Του Γιώργου Παπαϊωάννου
Το άρθρο του Sam Kriss που αναδημοσίευσε ο Δρόμος, αποδείχτηκε τελικά μάλλον χρήσιμο. Προκάλεσε σχόλια και κριτική, ακόμα και αρκετά έντονη, από ανθρώπους που έχουν διαφορετική αντίληψη και κυρίως διαφορετική σχέση με video games (έτσι τα λένε ακόμα;) και παιχνίδια όπως το Pokemon Go, δίνοντας έτσι αφορμή για μια ενδιαφέρουσα συζήτηση.
Πρώτα από όλα, είναι δίκαιο να εξεγείρεσαι. Πιο συγκεκριμένα, είναι πράγματι εκνευριστικό όταν κατηγορεί κανείς, για παράδειγμα, τους νέους γιατί παίζουν Pokemon Go αντί «να βγουν να αγωνιστούν».
Η αντίληψη αυτή δεν είναι καινούρια. Συχνά ακούμε να διατυπώνονται απορίες όπως: Γιατί τόσοι άνεργοι πίνουν καφέ ή κάθονται σπίτι και δεν κατεβαίνουν στην πλατεία Συντάγματος; Γιατί οι νέοι προτιμάνε να παίζουν παιχνίδια αντί να εξεγερθούν; Και άλλα παρόμοια.
Οι ερωτήσεις αυτές είναι «άκυρες» από μόνες τους. Η απάντηση θα μπορούσε να είναι από «ταυτολογική» («γιατί έτσι») μέχρι πολύ πιο αναλυτική που θα εξηγούσε ότι οι άνθρωποι, καλώς ή κακώς, κάνουν συνήθως πιο καθημερινά πράγματα από το να επαναστατούν. Συμβαίνει κι αυτό, αλλά κάτω από ειδικούς όρους, όταν συντρέξουν διάφοροι παράγοντες, αλλά και με μπόλικες δόσεις τυχαιότητας, και σίγουρα όχι αυτόματα και κατά παραγγελία.
Αν το άρθρο κατηγορείται ότι εκφράζει μια τέτοια αντίληψη ή ότι έχει μια χροιά προσβλητική για τους νέους ανθρώπους που μπορεί να παίζουν ένα παιχνίδι, τότε αυτή η κριτική είναι δικαιολογημένη. Όμως, ακόμα και με τρόπο «τραβηγμένο» ή χοντροκομμένο, θίγει πιο ουσιαστικά πράγματα που δεν επικαλύπτονται από αυτή την πλευρά.
Ίσως βοηθάει να γίνει μια διάκριση σε σχέση με την οπτική για τα πράγματα. Αν ειπωθεί, για παράδειγμα, ότι ένας τρόπος διδασκαλίας αποβλακώνει και δεν μορφώνει, δεν σημαίνει ότι οι μαθητές είναι βλάκες ή ότι δεν θα πρέπει κανείς να στείλει τα παιδιά του στο σχολείο ώστε να μην αποβλακωθούν. Αυτό δεν σημαίνει ότι θα πρέπει να «παραιτηθεί» κανείς από την κριτική στη σύγχρονη εκπαίδευση, ή αντίστοιχα σε τόσες άλλες λειτουργίες και τον ρόλο που επιτελούν σε ένα δεδομένο πλαίσιο. Κάτι τέτοιο θα σήμαινε αυτοκατάργηση γενικότερα μιας κριτικής ματιάς στον κόσμο που ζούμε. Εκτός αν η ριζοσπαστική κριτική περιοριστεί στη σφαίρα της οικονομίας, στην αδικία για το χαμηλό μεροκάματο ή για την ανεργία, κάτι που θα ήταν αρκετά περιοριστικό για αυτήν.
Αντίστοιχα, η κριτική για το τι μπορεί να σηματοδοτεί η κουλτούρα ενός παιχνιδιού ή μιας κατηγορίας τέτοιων, δεν (θα έπρεπε να) σημαίνει «κράξιμο» σε όποιον παίζει, ούτε καν επικέντρωση στο παιχνίδι ως μεμονωμένο παιχνίδι.
