Ο καταξιωμένος Χιλιανός κινηματογραφιστής Πατρίτσιο Γκουσμάν, στο νέο του ντοκιμαντέρ «Η φανταστική χώρα μου», συνδέει τις σύγχρονες εξελίξεις που γράφουν ιστορία στη σημερινή Χιλή, με το ιστορικό παρελθόν της. Με αφετηρία τα λόγια του Κρις Μαρκέρ επί Αλιέντε «αν είναι να καταγράψεις μια φωτιά, φρόντισε να την απαθανατίσεις από την πρώτη φλόγα», ο Γκουσμάν ανακαλεί τις εκρηκτικές εξελίξεις που κατέληξαν στο πραξικόπημα του Πινοσέτ, από την εμβληματική καταγγελτική τριλογία του «Η Μάχη της Χιλής» (1975-1979). Αυτοεξόριστος επί Πινοσέτ, ο Γκουσμάν δεν έπαψε να ασχολείται με τις επιπτώσεις της χούντας στη χώρα του, καταγράφοντας την αλλοίωση της συλλογικής μνήμης, ενώ όταν επέστρεψε οριστικά, ολοκλήρωσε την αριστουργηματική υπαρξιακή τριλογία δοκιμιακών ντοκιμαντέρ «Νοσταλγώντας το φως» (2010), «Το Μαργαριταρένιο κουμπί» (2015) και «Η οροσειρά των ονείρων» (2019), για να μιλήσει για το ανεπούλωτο τραύμα των χιλιάδων αγνοούμενων της χούντας. Στα 82 του χρόνια, καταγράφει τη «δεύτερη επανάσταση στη Χιλή», με τα πρόσφατα γεγονότα των κοινωνικών αναταραχών του 2019, αφήνοντας χώρο στον ίδιο τον λαό να μιλήσει. Συνδυάζοντας σχόλια συγγραφέων και κινηματογραφιστών της γενιάς που έζησε τη χούντα, προσπαθεί να αφουγκραστεί τα χαρακτηριστικά ενός νέου κοινωνικού κινήματος, δίχως πολιτικούς αρχηγούς και δίχως ιδεολογία, που κατάφερε να επιδείξει τεράστια λαϊκή σύμπνοια, μαζική συμμετοχή, σθεναρή αντίσταση και αλληλεγγύη, σε πολυπληθείς κινητοποιήσεις.
«Οι επιπτώσεις της αμνηστίας, που ποινικοποίησε την πολιτική άποψη δημόσια, συνέβαλαν στην απολιτικοποίηση του λαού, μέσα από μια στοχευμένη αποχαύνωση, κατά την αχαλίνωτη επέλαση του φιλελευθερισμού για πάνω από τρεις δεκαετίες, καταλήγοντας σε μια νέα γενιά που δεν μπορούσε να αντέξει τα απανωτά κοινωνικά χτυπήματα», εξηγεί μια διαδηλώτρια. Θρυαλλίδα υπήρξε η μεγάλη αύξηση του εισιτηρίου στο μετρό, Οκτώβρη του 2019, που απέκλειε τα κατώτερα στρώματα από το δίκτυο δημόσιων μεταφορών. Πρώτοι εξεγέρθηκαν οι μαθητές, καθώς πολλοί από αυτούς παρατούσαν το σχολείο για να εργαστούν. Η σκυτάλη πέρασε στους χρεωμένους με τραπεζικά δάνεια φοιτητές, μέχρι η οργή να εξαπλωθεί σε όλη την κοινωνία. Ο κόσμος πήρε τεράστια φόρα και εναντιώθηκε σε μια ελιτίστικη κυβέρνηση που παραμέριζε από την εξουσία τις λαϊκές μάζες, ζητώντας άμεση πολιτική συμμετοχή και κοινωνικές αλλαγές, με αποκορύφωμα την τεράστια διαδήλωση στις 25/10/2019, που συγκέντρωσε πάνω από 1.200.000 κόσμο, όπως μαρτυρούν πλάνα από ντρόουν. Ξεσπούν βίαιες οδομαχίες που καταλήγουν σε πλιάτσικο, με τον Πρόεδρο Πινιέρα να κηρύσσει τη χώρα σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης, κατεβάζοντας στρατό, όπως επί χούντας. Στα πρόθυρα εμφυλίου, η λύση εκτόνωσης δόθηκε με τη λαϊκή απαίτηση για αλλαγή του Σύνταγμα, που χρονολογούσε από τον Πινοσέτ.
