Μια καινούργια εύηχη τοιχογραφία στου Ψυρρή…
(φωτο Στ. Ελληνιάδη)
Οι τάξεις εκφράζονταν μέσα από κόμματα. Όμως, καθώς γενικευόταν η μικροαστικοποίηση, εκδημοκρατιζόταν το θεσμικό σύστημα, διαμοιραζόταν μεγαλύτερο κομμάτι του παραγόμενου πλούτου από το παρελθόν και σχεδόν ταυτόχρονα κατέρρεαν τα καθεστώτα του υπαρκτού, οι τάξεις έχαναν το χαρακτήρα και την ταυτότητά τους. Παράλληλα, εξελισσόταν με ταχύτερους ρυθμούς ο εκφυλισμός των κομμάτων που εκφράζανε την εργατική τάξη και ευρύτερα τα κατώτερα οικονομικά στρώματα. Κι αυτό γιατί, μεταξύ άλλων, οι παράγοντες των κομμάτων έχοντας αποκτήσει εξουσία μέσα από τις κυβερνήσεις και τα μετωπικά σχήματα συνεργασίας, τα συνδικάτα, τους διανοούμενους, την εσωτερική γραφειοκρατία κ.λπ. διαμορφώνονταν σε ξεχωριστή «τάξη» με ελκυστικά προνόμια και δικά τους συμφέροντα. Η διαδικασία αυτή υπέθαλψε την εξομάλυνση των αντιθέσεων και ενέτεινε την αποπολιτικοποίηση της κοινωνίας και την πλήρη αφομοίωση των εκπροσώπων της από την καθεστηκυία τάξη.
Αλλά η κοινωνία στη δομή της δεν έπαψε να είναι διαχωρισμένη ταξικά όσο κι αν αυτό αμβλύνθηκε και διασκεδάστηκε. Έγιναν πολύ σημαντικές αλλαγές στην εργατική τάξη και τα μεσοστρώματα, αλλά δεν μπορούσαν να πάψουν να υπάρχουν και να εξαφανιστούν γιατί τότε θα είχαμε αυτοκατάργηση της δομής του καπιταλιστικού συστήματος. Γι’ αυτό, μόλις άρχισαν οι δυσκολίες και τα στριμώγματα, αφού η εγγενής τάση του καπιταλισμού, πέρα από πρόσκαιρα φαινόμενα «ανθρωπισμού» και «ισότητας», δεν είναι η εξάλειψη των αντιθέσεων, αλλά, αντιθέτως, η μεγέθυνσή τους, κάτι άρχισε να σαλεύει μέσα στην κοινωνία. Κι όταν αυτό αρχίζει να δυναμώνει και τα στρώματα και οι τάξεις που ανήκουν στην κάτω όχθη αντιδρούν και ζητούν το δίκιο τους, γιατί η επιβίωσή τους κινδυνεύει, και οι διακρίσεις ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς, ισχυρούς και ανίσχυρους ξαναγίνονται αισθητές, γίνεται φανερό ότι οι πολιτικοί και οι φορείς που κατά το παρελθόν εκφράζανε το «λαό» έχουν πλέον περάσει ανεπιστρεπτί στην άνω όχθη. Οπότε ανακύπτει ένα πάρα πολύ σοβαρό πρόβλημα εκπροσώπησης σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής έκφρασης και οργάνωσης, στα κοινοβούλια, τα κόμματα, τα συνδικάτα, τα ΜΜΕ κ.λπ.