Ισχύει βέβαια ότι πάντα οι προηγούμενες γενιές μεμψιμοιρούν για τον τρόπο που ζουν ή διασκεδάζουν οι νεότερες («εμείς στην ηλικία σας…»). Αυτοί που χτες έπαιζαν παιχνίδια στο pc μπορεί πράγματι να κατηγορούν αυτούς που παίζουν σήμερα με Pokemon. Αυτοί που έπαιζαν Pacman ή με Atari και Spectrum το 1980 έχουν πλημμυρίσει με τον ρομαντισμό τους το διαδίκτυο κατηγορώντας τους σημερινούς κατήγορους, αφού πρώτα βέβαια είχαν κι αυτοί κατηγορηθεί από όσους έπαιζαν αμπάριζα και κρυφτό (παρ’ όλο που και αυτά τα παιχνίδια δεν εξαφανίστηκαν και τα παίζουν ακόμα). Ίσως και η κατοχική γενιά να κατηγορούσε την ξυπόλητη μεταπολεμική γιατί παίζει με ξύλινα τουφέκια και όχι με κανονικά. Πάντως το φαινόμενο υπάρχει. Συχνά θεωρούμε αθώα και ρομαντική την «εποχή μας» και δεν καταλαβαίνουμε ότι μας φαίνεται έτσι απλώς γιατί εμείς ήμασταν τότε παιδιά…
Πάντως, όλα αυτά δεν σημαίνουν ότι δεν έχει βάση η κριτική για τις μορφές μοντέρνας διασκέδασης, εν προκειμένω για το Pokemon Go ή και για τα «games» γενικότερα. Αυτή προφανώς καλό είναι να εντάσσεται σε ένα γενικότερο πλαίσιο, αντί να «δαιμονοποιεί» τον παίχτη, την τεχνολογία «γενικώς» ή και το παιχνίδι.
***
Το σύγχρονο σύστημα κοινωνικών σχέσεων (ο καπιταλισμός, πιο «ξύλινα» για να πάμε σε αυτά) «έκλεψε» παλιότερα την τεχνογνωσία και τη μαστοριά του μεμονωμένου παραγωγού και τις ενσωμάτωσε στο μηχάνημα, στη «νεκρή εργασία», ενώ συστηματοποίησε τη μαζική παραγωγή που τείνει να μετατρέψει τον εργάτη σε εξάρτημα χωρίς πρωτοβουλία και σκέψη. Η ριζοσπαστική κριτική λέγοντάς τα αυτά, δεν κατηγόρησε τον «εργάτη» σαν πλάσμα άβουλο και χωρίς δυνατότητες σκέψης ή αντίστασης, ούτε πρότεινε την καταστροφή των μηχανημάτων. Παρ’ όλο που είναι γνωστό ότι υπήρχαν και τέτοιες τάσεις, ειδικά όταν αυτή η κριτική έκανε τα πρώτα της βήματα ως κίνημα.
Βέβαια, δεν έχουμε μείνει εκεί. Αργότερα έχουμε το σύγχρονο εργαστήριο, αλλά και την παραγωγή από ομάδες, με την προώθηση ενός άλλου μοντέλου με αυξημένες δεξιότητες του παραγωγού γύρω από διαφορετικά αντικείμενα, αντίστοιχα με το σύγχρονο management και την έμφαση στο ομαδικό πνεύμα με τις τόσες στρεβλώσεις σε βαθμό γελοιότητας. Αλλά αυτά στην κορυφή μόνο του παγόβουνου, σε προστατευμένους θύλακες του μοντέρνου κόσμου, πάνω από μια θάλασσα με πολύ μαυρίλα, όχι μόνο «κλασικού καπιταλισμού» αλλά και προηγούμενων συστημάτων παραγωγής σε όλο τον κόσμο και ειδικά στον «Τρίτο».