Παραδίδοντας άλλο ένα εξαιρετικό ντοκιμαντέρ για την ζώσα ιστορικοπολιτική μνήμη της χώρας του, ο Γκουσμάν συνεχίζει να δημιουργεί πολυεπίπεδα μεταφορικά σχήματα λόγου, εμπλουτίζοντας τα τρέχοντα γεγονότα με υπαρξιακούς στοχασμούς. Εστιάζοντας στις μαζικές κινητοποιήσεις και στην άγρια καταστολή που ακολούθησε, αναφέρεται «στη μπόρα που παρέσυρε τα πάντα, σε μια χώρα που έβρεχε πέτρες», υπονοώντας κυριολεκτικά τις πέτρες, ως μοναδικό όπλο των διαδηλωτών, απέναντι σε πάνοπλες δυνάμεις, που πυροβολούσαν «στο ψαχνό» με λαστιχένιες σφαίρες. Σε φωτογραφίες απαθανατίζεται ο αυτοσχέδιος εξοπλισμός των διαδηλωτών, με ασπίδες από δορυφορικά πιάτα ή κομμένα μεταλλικά βαρέλια και βασικό όπλο το σφυρί για τις πέτρες. Ο συσχετισμός δύναμης παραμένει άνισος, στα πλάνα με δακρυγόνα και αύρες, που αντιμετωπίζονται με βροχή από πέτρες και μολότοφ. Πλήθος άγριοι τραυματισμοί, βγαλμένα μάτια, ανοιγμένα κεφάλια, κατάγματα στα άκρα. Μια θαρραλέα φωτογράφος που τραυματίστηκε, χάνοντας την όραση από το ένα μάτι, αναφέρει πως στοχοποιήθηκαν συστηματικά όσοι κινηματογραφούσαν με κάμερες. Μια νεαρή νοσοκόμα, επιβεβαιώνει ακρωτηριασμούς, εγκαύματα και παρασύρσεις από οχήματα, καταγγέλλοντας πως οι αστυνομικοί δεν σεβάστηκαν το ιατρικό προσωπικό, παρότι φόραγαν διακριτικά, ενώ συγκινημένη αναφέρει πως ένας σύντροφος χτυπήθηκε με σφαίρα, προστατεύοντας την, ενώ αυτή βοηθούσε τραυματισμένο διαδηλωτή.
Εικόνα-επαναστατικό σύμβολο γίνεται η νεαρή γυναίκα, που συμμετείχε ενεργά στην πρώτη γραμμή, με εξεγερσιακή αμφίεση, αντιασφυξιογόνα μάσκα, γυαλιά του σκι και μαύρη κουκούλα με πλαστικά λουλούδια. Έχοντας επίγνωση ότι μπορεί να μην ξαναγυρίσει στον 9χρονο γιο της, δηλώνει «Αν πάθω κάτι εγώ, θα συνεχίσει ο διπλανός μου για μένα, ώστε να έχουν τα παιδιά μας καλύτερο μέλλον».
Παράλληλα, σημαντική είναι η παρουσία νεαρών γυναικών στις διαδηλώσεις, καθώς είναι μεγάλο το ποσοστό νεαρών μητέρων που προσπαθούν να μεγαλώσουν παιδιά, δίχως κοινωνική βοήθεια, ενώ εντυπωσιάζει η ενεργή συμμετοχή φεμινιστικών οργανώσεων και γυναικών που διεκδίκησαν να αλλάξουν σεξουαλική, εργασιακή και κοινωνική θέση, εμπλουτίζοντας το νέο αυτό πλουραλιστικό κίνημα, με στοιχεία ενάντια στη σεξουαλική κακοποίηση και στην πατριαρχική καταπίεση.
Ο Γκουσμάν κινηματογραφεί αυτό το νέο κίνημα που γεννιέται από τη βάση, δίχως αρχηγούς, καταγράφοντας το πολύχρωμο πλήθος που γεμίζει δρόμους και πλατείες. Σε μακρόσυρτα τράβελινγκ κινηματογραφούνται χέρια που βαστούν πινέλα και ρολά, χρωματίζοντας μεγάλα γκράφιτι στους τοίχους της πρωτεύουσας, με το σύνθημα «Εγκρίνω», για την υπερψήφιση του νέου Συντάγματος. Σε εύστοχο χωροχρονικό συσχετισμό, γίνεται αναφορά στο μεγάλο στάδιο του Σαντιάγκο, στον χώρο όπου επί χούντας είχαν συγκεντρώσει τους συλληφθέντες -ανάμεσά τους και τον ίδιο τον σκηνοθέτη- και τώρα είναι το μέρος όπου ο χιλιάνικος λαός θα υπερψηφίσει με 80% την αλλαγή Συντάγματος.
Πλάνα όπου πλήθος κόσμου χτυπάει ρυθμικά τον τοίχο με εκκωφαντικό θόρυβο, επανέρχονται σαν οπτικό μοτίβο. Αρχικά εκφράζουν την ευρύτερη λαϊκή δυσαρέσκεια, ωστόσο στο τέλος γίνεται αντιληπτό πως αποτελούν πλάνα από τα πλήθη που περικύκλωσαν τις λαμαρίνες γύρω από το άγαλμα του έφιππου Χιλιανού Στρατιωτικού Μανουέλ Μπακεντάνο (1823-1897), στην ομώνυμη πλατεία, σημείο εκκίνησης των κινητοποιήσεων. Με πρόσχημα την προστασία του μεγάλου μπρούτζινου αγάλματος από τις οδομαχίες, αποφασίστηκε η απόσυρσή του, σε μια συμβολική αποκαθήλωση, στο σημείο που χτυπούσε η καρδιά της εξέγερσης. Ακόμα όμως και δίχως άγαλμα, το πλήθος κατάφερε να ξεριζώσει τις λαμαρίνες, σε μια συμβολική επανάκτηση του εξεγερσιακού χώρου.