Ήδη ζούμε στη φάση που η κοινωνία αντιδράει, σπασμωδικά και ακανόνιστα αλλά επαναλαμβανόμενα, μέσα από αυτά τα ερείπια εκπροσώπησης, γιατί κανένας φορέας δεν είναι γειωμένος στα συμφέροντά της και γιατί έχουν αλλοιωθεί οι κώδικες επικοινωνίας. Γι’ αυτό, η βάση της κοινωνίας δεν αντιδρά ομαλά και συντεταγμένα. Γιατί στο εποικοδόμημα, στην πολιτική, σχεδόν δεν υπάρχει καμία από τις παλιές με ταξικά χαρακτηριστικά πολιτικές δυνάμεις να την εκφράσει. Γι’ αυτό, οι λαϊκές κοινωνικές δυνάμεις διασπώνται και συχνά στρέφονται σε επιλογές θυμού και απόγνωσης ελλείψει αυθεντικής τους εκπροσώπησης. Γι’ αυτό καταφεύγουν σε «ψήφο διαμαρτυρίας» και όλο και πιο πανηγυρικά σε αποχή. Οι εκλογές στη Γαλλία έγιναν με συμμετοχή ΜΟΝΟ του 43% των ψηφοφόρων! Βέβαια, οι ανώτερες τάξεις και οι ολιγάρχες, όσο επιβάλουν τους δικούς τους υπαλλήλους στα αξιώματα, δεν χολοσκάνε ούτε για την αποχή ούτε για την αντιπροσωπευτικότητα. Ο πρόεδρος της Γαλλίας εκλέχτηκε με τις ψήφους του 24,1 % του εκλογικού σώματος στον πρώτο γύρο και στις βουλευτικές εκλογές το κόμμα του με ποσοστό 32,33 % έβγαλε 350 βουλευτές σε σύνολο 577, ήτοι κατέλαβε το 60% των εδρών! Και ο Μελανσόν που έπρεπε να βγάλει 60 και η Λεπέν 70, βάσει των ποσοστών, πήραν από 17 και 8 έδρες αντιστοίχως. Αυτό το λένε δημοκρατία! Ο κάθε Μακρόν κυβερνάει νομότυπα γιατί το σύστημα δεν είναι ούτε καν αντιπροσωπευτικό. Το ίδιο συμβαίνει, με αυτά τα κόμματα και αυτής της ποιότητας τους πολιτικούς σε όλο και περισσότερες χώρες.
Ακόμα και οι πιο εναλλακτικές περιπτώσεις, όπως ο Σάντερς, ο Κόρμπιν και ο Μελανσόν, άλλος λιγότερο κι άλλος περισσότερο, προέρχονται μέσα από το σύστημα, χωρίς κόμμα ή με την κομματική νομενκλατούρα εναντίον τους. Εντούτοις, είναι τόσο μεγάλη η ανάγκη για να υπάρξει εκφραστής των κοινωνικών αντιθέσεων που όλοι τους πήγαν εντυπωσιακά καλά. Η περίπτωση του ΣΥΡΙΖΑ αποτέλεσε την πιο ενδιαφέρουσα ίσως απόπειρα να εκφραστεί αυτή η κοινωνική ανάγκη και δυναμική, να αποκατασταθεί το έλλειμμα εκπροσώπησης. Αλλά, τελικά, η επικρατήσασα κάστα που ήταν ήδη σε μεγάλη συνάφεια με την καθεστηκυία τάξη, διατηρώντας μόνο τα εξωτερικά χαρακτηριστικά μιας ταξικής ταυτότητας, απομεινάρι του απώτερου παρελθόντος των μελών της, αλλά και ατού της κοινωνικής αναρρίχησής τους, πιο συγκροτημένη, πιο εξοικειωμένη -από την πολύχρονη συναλλαγή- με την εξουσία, πιο μέσα στο σύστημα, εκτροχίασε το ογκούμενο ρεύμα που αναζητούσε να καλύψει το έλλειμμα της κοινωνικής εκπροσώπησής του και αποκατάστασης του πολιτικού διαχωρισμού των τάξεων. Έτσι, η «ομάδα» διασφάλισε τα συμφέροντα της άνω όχθης στην οποία θέλει, ανομολόγητα, να ανήκει∙ συμφέροντα τα οποία προς στιγμήν φάνηκε να αμφισβητούνται πολύ σοβαρά χάρη στην κοινωνική δυναμική. Η περίπτωση των Ποδέμος είναι διαφορετική, πιο κινηματική, αλλά υποφέρει επίσης από ιδεολογική διαταραχή, από το δέος μπροστά στην καθεστηκυία τάξη και από την ταλάντευση ανάμεσα στη ρήξη και τη συνδιαλλαγή.
