«Το μέγα θηρίο» και η ευρύωπος ήπειρος
Της Γιούλης Ιεραπετριτάκη*
«Να θυμάσαι πως τα λεφτά έχουν γόνιμες, αναγεννητικές ιδιότητες. Τα λεφτά γεννούν λεφτά κι αυτά με τη σειρά τους καινούργια λεφτά και πάει λέγοντας. Τα πέντε σελήνια γίνονται έξι, τα έξι επτά ώσπου να γίνουν εκατό. Όσο πιο πολλά παράγει κάθε ανακύκληση, τόσο πιο πολύ αυξάνουν τα κέρδη».
«Αν κάποιος αφήσει τα λεφτά στα χέρια μου πέρα από τη στιγμή που πρέπει να του δώσω, τότε μου δίνει τους τόκους ή όσα μπορώ να βγάλω από αυτά, σε αυτό το διάστημα».
Είναι το «πνεύμα του καπιταλισμού» που αναδεικνύεται σε κλασική καθαρότητα στα παραπάνω αποσπάσματα(1), αποκρυσταλλώνοντας την ηθική του οικονομικού αυτού συστήματος, υπέρτατο αγαθό του οποίου είναι το κέρδος. Να κερδίζει κανείς όλο και περισσότερα χρήματα, σε συνδυασμό με την αυστηρή αποφυγή κάθε αυθόρμητης απόλαυσης της ζωής.
Η ιδιορρυθμία αυτής της «φιλοσοφίας της φιλαργυρίας» που θα μπορούσε να συνοψιστεί με τη φράση «βγάζουν από τη μύγα ξύγκι και από τους ανθρώπους χρήμα», φαίνεται να είναι το ιδανικό καθήκον κάθε ενάρετου προτεστάντη. Η παράβαση μάλιστα του «ύψιστου» αυτού καθήκοντος, της αύξησης δηλαδή του κεφαλαίου, αντιμετωπίζεται ως «αμαρτία» κι ακόμη περισσότερο, ως σημάδι καταδίκης του Θεού προς τον άνθρωπο.
Το δογματικό υπόβαθρο αυτής της ηθικής βρίσκεται στην παράφορη απανθρωπιά του καλβινιστικού δόγματος του προορισμού, σύμφωνα με το οποίο η σωτηρία του ανθρώπου δεν απορρέει από τα καλά έργα του, αλλά έχει προκαθοριστεί από το Θεό ακόμη πριν από τη γέννησή του. Ο Θεός έχει προορίσει όχι μόνον ποιοι θα δεχτούν τη Θεία Χάρη, αλλά και ποιοι προορίζονται για την αιώνια καταδίκη.
Έτσι, όπου επικράτησε το δόγμα περί προορισμού, δημιουργήθηκε τέτοιο άγχος στους πιστούς, ώστε κανείς πια δεν μπορούσε να καταπνίξει το ερώτημα ποια ήταν τα κριτήρια εκείνα που θα τον τοποθετούσαν ανάμεσα στους «σεσωσμένους. Προκειμένου, λοιπόν, ν’ απαλύνουν τα αγωνιώδη συναισθήματα των πιστών περί μελλοντικής σωτηρίας, ο ασκητικός βίος, η επιτυχία στον επαγγελματικό-οικονομικό τομέα, η ακατάπαυστη εργασία, η συσσώρευση κεφαλαίου, η αποταμίευση, η επιβαλλόμενη αίσθηση του καθήκοντος, αποτελούσαν σοβαρές ενδείξεις πως ο πιστός βρισκόταν ανάμεσα στους εκλεκτούς του Θεού.
Εργαλείο, πια, στα χέρια του Θεού ο άνθρωπος, ασήμαντος, χωρίς αξιοπρέπεια και αυτοπεποίθηση, είχε αποδεχτεί την εκμηδένιση της προσωπικότητάς του και προετοιμαζόταν να παίξει έναν ρόλο σύμφωνα με τον οποίο η ζωή του δεν είχε καμιά άλλη αξία πέρα από την αδιάκοπη προσπάθεια εξιλέωσης για την κακή του φύση, έχοντας εναποθέσει τις ελπίδες του σε μια «θεολογία της εργασίας» μέσω της οποίας θα μπορούσε είναι ανάμεσα σε αυτούς που ο Θεός είχε αποφασίσει να σώσει.