Το ντοκιμαντέρ κλείνει με πλάνα από το χιλιανικό Κοινοβούλιο, που είχε μείνει κλειστό επί Πινοσέτ για 17 χρόνια, όπου ο Γκουσμάν παρουσιάζει σκόπιμα ανάμεσα στα έδρανα φωτογραφία του Αλιέντε, χαιρετίζοντας μέσα από το προοδευτικό όραμά του, τις νέες προσπάθειες εκδημοκρατισμού της χώρας, καθώς σε αυτό το μέρος θα γραφτεί το νέο Σύνταγμα της Χιλής, ιστορικό γεγονός που έγινε πραγματικότητα χάρη στις μαζικές κινητοποιήσεις. Η δύναμη του απλού λαού, που συσπειρώθηκε και συγκρούστηκε με το κράτος, γίνεται συνώνυμη με τη σημασία που έχει το ταπεινό πιόνι στο σκάκι, που αρχικά αποτελεί απλή άμυνα, ωστόσο ενισχυμένο με οκτώ πιόνια, γίνεται σημαντικός μηχανισμός επίθεσης, που μπορεί να συμμετέχει ενεργά στην ανατροπή της εξουσίας, υπογραμμίζοντας έμπρακτα το σύνθημα «λαός ενωμένος, ποτέ νικημένος».
Η Βουλή υποδέχεται το χιλιάνικο λαό στην ολότητά του, με αυτόχθονες ιθαγενείς και απελευθερωμένες τρανς, σε ένα πλουραλιστικό Κοινοβούλιο, που χωράει όλους και όλ@, μαζί με κάθε ινδιάνικη ντοπιολαλιά και όχι μόνο την ισπανόφωνη γλώσσα των αποικιοκρατών. Ο Γκουσμάν κλείνει όπως άρχισε, με κοντινό πλάνο στις πέτρες από τα σπασμένα κράσπεδα, επινοώντας άλλη μια εμπνευσμένη μεταφορά για τα δομικά υλικά που θα χτίσουν τη νέα «φανταστική χώρα του», ενώ στους τίτλους τέλους ακούγεται το αγωνιστικό τραγούδι «La Muralla/το τείχος» (1969), μελοποιημένο ποίημα του Αφροκουβανού κομμουνιστή ποιητή Νικολάς Γκιγιέν (1902-1989), από το θρυλικό χιλιάνικο συγκρότημα του ’70, Quilapayún, που μαζί με τα προβαλλόμενα ασπρόμαυρα πλάνα των μεγάλων διαδηλώσεων επί Αλιέντε, σκιαγραφούν μια ευθεία συνέχεια από το επαναστατικό πνεύμα εκείνης της εποχής, με τις σύγχρονες διεκδικήσεις στη Χιλή του 2019.
*Η Ιφιγένεια Καλαντζή είναι θεωρητικός-κριτικός κινηματογράφου, [email protected]
INFO
- Στο Studio New Star Art Cinema 2ο Athens Palestine Film Festival (12-15/10/2023), με γενική είσοδο 5ευρώ. Σάββατο 14/10 20:00 μικρού μήκους «Nation Estate» (Larissa Sansour), μεγάλου μήκους «Alam» (Firas Khoury). Κυριακή 15/10 20:00 μικρού μήκους «The Cup Reader» (Suha Araj,) μεγάλου μήκους «The Wanted 18» (Amer Shomali, Paul Cowan).
- Στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος η Ένωση Ελληνικού Ντοκιμαντέρ διοργανώνει 8ο αφιέρωμα ελληνικού ντοκιμαντέρ «Με τα μάτια ανοιχτά» (12-15/10/2023), με 4 προβολές τη μέρα, ενιαίο εισιτήριο 5 ευρώ και Q&A μετά τις προβολές.
- Φεστιβάλ Ευρωπαϊκών Ταινιών Μικρού Μήκους Petit Plan: Europa IV 16-20/10/2023 διοργανώνεται με ελεύθερη είσοδο σε Γαλλικό Ινστιτούτο, Ελληνοαμερικανική Ένωση και Ινστιτούτο Γκαίτε. Πληροφορίες: petitplan.org/4536/petit-plan-europa-iv-16-20-oktovriou/
- 6ο Balkan Can Kino Συμπόσιο Κινηματογράφου «Kino Ludens» (13-22/10/2023) με ελεύθερη είσοδο. Πληροφορίες: balkan-can-kino.com/symposium/6o-bck-symposio-kinimatografou/