Για να γυρίσουμε, όμως, στην κυρίως διαπίστωση, το ίδιο θα συμβεί αργότερα με την πνευματική εργασία που υπάγεται και αυτή στο κεφάλαιο. Η τεχνολογία και ο τρόπος που αναπτύσσεται σχετίζεται με αυτή τη διαδικασία, δύσκολο να το αρνηθεί κανείς παρά τις προσπάθειες. Η κριτική σε όλη αυτή τη διαδικασία, δεν σημαίνει τεχνοφοβία, όπως συχνά σχολιάζεται, ούτε «σπάσιμο του κομπιούτερ(!)». Γιατί η κριτική έχει να κάνει ευρύτερα με τις κοινωνικές σχέσεις, αν και αγγίζει (για να το πούμε κομψά) το ίδιο το «μέσο» και την τεχνολογία.
Το τελευταίο (το «μέσο» δηλαδή ως μη ουδέτερο στοιχείο μιας διαδικασίας) έχει σημασία που το καθιστά ίσως και ένα κλειδί για τη συζήτηση που γίνεται. Αν και η ανάλυση για αυτό θα ξέφευγε κατά πολύ σε χώρο, πρέπει να σημειωθεί ότι αντίθετα με την καθιερωμένη και πολύ τετριμμένη αντίληψη, η επιστήμη και η τεχνολογία με τα επιτεύγματά τους, δεν είναι ουδέτερες σαν ένα μαχαίρι που μπορεί «να κόψει το ψωμί ή να σκοτώσει έναν άνθρωπο». Γιατί δεν μπορεί να παραβλεφθεί η σημασία του προσανατολισμού και του τρόπου που οργανώνεται και εφαρμόζεται η επιστήμη και προς τα πού στρέφεται, ειδικά σήμερα, από τις κολοσσιαίες χρηματοδοτήσεις για αυτό ή το άλλο project. Όλα αυτά βέβαια δεν είναι καινούρια, αλλά μια συζήτηση που έχει ανοίξει πριν δεκαετίες και ίσως θα πρέπει κι αυτή να γίνει με πιο σύγχρονους όρους και νέα τεκμηρίωση, αφού οι εξελίξεις που έχουν προστεθεί είναι ασύλληπτα πολλές.
«Καλά, όλα αυτά για το Pokemon Go;». Εδώ βέβαια ερχόμαστε στην αντίληψη που στην αρχή του άρθρου σχολιάζει ο Kriss («μην το παίρνεις σοβαρά, είναι απλά ένα παιχνίδι»). Βέβαια όλοι καταλαβαίνουν ότι δεν είναι «απλά ένα παιχνίδι», άσε που μάλλον ένα παιχνίδι ή γενικότερα ο τρόπος που παίζουν τα παιδιά και οι μεγαλύτεροι είναι κάτι αρκετά σοβαρό.
Στη Μακρόνησο, ένα από τα ψυχολογικά βασανιστήρια για τους φαντάρους ήταν η υποχρέωση να συλλέξουν αρκετές μύγες τη μέρα και να τις κλείσουν σε ένα μπουκάλι. Το βασανιστήριο έγκειται στο κυνήγι ενός στόχου άνευ πραγματικού νοήματος. Αντίστοιχα, βέβαια, οι πέτρες που έπρεπε να σπάσουν ή να μεταφερθούν χωρίς λόγο από το ένα σημείο στο άλλο και πάλι από την αρχή. Να μια πολύ υπερβολική σύγκριση. Θα συγκρίνουμε τη βαρβαρότητα του βασανιστηρίου με ένα χαρούμενο παιχνίδι; Άλλωστε όλα τα παιχνίδια δεν έχουν κάποιο στόχο χωρίς νόημα; Και αυτό ακριβώς δεν είναι που τα κάνει παιχνίδια, που κάνει για την ακρίβεια τη διαφορά ανάμεσα στο παιχνίδι και την πραγματική εργασία ή τον πραγματικό πόλεμο;
Όταν πετάς μια μπάλα του μπάσκετ σε ένα καλάθι είναι παιχνίδι, όταν πετάς δέματα μέσα σε ένα φορτηγό ή ένα χώρο συγκέντρωσης είναι δουλειά. Στην πρώτη περίπτωση διασκεδάζεις, στη δεύτερη βαρυγκωμάς. Αντίστοιχα, όταν πατάς κουμπάκια γα να σώσεις μια βασίλισσα από τον γορίλα είναι παιχνίδι, ενώ όταν το κάνεις για να σχεδιάσεις μια οικοδομή ή να κάνεις μια λογιστική εγγραφή είναι πάλι εργασία.
