Η αντεπανάσταση στη δυτικοευρωπαϊκή ιδεολογία
του Γιώργου Λιερού
Το εν λόγω κείμενο του Σπένγκλερ – ένα από τα πιο πολυδιαβασμένα του προηγούμενου αιώνα – είναι ένα πολιτικά στρατευμένο κείμενο. Ο «ιστορικός σκεπτικισμός» τον οποίο πρεσβεύει, έχει τον «ρυθμό» πολιτικού μανιφέστου. Ο συγγραφέας του ξεκαθαρίζει ότι δεν διεκδικεί «την απαραίτητη απόσταση, την αμεροληψία και την καλή θέληση για μια αφηρημένη θεώρηση» [290-291 τομ. Α’]. Ο Σπένγκλερ είναι φασίστας – πιο φασίστας δεν γίνεται. Και όμως αξίζει να του δείξουμε τον σεβασμό μας, αντιμετωπίζοντάς τον σαν αυτό που είναι και όχι σαν ένα ευφυή λόγιο, ένα εύστροφο κριτικό του πολιτισμού, έναν πνευματικό άνθρωπο δηλαδή σαν μια από τις μορφές της παρακμής τις οποίες λοιδορεί σε όλη την έκταση του κειμένου του. Η γερμανική αστική κοινωνία στην υπεράσπιση της οποίας σπεύδει ο Σπένγκλερ, αντιμετώπιζε ένα διπλό θανάσιμο κίνδυνο δεχόμενη μια διπλή επίθεση, εξωτερικά από τις φιλελεύθερες δημοκρατίες, εσωτερικά από την εργατική επανάσταση. Η Γερμανία μετά την ήττα της στον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο είναι σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης και αυτή η συγκυρία βρίσκεται στον πυρήνα πολύ βαθύτερων και πολύ ευρύτερων μετασχηματισμών που θα οδηγήσουν από τις κοινωνίες που γέννησαν οι δημοκρατικές επαναστάσεις και διαμόρφωσε η άνθιση του εργατικού κινήματος στις πρώιμες μαζικές κοινωνίες. Σήμερα ένα αιώνα μετά, στις όψιμες μαζικές κοινωνίες ο αντιδημοκρατικός, αντιδιαφωτιστικός, αντεπαναστατικός λόγος του Σπένγκλερ μπορεί να μας μάθει πολύ περισσότερα για το πώς σκέπτονται και δρουν οι σημερινές ολιγαρχικές ελίτ – και πώς κατά συνέπεια μπορούμε να τις αντιμετωπίσουμε – απ’ ό,τι θεωρίες όπως π.χ. αυτή της επικοινωνιακής ορθολογικότητας του Χάμπερμας. Η διαχείριση της ελληνικής κρίσης από την ευρωπαϊκή ηγεσία επαληθεύει – δυστυχώς πάνω στο πετσί μας – τον Σπένγκλερ και όχι τον Χάμπερμας.
Η εργατική επανάσταση και η φιλελεύθερη δημοκρατία είναι οι στόχοι, εναντίων των οποίων κατευθύνεται η πολεμική του Σπένγκλερ από την αρχή μέχρι το τέλος του ογκώδους, 1.260 πυκνογραμμένων σελίδων, συγγράμματός του. Πολεμική την οποία προσπαθεί να δέσει με ένα συνολικό περίγραμμα της παγκόσμιας ιστορίας – μια «φυσιογνωμική του παγκόσμιου γίγνεσθαι», τον «ιστορικό σκεπτικισμό», την «τελευταία φιλοσοφία της ιστορίας» – το οποίο θα επέτρεπε στη Γερμανία και κατ’ επέκταση στη Δύση την άσκηση μιας αποτελεσματικής πολιτικής, προσαρμοσμένης στο πνεύμα και στις απαιτήσεις των καιρών.