Στρέβλωση δεν σημαίνει απάλειψη
Εάν αυτή η ανάλυση είναι κοντά στην πραγματικότητα, ανεξάρτητα από τα εκλογικά αποτελέσματα στις διάφορες χώρες, οι ταξικές διαφορές βρίσκονται σε φάση αυξανόμενης έντασης και το πρόβλημα της ταξικής, κοινωνικής, πολιτικής και πολιτισμικής εκπροσώπησης της κοινωνικής βάσης παραμένει οξύ και άλυτο.
Ούτε τα φερόμενα ως ταξικά κόμματα έχουν ανάλογη απήχηση, π.χ. τα λίγα εναπομείναντα ΚΚ. Το γεγονός ότι δεν μπορούν να συνταυτιστούν με τη διογκούμενη δυσαρέσκεια είναι μία απόδειξη για τη λανθασμένη πορεία τους και για τα ασήκωτα αρνητικά βάρη που κουβαλούν από το παρελθόν τους. Εάν υποθέταμε ότι βαδίζουν σωστά, θα έπρεπε να οδηγηθούμε στο συμπέρασμα ότι φταίνε καθ’ ολοκληρία οι εργαζόμενες τάξεις και τα θύματα του καπιταλισμού για την μη εκπροσώπησή τους από τα φερόμενα ως ταξικά κόμματα, τη στιγμή μάλιστα που οι εργαζόμενοι απομακρύνονται μαζικά και θυμωμένα από τα κόμματα εξουσίας.
Βέβαια, ο κόσμος της εργασίας έχει κι αυτός υποστεί σημαντική αλλοίωση της ταξικής του συνείδησης από τα θέλγητρα και τα παράγωγα του αστικού τρόπου ζωής, τα μικρομερίδια ευημερίας που απόλαυσε για μερικές δεκαετίες και την αστική θεώρηση του κόσμου που αντέγραψε. Αλλά αυτός ο κόσμος δεν απέκτησε όλα τα προνόμια της αστικής τάξης σ’ αυτή την περίοδο ταξικής χαλάρωσης ούτε διασφάλισε επ’ άπειρον τα αγαθά και τα δικαιώματα που απέκτησε με μόχθο ή συναλλαγή. Εν ολίγοις, όσο κι αν διαβρώθηκε, δεν έγινε αστική τάξη. Ξεγελάστηκε από τον καταναλωτισμό και τον τιμητικό τίτλο της «μεσαίας τάξης» που πονηρά του απονεμήθηκε. Και τώρα που οι ολιγαρχίες απέκτησαν τεράστιο πλούτο και που οι διαφορές με τους κάτω, των «μεσαίων» συμπεριλαμβανομένων, γίνονται πάρα πολύ αισθητές και οι συνέπειές τους αφόρητα δυσβάστακτες, οι κοινωνίες βγαίνουν σιγά-σιγά και ακατάστατα από τη συνειδησιακή τους λήθη και αρχίζουν να αντιδρούν όλο και πιο έντονα, όλο και πιο ταξικά. Αλλά η εκπροσώπησή τους υστερεί. Δεν συγχρονίζονται οι εξελίξεις. Οι παλιοί εκπρόσωποι που λόγω της θέσης τους στο εποικοδόμημα έχουν οριστικά αλλάξει τρόπο ζωής και ιδεολογικά έχουν αποκοπεί ριζικά από τις τάξεις από τις οποίες προέρχονται ή εκπροσωπούσαν σε προηγούμενες φάσεις, ακόμα κι όταν συρρικνώνονται εκλογικά, συνεχίζουν να ελέγχουν τα πολυπλόκαμα δίκτυα εκπροσώπησης (κοινοβούλια, κόμματα, συνδικάτα, ΜΜΕ κ.λπ.). Ασκούν ακόμα επιρροή με προσωπεία και απατηλές υποσχέσεις και προσαρμογές, με πελατειακές σχέσεις (στα πανεπιστήμια, στα δημοσιογραφικά συγκροτήματα κ.λπ.) και με το knowhow της διαχείρισης των μηχανισμών εξουσίας. Το σύστημα εξουσίας, ακόμα και σε εποχή κρίσης, αμφισβήτησης και διατάραξης των ισορροπιών, τους χρησιμοποιεί σαν εκμαυλιστές, σαν διασπαστές και σαν κυματοθραύστες των αντιδράσεων.