Βέβαια, ο εντοπισμός της διαφοράς φανερώνει ήδη τη συσχέτιση. Πολλές φορές τα παιχνίδια αποσκοπούν ακριβώς εκεί, είναι μια εξάσκηση των ανθρώπων για να γίνονται περισσότερο παραγωγικοί. Για αυτό πρέπει βέβαια να είναι και διασκεδαστικά, αφού μόνο εθελοντικά ένα παιδί θα δεχόταν να αναπτύξει τεχνικές και δεξιότητες, τρέχοντας στο δρόμο ή κοιτώντας μια οθόνη για ώρες.
Αντίστοιχα, βέβαια, και με τον φανταστικό και τον πραγματικό πόλεμο. Σε κάποιο βιβλίο περιγράφεται πολύ ωραία το σκληρό, κυριολεκτικά αιματηρό, παιχνίδι των πιτσιρικάδων στην Ιταλία που έπαιζαν πόλεμο την εποχή της εισβολής στην Αβησσυνία. Είναι γνωστές πολλές παρόμοιες περιπτώσεις σε διαφορετικές χώρες και καθεστώτα, ενώ και ο ίδιος ο αθλητισμός, βέβαια, σχετίζεται εντελώς άμεσα, από την γέννησή του, με την προετοιμασία των νέων για τις μάχες.
***
Επιστρέφοντας στη σύγκριση με την υπαγωγή της τεχνικής και της επιστήμης και μιλώντας γενικότερα για τα ηλεκτρονικά παιχνίδια που έκαναν την εμφάνισή τους λίγες δεκαετίες πριν, θα αναρωτιόταν κανείς: Ο καπιταλισμός κλέβει και τη φαντασία των παιδιών που επινοούν κάστρα και πολέμους και παίζουν μόνα τους αμπάριζα ή πόλεμο και την ενσωματώνει μέσα σε ηλεκτρονικά παιχνίδια; Η παιδική φαντασία κλείνεται σε μηχανήματα, καθορίζοντας πλέον μονοσήμαντα τους κανόνες του παιχνιδιού; Δύσκολο να απαντήσεις αρνητικά.
Αυτό δεν σημαίνει, όμως, απαραίτητα «επιστροφή στην αμπάριζα». Σε έναν κόσμο χωρίς αλλοτρίωση θα υπήρχαν παιχνίδια συναρτημένα με την τεχνολογία; Πιθανά. Θα ήταν τα ίδια με τα σημερινά; Μπορεί και όχι ή μπορεί και να έμοιαζαν αρκετά με κάποια από αυτά, ποιος ξέρει… Όσα λέγονται, δεν σημαίνουν λοιπόν μια απλούστευση όπως θα ήταν η επιστροφή στα «παλιά καλά παιχνίδια», ούτε και γενικώς στον «παλιό καλό κόσμο» μιλώντας ευρύτερα. Παρ’ όλο που η κατάργηση της «γειτονιάς» και του παιχνιδιού έξω στο δρόμο στις σύγχρονες μητροπόλεις ή μεγαλουπόλεις δεν ήταν, στο κάτω-κάτω και μια πολύ καλή εξέλιξη για την κοινωνία, αν θέλουμε να το αντιμετωπίσουμε και λίγο απλά, αφήνοντας για λίγο στην άκρη τους πολλούς προσδιορισμούς και τις αμφισημίες.
Συχνά, η επιλογή ενός τρόπου διασκέδασης παρουσιάζεται σαν ελεύθερη ατομική επιλογή που επικαλύπτει κάθε κριτική. Γιατί να είναι κακό κάτι που το κάνεις εθελοντικά; Δεν είναι βέβαια πρωτότυπο να πει κανείς ότι το τι σημαίνει «ελεύθερη επιλογή» χωράει τόση συζήτηση που δεν έχει καν νόημα. Αν μιλάμε για μια οργανωμένη κοινωνία, έτσι κι αλλιώς τα πάντα είναι και δεν είναι (κυρίως δεν είναι) «ελεύθερες ατομικές επιλογές». Άλλωστε, είναι εντυπωσιακός ο τρόπος που διαδίδονταν πάντα, και πριν τα μηχανήματα δηλαδή, τα ίδια παιδικά παιχνίδια, τα ίδια στιχάκια από εποχή σε εποχή ή από τη μια γειτονιά και πόλη, ακόμα και χώρα, στην άλλη. Από μια άλλη σκοπιά, το επιχείρημα της εθελοντικής επιλογής θυμίζει κάπως και την απάντηση στην κριτική για την ποιότητα της τηλεόρασης («αν δεν σου αρέσει, υπάρχει το τηλεκοντρόλ»). Προφανώς όμως έτσι δεν ξεμπερδεύει κανείς με το θέμα.
