Το έργο του Νίκου Μπελογιάννη Το ξένο κεφάλαιο στην Ελλάδα γράφτηκε σε συνθήκες εγκλεισμού, στην Ακροναυπλία, όπου έμεινε φυλακισμένος από τη μεταξική δικτατορία και τις κατοχικές αρχές στη συνέχεια.
Την τελική του μορφή πήρε το 1945, όπως γράφει ο ίδιος από την απομόνωση στην τελευταία του επιστολή στις 12/3/1952: «Η ανάπαυλα του 1945 μου έδωσε τη δυνατότητα να συνεχίσω διάφορες μελέτες μου και να τελειώσω και δύο βιβλία μου: “Η οικονομική ανάπτυξη της Ελλάδας” και “Η ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας”, που όμως είναι και τα δύο ανέκδοτα, γιατί οι νέοι διωγμοί εμπόδισαν την έκδοσή τους». Στη ίδια επιστολή σημειώνει ότι είχε δώσει προς έκδοση το 1945 ένα αντίγραφο στην Κομμουνιστική Επιθεώρηση.
Για πρώτη φορά το έργο εκδόθηκε το 1998, στα 80χρονα του ΚΚΕ, από τη Σύγχρονη Εποχή, ενώ το 2010 εκδόθηκε από την Άγρα το πρωτότυπο χειρόγραφο, με κάποιες διαφορές από το προηγούμενο, που ήρθε στην επιφάνεια το 2006.
Στο έργο αυτό ο Μπελογιάννης αναμετριέται με την οικονομική σκέψη του ελληνικού αστισμού, διατυπώνοντας ταυτόχρονα τον αντίπαλο οικονομικό λόγο των κομμουνιστών, επιχειρώντας να φωτίσει την ιστορία του δημόσιου δανεισμού της χώρας, να αποκαλύψει το ρόλο του ξένου κεφαλαίου, τη διαπλοκή του με το ντόπιο και τις επιπτώσεις στο λαό.
Στο πρώτο μέρος του βιβλίου εξετάζει τη διείσδυση του ξένου κεφαλαίου στην Ελλάδα από το 1824 έως το 1940, από τα πρώτα δάνεια της ανεξαρτησίας έως και τη μεταξική δικτατορία, ενώ στο δεύτερο μέρος προχωράει σε μια συστηματική αποτίμηση των συνεπειών του δανεισμού, δημόσιου και ιδιωτικού, για την ελληνική οικονομία και περιγράφει τους ληστρικούς όρους των δανείων με σκοπό την αποκόμιση κερδών. Μέσα από αυτή την ανάλυση αναδεικνύει πώς η αστική πολιτική οδήγησε σε τέσσερις μεγάλες πτωχεύσεις μέσα σε έναν αιώνα (1827, 1843, 1893, 1932) και παράλληλα πώς σφυρηλατήθηκε η οικονομική και πολιτική εξάρτηση.
Ο Νίκος Μπελογιάννης, στο πλαίσιο της ευρύτερης προσπάθειας οικοδόμησης μιας κομμουνιστικής θεωρίας, άφησε μια πολύτιμη παρακαταθήκη με τη μελέτη, κατανόηση και ερμηνεία των οικονομικών και κοινωνικών προβλημάτων της χώρας.
Ό,τι γράφει στον επίλογο του έργου του αντηχεί στο σήμερα πιο επίκαιρο από ποτέ:
«… Γενικά, η πολιτική ζωή της χώρας μας μέσα στα 120 χρόνια της ελεύθερης ύπαρξής της επηρεάστηκε σημαντικά από τις θελήσεις κι τα συμφέροντα των ξένων κεφαλαιούχων και των χωρών τους. Και τα συμφέροντα αυτά ήταν πάντοτε αντίθετα με τα συμφέροντα της Ελλάδας και του λαού της. Παρ’ όλα αυτά όμως, οι ελληνικές κυβερνητικές κλίκες, όταν έφταναν στο σταυροδρόμι που οδηγούσε ή στην υπεράσπιση της ανεξαρτησίας της πατρίδας τους ή στην υποταγή στις επιθυμίες και τους εκβιασμούς των ξένων, προτίμησαν πάντοτε, σχεδόν χωρίς εξαίρεση, το δεύτερο δρόμο. Κι αν στον αντεθνικό τους αυτό κατήφορο δεν συναντούσαν τη λαϊκή αντίσταση, ποιος ξέρει αν και πού θα σταματούσαν…».