Ναι μεν, αλλά…
Αυτό το έλλειμμα ταξικής εκπροσώπησης, η απουσία αξιόμαχων και πειστικών προσώπων και φορέων που είναι άρρηκτα δεμένοι με τα συμφέροντα των «κάτω» και αντιλαμβάνονται τις νέες πραγματικότητες, αποτελεί σήμερα το μεγαλύτερο ίσως πρόβλημα στην εξέλιξη της κοινωνικής δυναμικής. Κι όσο πιο μεγάλο είναι το χάσμα, που υποθάλπεται και παρατείνεται από αυτομολίες, εξαγορές, εξαπατήσεις και προδοσίες, τόσο πιο έκκεντρη θα είναι αυτή η κοινωνική δυναμική. Ήδη οι συνέπειες φαίνονται με την επικίνδυνη έλξη που ασκούν πάνω στην κοινωνική δυναμική τα ακροδεξιά μορφώματα, τα οποία σκοπίμως και δημαγωγικά επενδύουν σε θέσεις και αιτήματα με ταξικό πρόσημο που εγκαταλείφθηκαν από την αφομοιωμένη στο σύστημα Αριστερά της αστικής προόδου. Η Ακροδεξιά λεηλατώντας τα ταξικά ζητήματα λεηλάτησε και την κοινωνική βάση που κάποτε είχε και εκπροσωπούσε η Αριστερά.
Η κατάρρευση του Σοσιαλιστικού Κόμματος στη Γαλλία, από το 30% στο 9,5%, είναι μια αξιόλογη ένδειξη ότι η παλιά Αριστερά, η ενσωματωμένη, απαξιώνεται ταχύτατα και ταπεινωτικά. Το Εργατικό Κόμμα στη Βρετανία βρέθηκε ξαφνικά σε άνοδο επειδή είναι σε μεγάλη εσωτερική κρίση ταυτότητας κι επειδή ο Κόρμπιν αντιπολιτεύεται το κομματικό κατεστημένο, όσο κι αν αυτό ακούγεται οξύμωρο και παράδοξο. Στη Γερμανία, το Σοσιαλιστικό Κόμμα είναι πλέον ξεκάθαρο συμπλήρωμα της Δεξιάς. Στην Ισπανία, το φθαρμένο Σοσιαλιστικό Κόμμα σέρνεται πέρα-δώθε. Γενικά, σε όλη την Ευρώπη, δυτική και ανατολική, η παλιά Αριστερά εξακολουθεί να αποσυντίθεται ή να διατηρείται εύθραυστη και μεταλλαγμένη. Αλλά δεν πρέπει να υποτιμηθεί, γιατί έχει κάτι από τη Λερναία Ύδρα, όπως αποδείχτηκε με τον κυβερνητικό ΣΥΡΙΖΑ. Ελλοχεύει και υφαρπάζει. Παραμένει σαν σημαντικό χαρτί διάσωσης του συστήματος. Αν και φαίνεται ότι μάλλον εξαντλεί τα τελευταία αποθέματα αξιοπιστίας που διαθέτει σαν Αριστερά. Και η άκρα Δεξιά δείχνει φρακαρισμένη, όχι ακίνδυνη, αλλά ούτε και με τη φόρα που είχε πάρει. Ό,τι απομένει, ουσιαστικά αυτό που κυβερνάει την Ευρώπη με παραλλαγές, είναι το επιθετικό Κέντρο, ένα συνονθύλευμα από παραδοσιακούς δεξιούς και μεταλλαγμένους σοσιαλιστές ενισχυμένο από ψευδοαριστερούς και όπου φυσάει ο άνεμος ακροδεξιούς, το οποίο ακολουθεί τις νεοφιλελεύθερες επιλογές και εξυπηρετεί τα συμφέροντα της ολιγαρχίας, όχι μόνο εφαρμόζοντας με ζήλο τις πολιτικές της αλλά και προσπαθώντας να αποτρέψει την όξυνση των ταξικής φύσης συγκρούσεων.