Σίγουρα, λοιπόν, κάποιος επιλέγει μόνος του να παίξει και σίγουρα τα video games είναι για τους περισσότερους διασκεδαστικά και ευφάνταστα, δεν αποτελούν για κανέναν, δε, καταναγκασμό. Κάποιοι που ασχολούνται περισσότερο, τα ονομάζουν και «έργα τέχνης». Ας μην έχουμε ταμπού και για αυτό, θα μπορούσαν να είναι, άλλωστε τόσα άλλα προϊόντα λέγονται έτσι. Όλα αυτά όμως δεν αποκλείουν την κριτική σκέψη για το τι επιτελούν ενταγμένα σε ένα ευρύτερο περιβάλλον.
***
Προφανώς, η ιδιαιτερότητα του Pokemon Go είναι ότι διασταυρώνει τον πραγματικό κόσμο με τον φανταστικό. Αυτή είναι και η γοητεία του παιχνιδιού που το έκανε ξεχωριστό εκτοξεύοντας στα ύψη τα «κατεβάσματά» του μέσα σε λίγες βδομάδες. Μέχρι τώρα, τα παιχνίδια παίζονταν στην οθόνη μιας κονσόλας, τώρα ο παίκτης βγαίνει στο δρόμο και αντιμετωπίζει φανταστικά πλάσματα ενταγμένα σε πραγματικό χώρο, στον πραγματικό κόσμο.
Ίσως αυτό είναι «καλό», αφού βγάζει τους νέους έξω αντί να κάθονται μπροστά στην οθόνη. Όταν οι άνθρωποι κάθονται και παίζουνε στο σπίτι δεν σας αρέσει γιατί αποξενώνονται, λένε αρκετοί, τώρα που ένα παιχνίδι τους βγάζει έξω, γιατί το κατηγορείτε, ειδικά αυτό που φέρνει μια τέτοια αλλαγή;
Φαίνεται, όμως, ότι το θέμα είναι πιο περίπλοκο. Μια σειρά άρθρα, και όχι μόνο αυτό του Kriss, έχουν αναφερθεί στις εξελίξεις που σχετίζονται με παιχνίδια σαν το Pokemon Go. Δεν είναι μυστικό ότι η χαρτογράφηση του πραγματικού κόσμου και η αξιοποίησή της για εμπορικούς και άλλους σκοπούς είναι ένα μεγάλο project σε εξέλιξη. Λέγεται ότι στους σχεδιασμούς των κολοσσών της τεχνολογίας είναι η αναπαράσταση και «αποθήκευση» του υλικού κόσμου, μαζί βέβαια και με τους ανθρώπους, τις συνήθειες και τις προτιμήσεις τους.
Όχι μόνο αυτό. Όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες θα μπορούσαν σταδιακά να «φορτωθούν» στους υπολογιστές. Να τα μαζεύουμε σιγά-σιγά από τον κόσμο της φθαρτής ύλης… Φυσικά οι εικόνες που έρχονται στο μυαλό δεν είναι καινούριες, όλοι έχουν δει παρόμοιες σε ταινίες ενός δυστοπικού μέλλοντος, ήδη από αρκετά χρόνια πριν. Σήμερα, όμως, φαίνεται ότι απασχολεί αρκετά η προοπτική να μεταφερθούν μνήμες και αισθήσεις των ανθρώπων στα μηχανήματα ή και αντίστροφα να φορτώνονται τέτοια στους ανθρώπους. Πολλοί μάλιστα υποστηρίζουν ότι για κάποιους απώτερο σκοπό αποτελεί η «αποθήκευση» των πάντων σε ένα μυαλό, σε μια παγκόσμια συνείδηση. Φτάνει.