Σύμφωνα με τον Σπένγκλερ, δεν υπάρχει ένας πανανθρώπινος οικουμενικός πολιτισμός και η ιστορία του (μια «ιστορία της ανθρωπότητας»). Η ανθρωπότητα, γράφει, είναι μια ζωολογική έννοια ή μια λέξη κενή περιεχομένου [41 τομ. Α’]. Ο,τι υπάρχει είναι οι ιστορίες των πολιτισμών, έμβιων όντων ανώτατης τάξης, και η παγκόσμια ιστορία δεν είναι παρά η εικόνα ενός αιώνα διαμόρφωσης και αναμόρφωσης, ένα θαυμάσιο γίγνεσθαι και παρέρχεσθαι τέτοιων οργανικών μορφών [42 τομ. Α’]. Η πραγματική ουσία της παγκόσμιας ιστορίας είναι το γίγνεσθαι, η ανάπτυξη και ο μαρασμός αυτών των μεγάλων ατόμων [122 τομ. Α’] – μόνο με το φαινόμενο των μεγάλων πολιτισμών που εμφανίστηκε πριν 6000 χρόνια αποκτά ο κόσμος της παγκόσμιας ιστορίας την συνοχή του [122 τομ.Α’]. Ο Σπένγκλερ αναφέρει οκτώ τέτοιους πολιτισμούς, αιγυπτιακός, βαβυλωνιακός, ελληνικός και ρωμαϊκός (αρχαίος), κινέζικος, μεξικάνικος, αραβικός ή μαγικός, δυτικός.
Καθένας από αυτούς τους πολιτισμούς ακολουθεί την δική του εξελικτική γραμμή η οποία υπακούει στη δική της αναγκαιότητα, ενώ τις σχέσεις ανάμεσα στους πολιτισμούς τις διέπει η τυχαιότητα. Ο κάθε πολιτισμός έχει μια μυστική γλώσσα της αίσθησης του κόσμου την οποία ακούει και καταλαβαίνει μόνο εκείνος που ανήκει σ’ αυτόν τον πολιτισμό [255 τομ. Α’, 292 τομ.Β’]. Η επιλογή του πρωτογενούς συμβόλου… κρίνει τα πάντα. Κανένα από αυτά τα σύμβολα δεν μπορεί να μεταφραστεί ακριβώς στον κόσμο των βιωμάτων και της γνώσης ενός άλλου πολιτισμού [258 τομ.Α’] (πρωτογενές σύμβολο του δυτικού πολιτισμού, είναι ο καθαρός απεριόριστος χώρος, του αραβικού η αίσθηση της σπηλιάς). Αλήθειες υπάρχουν μόνο σε σχέση με έναν ορισμένο τύπο ανθρώπων [76 τομ. Α’]. Υπάρχουν τόσες γνωστικές μέθοδοι και τα αντίστοιχα επιστημονικά συμπεράσματα, τόσοι κόσμοι αριθμών όσοι – τουλάχιστον – και οι πολιτισμοί. Η ίδια η φύση είναι συνάρτηση του εκάστοτε πολιτισμού [243 τομ.Α’] (η θεώρηση των ζώων και της στρωμάτωσης των πετρωμάτων αποδεσμευμένη από την υποκειμενική σκοπιά του μελετητή δεν είναι δυνατή, όπως ακριβώς και η θεώρηση μιας επανάστασης [42 τομ.Β’]). Η αλληλόδραση ανάμεσα στους πολιτισμούς αφορά μόνο ονόματα, εικόνες και εξωτερικές μορφές, όχι την ουσία, την πρωτογενή αίσθηση [292, 293 τομ.Β’].
Όμως κάθε πολιτισμός διατρέχει τις ηλικιακές βαθμίδες του ατόμου. Οι λέξεις νεότητα, άνοδος, ακμή, παρακμή δεν είναι υποκειμενικές εκτιμήσεις, αλλά αντικειμενικοί χαρακτηρισμοί οργανικών καταστάσεων [23 τομ. Α’]. Κατά συνέπεια όσον αφορά τους πολιτισμούς, μπορούμε στον καθένα τους να διακρίνουμε διαδοχικά την προϊστορία του, τον πνευματικό πολιτισμό, με μια πρώιμη και μια όψιμη περίοδο και τέλος τον τεχνικό πολιτισμό. Η παρακμή ξεκινάει ακριβώς με το πέρασμα από τον πνευματικό στον τεχνικό πολιτισμό, την γεροντική ηλικία και τον θάνατο, αν και ένας πολιτισμός μπορεί σαν ένα αποσυντεθειμένο γιγάντιο δέντρο στη ζούγκλα, να κρατάει ακόμα ψηλά τα σαθρά του κλαδιά επί αιώνες και χιλιετίες (Κίνα, Ινδία, Ισλάμ) [167 τομ.