Νίκος Μπελογιάννης, Το ξένο κεφάλαιο στην Ελλάδα, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1998, σ. 363.
Οι δίκες και η εκτέλεση
Στις 20 Δεκέμβρη 1950 ο Μπελογιάννης συλλαμβάνεται μαζί με 92 ακόμα κομμουνιστές και στις 19 Οκτώβρη του 1951 παραπέμπονται σε δίκη στο Έκτακτο Στρατοδικείο της Αθήνας βάσει του Αναγκαστικού Νόμου 509/1947, γιατί επεδίωξαν «την διά βιαίων μέσων ανατροπήν του κρατούντος κοινωνικού καθεστώτος». Στις 16 Νοεμβρίου 1951 το στρατοδικείο καταδικάζει τον Μπελογιάννη και άλλους 11 σε θάνατο.,/p>
Ο Μπελογιάννης μεταφέρεται στις φυλακές της Κέρκυρας. Υπό την πίεση ενός διεθνούς κινήματος αλληλεγγύης, η κυβέρνηση Πλαστήρα αναγκάζεται να δηλώσει ότι η απόφαση δεν θα εκτελεστεί. Ήδη όμως από τις 14 Νοεμβρίου, δύο μέρες πριν από το τέλος της πρώτης δίκης, και υπό την πίεση των Αμερικάνων, ανακαλύπτονται από την Ασφάλεια στη Γλυφάδα και την Καλλιθέα δύο ασύρματοι του ΚΚΕ και συλλαμβάνονται ο Ηλίας Αργυριάδης και ο Νίκος Καλούμενος, ενώ από τις 23 Οκτώβρη έχει συλληφθεί ο Δημήτρης Μπάτσης από την Ασφάλεια Πειραιά.
Στις 15 Φλεβάρη 1952 αρχίζει νέα δίκη του Μπελογιάννη και 28 ακόμα κομμουνιστών στο Α΄ Διαρκές Στρατοδικείο Αθηνών με βάση τον «παγωμένο» μεταξικό νόμο 375/936 περί κατασκοπείας, καθώς η κατηγορία της κατασκοπείας ήταν σχεδόν απίθανο να επιτρέψει την αμνήστευση. Σημειώνεται ότι εκείνη την περίοδο είχαν σταματήσει οι εκτελέσεις πολιτικών κρατουμένων.
Την 1η Μάρτη το στρατοδικείο καταδικάζει 8 κατηγορούμενους σε θάνατο (τους Ν. Μπελογιάννη, Δ. Μπάτση, Η. Αργυριάδη, Ν. Καλούμενο, Τ. Λαζαρίδη, Χ. Τουλιάτο, Μ. Μπισμπιάνο, Έ. Ιωαννίδου). Ο Μπελογιάννης καταδικάζεται δις εις θάνατο. Στη διάρκεια και των δύο δικών η απολογία του Μπελογιάννη εξελίσσεται σε δριμύ «κατηγορώ» και τον αναδεικνύει σε σύμβολο αντίστασης.
Το διεθνές κίνημα διαμαρτυρίας, στο οποίο συμμετέχουν και μορφές όπως οι Ζαν Πωλ Σαρτρ, Ζαν Κοκτώ, Πωλ Ελυάρ, Λουί Αραγκόν, Τσάρλι Τσάπλιν κ.ά., απαιτεί τη ματαίωση της εκτέλεσης του Μπελογιάννη και των συντρόφων του.
Ωστόσο, ξημερώματα Κυριακής 30 Μάρτη του 1952 ανακοινώνεται στους τέσσερις κομμουνιστές Νίκο Μπελογιάννη, Δημήτρη Μπάτση, Νίκο Καλούμενο και Ηλία Αργυριάδη ότι η αίτηση χάριτος απορρίφθηκε και λίγο αργότερα –πριν καν χαράξει– μεταφέρονται στο Γουδί. Στις 4.12΄ τα χαράματα της Κυριακής –ώρα και μέρα που ούτε οι Γερμανοί έκαναν εκτελέσεις– οι τέσσερις κομμουνιστές εκτελούνται υπό το φως των προβολέων των στρατιωτικών καμιονιών.