Αυτή η οικονομική ηθική κατά τον Βέμπερ, οδήγησε στη μοναδικότητα της άκρως ρασιοναλιστικής καπιταλιστικής κοινωνίας χωρίς την οποία θα ήταν αδύνατη η σύγχρονη καπιταλιστική συσσώρευση.
Χάρη στο δόγμα αυτό ο άνθρωπος ήταν προετοιμασμένος να παίξει το ρόλο που χρειαζόταν στο σύγχρονο βιομηχανικό σύστημα. Ήταν έτοιμος να υποτάξει την ίδια του τη ζωή, για την προώθηση οικονομικών αναγκών Στο ίδιο δόγμα, βασική αρχή του οποίου είναι η ανισότητα των ανθρώπων και η υποταγή τους σε μια ανώτερη εξουσία, βρήκε την πιο έντονη έκφρασή της η ναζιστική ιδεολογία. Έτσι «καθαιρέθηκε» ο άνθρωπος και η Ιστορία κατέγραψε τις πιο φρικιαστικές σελίδες της εποχής εκείνης στο Άουσβιτς, στο Δίστομο, στον Χορτιάτη, τη Βιάννο, τα Καλάβρυτα, μια φρίκη ανείπωτη που οι θύτες μέχρι σήμερα αρνούνται να επεξεργαστούν, το αντίθετο μάλιστα∙ μηχανεύονται μοντέρνες μεθόδους κατάκτησης και υποταγής των λαών.
Έτσι μεθοδευμένα, οδηγηθήκαμε στη σύγχρονη «πολεμική μηχανή» του χρέους όπου κυρίαρχα έθνη υποτάσσονται στην απολυταρχία των μεγάλων χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων και το τραγικότερο, στη δημιουργία του νέου ανθρωπολογικού τύπου της μετανεωτερικής εποχής μας∙ τον άνθρωπο οφειλέτη. Έναν ανθρωπολογικό τύπο που λειτουργεί με γνώμονα τον οικονομικό λογισμό, τον ωφελιμιστικό ατομισμό, την ιδιοτέλεια, το κέρδος. Ένα υποκείμενο παρανοϊκό, απολύτως κυβερνήσιμο, δουλικό, διαθέσιμο, υποταγμένο εις το διηνεκές, στις επιταγές του «ιερατείου» των δανειστών και της αγοράς.
Το φαινόμενο δεν είναι καινούργιο, όμως. Η ιστορική μας αμνησία και το έλλειμμα πολιτικής που αυτή παράγει, δεν μας επέτρεψε να δούμε πού οδηγείται η Ευρώπη, υπό το βάρος της «πολιορκητικής μηχανής» του χρέους και της αέναης λιτότητας ως τεχνική διακυβέρνησης της Ευρώπης.
Η πρόγνωση σχετικά με την παρακμή και τον επικείμενο εκβαρβαρισμό της Ευρώπης είχε δοθεί από αρκετούς στοχαστές με εντελώς διαφορετικές πολιτικές και φιλοσοφικές θέσεις που έζησαν τον 19ο και τον 20ό αιώνα, πολύ πριν εκδηλωθεί η συμπτωματολογία της σημερινής κρίσης. Όλοι συγκλίνουν στο γεγονός ότι οι αρχές πάνω στις οποίες στηρίζεται ο καπιταλισμός είναι η κυριάρχηση του ανθρώπου επί της δημιουργίας, έτσι όπως οι ειδωλολάτρες στο παρελθόν υποτάχθηκαν στα είδωλα που οι ίδιοι δημιούργησαν, επισημαίνοντας την επιτακτική ανάγκη ανακατάταξης της κλίμακας αξιών δίνοντας στην οικονομική δραστηριότητα τη θέση που της αρμόζει ως υπηρέτη και όχι ως κυρίαρχου επί της κοινωνίας.
