη σημαντικότερη παρηγοριά για το μέγα ζήτημα της ύπαρξης.
Υπάρχει σύνδεση Τέχνης και πολιτικής;
Είναι χιλιοειπωμένο, αλλά ας το επαναλάβουμε. Κάθε τι προσωπικό, είναι και πολιτικό και το αντίστροφο. Αν υποθέσουμε ότι η Τέχνη μας απευθύνεται και προσωπικά, αυτό αποκτά πολιτική σημασία, διότι καθώς η Τέχνη διαμορφώνει συνειδήσεις εμπλέκεται άμεσα και με τη διαμόρφωση πολιτικής σκέψης. Υπάρχουν έργα που σε κάνουν να θέλεις ν’ αλλάξεις τον κόσμο, να δημιουργήσεις συνοδοιπόρους και να γίνεις ένας περισσότερο δημιουργικός άνθρωπος. Υπάρχουν όμως και άλλα που δημιουργήθηκαν σαν αποτέλεσμα μεγάλων κοινωνικοπολιτικών καταστάσεων. Δύο παραδείγματα: το έργο της Ιρανής Shirin Neshat και το έργο της σερβικής καταγωγής Marina Abramovic. Το έργο της πρώτης δημιουργήθηκε από τις παρατηρήσεις και τα βιώματά της στην κοινωνία του Ιράν με τους αποκλεισμούς και τις απαγορεύσεις και το έργο της δεύτερης διαπραγματεύεται τα όρια της ανθρώπινης αντοχής στις διαπροσωπικές σχέσεις και μέσα στην κοινωνία. Αν κανείς δει τα έργα των δύο αυτών γυναικών –που σήμερα είναι μεγάλες σταρ— τότε θα καταλάβει τη δύναμη που μπορούν να μεταδώσουν, ώστε ν’ αλλάξει κανείς τόσο τη μοίρα του, όσο και τη μοίρα του τόπου του. Αναφέρομαι στην έννοια «σταρ» σε ό,τι τις αφορά γιατί το έργο τους δημιούργησε μια τόσο μεγάλη αίσθηση σε τόσο μεγάλο αριθμό θεατών, που είχε ως αποτέλεσμα να ενδιαφερθούν γι’ αυτές, αργότερα, οι μεγάλες αγορές της Τέχνης. Αυτό όμως δεν αλλάζει το περιεχόμενο και τη δυναμική του έργου τους στις κοινωνίες. Εδώ θα ήθελα να τονίσω το έλλειμμα που είχαμε στην Ελλάδα όλα αυτά τα χρόνια, με την απουσία της δυνατότητας να γνωρίζουμε αυτά τα έργα, άρα να επηρεαζόμαστε και να τα συζητούμε. Αυτό αλλάζει σταδιακά τόσο με τη δραστηριότητα του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης όσο και με την παρουσία μεγάλων διεθνών συλλογών από Έλληνες συλλέκτες.
________________
Η Αμφιβολία, πυρήνας της καλλιτεχνικής δημιουργίας
Το προσωπικό μου καλλιτεχνικό έργο είναι βαθιά επηρεασμένο από τη σχέση μου με τα Μουσεία, τους καλλιτέχνες, τους θεσμούς. Ο Διάλογος, η Αμφιβολία, η Έκθεση, με απασχολούν μέσα από διαφορετικές μορφές. Η περσόνα του καλλιτέχνη ως ζωντανού φορέα γνώσης και εμπειρίας, ο λόγος του, αλλά και το ίδιο το έργο τέχνης, είναι για μένα ο Άλλος. Εκείνο λοιπόν που προσπαθώ να κάνω είναι να μεταφέρω δημόσια αυτόν τον διάλογο, χρησιμοποιώντας όσα εργαλεία η ίδια η Τέχνη μου επιτρέπει: τα υλικά, τη θεατρικότητα, το κείμενο, την αφήγηση, την κάμερα, το χώρο.
Από το 2000 η δουλειά μου εξελίσσεται σταδιακά πάνω σε ζητήματα συγγενειών, εμπλοκής με τους θεσμούς, συνηθειών, κοινωνικών παραμέτρων μέσα στις οποίες αυτά συμβαίνουν και εκφοράς του καλλιτεχνικού λόγου. Ασχολήθηκα με το θεσμό του γάμου, με τον Εαυτό ως Άλλο, με τον Εαυτό ως Θεατή του Άλλου, με τις διαφορετικές περσόνες που εμφανίζεται μπροστά μας η Αλήθεια. Κυρίως όμως, με τον κεντρικό άξονα της καλλιτεχνικής δημιουργίας, που είναι η Αμφιβολία. Η έλλειψη σαφών απαντήσεων που οδηγούν στο διάλογο, επομένως στη συνεχή διαπραγμάτευση.
Κατερίνα Ζαχαροπούλου
________________
Μια κιβωτός καταστάσεων και συναισθημάτων, επινοημένου και πραγματικού η Τέχνη, αποφεύγοντας την ευκολία και αναζητώντας την πολλαπλότητα της οικουμενικότητας, παραμένει μια ανάσα παρηγοριάς και προστασίας. Χάρη στην Τέχνη, η καθεμιά και ο καθένας μας ανακαλύπτει ή τουλάχιστον προσπαθεί ν’ ανακαλύψει νέες ταυτότητες, προσπαθεί να εμβαθύνει στις παλιές, επιδιώκει να έχει έναν διάλογο με τον βαθύτερο εαυτό. Γιατί μας οδηγεί στην προσωπική ηθική και τη συλλογική ευθύνη. Γιατί η Τέχνη αποδομεί και ταυτόχρονα δημιουργεί. Γιατί είναι ένας ζωντανός οργανισμός που εξελίσσεται μέσα και από τις διαφορετικές ματιές. Γιατί μας βοηθά ν’ αποδράσουμε, την ίδια ώρα που μας προτρέπει να δώσουμε ένα ισχυρό παρών. Γιατί η Τέχνη παρακολουθεί τη διαστροφή της εξουσίας και είναι απέναντι σε κάθε μηχανισμό κύρους και αντίστοιχων συμπεριφορών. Γιατί Τέχνη και Πολιτική είναι όλα. «Γιατί δύο, όποιοι κι αν είναι αυτοί, δεν προστίθενται αλλά πολλαπλασιάζονται» λέει ο Σαραμάγκου. Γιατί η Τέχνη ως αναπνοή είναι φορέας ζωής και ταυτόχρονα όταν αναζητά τα όριά της φτάνει μέχρι την ασφυξία. Γιατί η Τέχνη δεν είναι αναπαράσταση, είναι η ίδια η ζωή με όλες τις οριακές αντιθέσεις της. Γιατί όλες και όλοι είμαστε έτοιμες/οι για το ταξίδι του Οδυσσέα, για τις πράξεις της Μήδειας.
της μμ μόνο