Τίποτα επαρκές, προς το παρόν, δεν επιλύει το πρόβλημα εκπροσώπησης που υπάρχει στην Ευρώπη. Αλλά και τίποτα δεν μπορεί να εμποδίσει την ένταση και επακόλουθα την έκφραση των κοινωνικών αντιθέσεων και την επαναφορά και αποκατάσταση –αργά ή γρήγορα- της κοινωνικής συνείδησης στα πλειοψηφικά λαϊκά στρώματα. Η περίοδος που μόνο η ταξική συνείδηση των ανώτερων στρωμάτων ήταν ενεργή μπορεί να έχει ήδη παρέλθει. Μένει να δούμε πώς θα λυθεί και το πρόβλημα μιας αυθεντικής εκπροσώπησης της κοινωνικής βάσης, από πού και πώς θα προκύψει. Γιατί κάθε άλλη απόπειρα μέσα από την Αριστερά της σήψης είναι καταδικασμένη να αποτύχει. Αλλά και κάθε ψευδαίσθηση μέσα από την άκρα Δεξιά μπορεί να οδηγήσει σε πολύ χειρότερα. Χωρίς, όμως, να παραβλέπουμε ή να υποτιμούμε ότι, τουλάχιστον μέχρι στιγμής, η Άκρα Δεξιά και η Μεταλλαγμένη Αριστερά, έχουν καταφέρει σαν κυματοθραύστες και σαν αμορτισέρ, να συγκρατούν, να απορροφούν και να εκτρέπουν ένα σημαντικό μέρος της κοινωνικής δυναμικής απαλύνοντας τις πιέσεις στα τοιχώματα του συστήματος.
Ας ελπίσουμε, κι ας δουλέψουμε σ’ αυτή την κατεύθυνση, ότι η ζύμωση μέσα στο κοινωνικό σώμα το οποίο, κάτω από την πρέσα της ανηλεούς επίθεσης που δέχεται, ανακτά τη χαμένη ή εξασθενημένη του ταξική συνείδηση, κάποια στιγμή θα γεννήσει μια άλλη Αριστερά, σύγχρονη και μαχητική από έντιμους, καλλιεργημένους και αποφασισμένους να υπηρετήσουν τους συνανθρώπους τους πολίτες. Γιατί ούτε οι τάξεις πέθαναν ούτε οι κοινωνίες έχουν πει την τελευταία τους λέξη. Και μπορεί η παλιά Αριστερά να στόμωσε, υπάρχουν, όμως, πολλοί αριστεροί, σκόρπιοι, επίμονοι και αδιόρθωτοι, για να ξαναρχίσουν, σοφότεροι… Και, κυρίως, είναι οι νέες γενιές που αναδύονται, με μεγαλύτερη πρόσβαση στην ενημέρωση και λιγότερο ικανοποιημένες με βάση τα προσόντα και τις προσδοκίες τους. Εάν, όπως συμπεραίνω, η κοινωνική ανάγκη παραμένει ενεργή και η ζύμωση συντελείται στο υπόστρωμα, ίσως είναι θέμα χρόνου η ανασύσταση της Αριστεράς με σαφή ταξική τοποθέτηση, σε πανευρωπαϊκό επίπεδο. Ίσως…
Στέλιος Ελληνιάδης