Παρένθεση: Πριν λίγες μέρες, μια φίλη ψάχνοντας στους ρεαλιστικούς χάρτες της Google, πάγωσε όταν είδε τη θεία της που είχε φύγει πέρσι από αυτόν τον κόσμο, να κάθεται ήρεμη στη βεράντα του σπιτιού της, κοιτώντας την στα μάτια. Στην πραγματικότητα, κοιτώντας προφανώς το αυτοκίνητο που κατέγραφε την εικόνα κάθε δρόμου και σπιτιού της περιοχής για λογαριασμό της Google. Ποιος είπε ότι δεν υπάρχουν σήμερα φαντάσματα;
Γυρνώντας στο παιχνίδι, δεν θα ήταν κανείς συνομωσιολόγος αν έλεγε ότι αυτό αποτελεί μια καλή παγκόσμια πρόβα της διασταύρωσης πραγματικού και εικονικού κόσμου για την οποία κάναμε λόγο. Βέβαια, το σημερινό Pokemon Go είναι μόνο η αρχή, αφού όπως είναι γνωστό θα ακολουθήσουν πιο εξελιγμένες «βερσιόν» όπου ίσως οι συλλεγόμενες φιγούρες -και μέσα από αυτές οι ιδιοκτήτες τους- θα μάχονται μεταξύ τους ή και διάφορες ακόμα παραλλαγές.
Στη λογική για την οποία κάναμε λόγο πιο πάνω (το παιχνίδι, δηλαδή, ως εκπαίδευση κυρίως των νέων γενιών), θα έλεγε κανείς ότι το Pokemon Go και όσα παρόμοια έρχονται, σχετίζονται με την αναγκαία προσαρμογή σε εξελίξεις που ήδη τρέχουν. Ίντερνετ των Πραγμάτων (IoT), έξυπνες πόλεις, έξυπνες συσκευές, όλα γενικώς «έξυπνα» και διασυνδεδεμένα μεταξύ τους. (Άξιο απορίας τόση εξυπνάδα πια πού βρέθηκε σε έναν κόσμο όπου ακόμα άνθρωποι αποκεφαλίζονται με τσεκούρια ή εξαερώνονται σε κλάσματα δευτερολέπτου από τα πιο εξελιγμένα όπλα μαζικής καταστροφής).
Αυτές οι εξελίξεις, βέβαια, δεν μπορούν να αντιμετωπίζονται με «χιλιαστικό» τρόπο, σαν την επερχόμενη συντέλεια ή σαν κατάρα που πέφτει από τον ουρανό. Άλλωστε το πώς ακριβώς θα εξελιχθούν τα πράγματα και πώς θα προχωρήσει «ο άνθρωπος» ανάμεσα από όλα αυτά δεν είναι δεδομένο. Γιατί πρόκειται για εξελίξεις που δεν σχεδιάζονται μέσα σε ένα γραφείο. Ή ακριβέστερα, αυτό σαφώς και συμβαίνει (μην τρελαθούμε με την τεράστια συνωμοσιολογία που λέει ότι δεν υπάρχει για κάποιο λόγο καμιά συνομωσία σε αυτό τον κόσμο) αλλά τα πράγματα έχουν τη δική τους τροπή και δυναμική.
Μάλλον, όπως στα περισσότερα πράγματα έτσι και στη συζήτηση που γίνεται για το θέμα, έχει κανείς να αποφύγει δύο προφανείς και εύκολους δρόμους. Σε πλήρη αντίθεση με τον παραπλανητικό τίτλο αυτού του άρθρου. Όλα τα παραπάνω, πάντως, μπορεί κανείς να τα δει μόνο σαν σκόρπια στοιχεία και σκέψεις που δεν διεκδικούν παράσημο πρωτοτυπίας και περισσότερο θέτουν(;) ερωτήματα παρά δίνουν απαντήσεις.
Δείτε εδώ ολόκληρο το αφιέρωμα του Δρόμου με θέμα Pokemon: Οδηγίες χρήσης ή αντίστασης;