Στον πρόλογο του βιβλίου Ο θαυμαστός καινούργιος κόσμος (1931), ένα βιβλίο ορόσημο, ο συγγραφέας Α. Χάξλεϊ δίνει την εικόνα του καπιταλιστικού κόσμου του 20ού αιώνα, ενός κόσμου ολοφάνερα αυτοματοποιημένου. «Φυσικά -υπογραμμίζει ο συγγραφέας- οι νέοι ολοκληρωτισμοί δεν είναι απαραίτητο να μοιάζουν με τους προηγούμενους. Ένα πραγματικά αποδοτικό ολοκληρωτικό κράτος θα πρέπει να είναι ένα κράτος στο οποίο η παντοδύναμη εξουσία των πολιτικών αρχηγών και μια στρατιά διευθυντών θα ελέγχουν έναν πληθυσμό δούλων που δεν χρειάζεται ν’ ασκηθεί επάνω τους κανένας καταναγκασμός γιατί απλά αγαπούν τη σκλαβιά τους».
Ποιες λοιπόν οι προοπτικές για τον άνθρωπο του 21ου αιώνα που βρίσκεται «χωρίς εαυτό» σ’ ένα εχθρικό σύμπαν, ανίσχυρο εργαλείο στα χέρια της αγοράς, κυριαρχούμενης πλέον από μια συμμορία «ψυχοπαθών της εξουσίας» που αφανίζει κάθε προοδευτική φωνή στη σημερινή Ευρώπη, απαιτώντας τη συντριβή της ατίθασης Ελλάδας;
Μονάχα αν ο άνθρωπος καταφέρει να υποτάξει τον οικονομικό μηχανισμό στους σκοπούς της ανθρώπινης ευτυχίας συμμετέχοντας ενεργά στο θρίαμβο της δημοκρατίας πάνω σε όλα τα είδη νιχιλισμού που την απειλούν, θα αποκαταστήσει τη θέση του στην κοινωνία.
Ο άνθρωπος -μας λέει ο Αριστοτέλης- ως ατελής οντότητα, αναπτύσσει το πλήρες δυναμικό του, γίνεται όλο και πιο τέλειος, μέσα από την κοινή δράση, την κοινή εμπειρία, αφού μόνο μέσα από την ολότητα του εμείς και όχι του εγώ, μπορεί να κατακτηθεί η ελευθερία, η κοινωνική δικαιοσύνη, η ειρήνη. Κι εδώ ακριβώς διακυβεύεται το άπαν∙ αν δεν αγωνιστούμε συλλογικά για να υπερασπιστούμε τα αγαθά αυτά, τότε θα αναλάβουν οι ροπαλοφόροι για λογαριασμό μας.
Γι’ αυτό δεν μας μένει άλλο παρά αγώνας, γιατί το παιγνίδι τώρα είναι ασύγκριτα τρομακτικότερο από εκείνο της δεκαετίας του ’30-’40. «Το μέγα θηρίο» σήμερα, στην εποχή της τεχνικής, διαθέτει όλα τα όπλα που εφηύρε ο νους του ανθρώπου, μπροστά στα οποία ο ναζισμός -όπως προειδοποιούσε ο Καρλ Γιάσπερς- δεν ήταν άλλο παρά χονδροειδής ερασιτεχνισμός.
Έτσι μόνο θα καταφέρουμε να σώσουμε την ευρύωπο ήπειρο, τον χώρο με τις πολλές προοπτικές και προσόδους, από τον αποικιοκράτη βρυκόλακα που γιγαντώθηκε τις τελευταίες δεκαετίες από το αίμα εκατομμυρίων θυμάτων, που μετέτρεψε το όραμα της κοινής στέγης λαών και πολιτισμών, σε χωματερή εκμηδενισμένων υπάρξεων προορισμένων σε αιώνια καταδίκη.
Στις δύσκολες στιγμές που περνάει σήμερα η Eλλάδα, ας συλλογιστούμε πως ο αγώνας για την ελευθερία στάθηκε το ελληνικό θαύμα. Ο Έλληνας ήταν ο πρώτος που σήκωσε το μέτωπο στους τυράννους, εσωτερικούς κι εξωτερικούς, και τόλμησε να πει «Όχι» στις ισχυρότερες και πιο κτηνώδεις δυνάμεις.
(1) Mάξ Βέμπερ: Η Προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού
* Η Γιούλη Ιεραπετριτάκη είναι ιστορικός-αρχαιολόγος, μέλος Γραμματείας του Τμήματος Τέχνης & Πολιτισμού ΣΥΡΙΖΑ Θεσσαλονίκης