Α’]. Τα ίδια στάδια σε δύο διαφορετικούς πολιτισμούς έχουν αντίστοιχη σημασία. Δεν υπάρχει ένα φαινόμενο με βαθύτερη φυσιογνωμική σημασία στην εικόνα ενός πολιτισμού χωρίς να μπορούμε να βρούμε το αντίστοιχό του σε όλους τους άλλους και μάλιστα σε μια αυστηρά χαρακτηριστική μορφή σ’ ένα εντελώς καθορισμένο σημείο. Όλες ανεξαιρέτως οι μεγάλες δημιουργίες και μορφές της θρησκείας, της τέχνης, της πολιτικής, της κοινωνίας, της οικονομίας, της επιστήμης, εμφανίζονται, ολοκληρώνονται και σβήνουν σε όλους τους πολιτισμούς «ταυτόχρονα» [175 – 176 τομ.Α’]. Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία δεν είναι ένα μοναδικό φαινόμενο, αλλά μια χαρακτηριστική τελική κατάσταση που υπήρξε πολλές φορές και τώρα που η Δύση περνάει στον τεχνικό πολιτισμό μπορεί να γνωρίζει ότι το μέλλον της δεν είναι μια απεριόριστη άνοδος και πρόοδος προς την κατεύθυνση της πραγμάτωσης των ιδανικών της, αλλά μια διαδρομή λίγων αιώνων η οποία βάσει των υπαρχόντων παραδειγμάτων μπορεί να υπολογιστεί στα ουσιαστικά της γνωρίσματα.
Ο Σπένγκλερ με την φυσιογνωμική του μορφολογία, έρχεται πρώτα απ’ όλα σε αντίθεση με την διαφωτιστική θεωρία της προόδου – η οποία συνδέεται με την δημοκρατική επανάσταση – και μάλιστα το κάνει υιοθετώντας την σκοπιά των εξελικτικιστικών θεωριών δια των οποίων η γερμανική Ιστορική Σχολή του Δικαίου είχε ήδη έρθει σε σύγκρουση με τις γαλλικές οικουμενικές, επαναστατικές ιδέες. Όμως επίσης και ο δαρβινιστικός σχετικισμός, όπως έχει δείξει ο Σορέλ, βρίσκεται σε αντίθεση με την διαφωτιστική θεωρία της προόδου και συνεχίζει τον εξελικτικισμό της Ιστορικής Σχολής του Δικαίου. Πρέπει λοιπόν να τεθεί υπό διερώτηση η πολεμική του ιστορικού σχετικισμού του Σπένγκλερ εναντίον του Δαρβίνου. Ο βιταλισμός του Σπένγκλερ προσπαθεί να διαφοροποιηθεί από τον Δαρβίνο, εισάγοντας ένα μυστικισμό της ζωής, υιοθετώντας την ανύψωση της ίδιας της ζωής και μάλιστα στην φυτική και όχι στην ζωική της μορφή – αλλά και στη μορφή των κοσμικών αστρικών κανονικοτήτων – σε μεταφυσική αρχή. Αυτή η προσέγγιση του Σπένγκλερ δίνει ένα θαυμάσιο παράδειγμα για ό,τι η Άρεντ ονόμαζε φιλοσοφίες της ζωής. Κατά την γνώμη μας ό,τι μένει πίσω από όλα αυτά – τις λογοτεχνικίζουσες, ποιητικές ή ψευδοποιητικές διατυπώσεις του Σπένγκλερ – δεν είναι τίποτα άλλο από την «γυμνή ζωή» στο βιοπολιτικό κράτος, δεν υπάρχει ουσιαστική διαφορά Σπένγκλερ/Δαρβίνου. Ο Σπένγκλερ πάντως, αν και όπως όλη η γερμανική ακροδεξιά της εποχής του, κάνει εκτεταμένη χρήση των λέξεων φυλή και αίμα, προσπαθεί να τους δώσει ένα πιο μεταφυσικό περιεχόμενο και να τις αποσυνδέσει από μια στενή βιολογικού τύπου κατανόησή τους και εδώ βρίσκεται μια διαφοροποίησή του από το ναζιστικό παράδειγμα.
Σημείωση: Μέσα στις αγκύλες αναγράφεται η σχετική σελίδα και τόμος του βιβλίου του Σπένγκλερ: Oswald Spengler, Η Παρακμή της Δύσης, ελλ. Έκδοση Τυποθήτω Γιώργος Δαρδάνος, Α’ ανατύπωση Ιανουάριος 2004.
