του Ευτύχη Ι. Μπιτσάκη*
Θα αναφερθώ σε ένα συμβάν, μοναδικό κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο: στην αυθόρμητη λαϊκή αντίσταση των Κρητικών εναντίον των χιτλερικών αλεξιπτωτιστών, σε μια μάχη που κράτησε δώδεκα μέρες, τον Μάιο του 1941. Θα παρουσιάσω επίσης ένα ντοκουμέντο, σημαντικό αλλά ελάχιστα γνωστό, για τη θέση του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ελλάδας απέναντι σ’ αυτή τη μάχη και γενικότερα απέναντι στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Ελλάδα: Η επίθεση και η Κατοχή
Από το 1936, η Ελλάδα ζούσε σε ένα φασιστικό καθεστώς, πρωταγωνιστές του οποίου ήταν ο βασιλιάς Γεώργιος Γκλύξμπουργκ και ο πρωθυπουργός Ιωάννης Μεταξάς. Η δικτατορία του Μεταξά είχε επιβληθεί με την ευλογία των Άγγλων και των χιτλερικών.
Στόχος της δικτατορίας ήτανε να συντρίψει το μεγάλο τότε κίνημα των μαζών και τη δύναμη του Κομμουνιστικού Κόμματος, για να εξασφαλίσει τα συμφέροντα της ελληνικής ολιγαρχίας και των ξένων.
Ο Μεταξάς είχε αφήσει την Ελλάδα απροετοίμαστη για να αντιμετωπίσει έναν επιθετικό πόλεμο. Και όταν στις 28 Οκτωβρίου 1940 η Ιταλία του Μουσολίνι κήρυξε τον πόλεμο εναντίον της Ελλάδας, η ελληνική μοναρχοφασιστική κλίκα σκόπευε να ρίξει μερικές ντουφεκιές για να σώσει την τιμή του ελληνικού στρατού.
Ο πατριωτισμός των Ελλήνων στρατιωτών και αξιωματικών ανέτρεψε την προοπτική του Μεταξά. Ο ελληνικός στρατός διεξήγαγε επί έξι μήνες έναν αμυντικό και νικηφόρο πόλεμο εναντίον των στρατευμάτων του Μουσολίνι. Στις 6 Απριλίου 1941 οι Ναζί επιτέθηκαν εναντίον της Ελλάδας. Ο ελληνικός στρατός, παρά τις σκληρές μάχες που έδωσε, και τις απώλειες που προξένησε στον στρατό των Ναζί, δεν ήταν δυνατόν να αντιμετωπίσει επί μακρόν την τρομερή γερμανική πολεμική μηχανή. Στις 28 Απριλίου η Ελλάδα βρισκόταν κάτω από τον ζυγό των χιτλερικών.
Η επίθεση στην Κρήτη
Από όλη την επικράτεια της Ελλάδας, η Κρήτη παρέμενε ελεύθερη. Εκεί βρήκαν καταφύγιο η κυβέρνηση, ο βασιλιάς και οι Άγγλοι, που είχαν εγκαταλείψει την ηπειρωτική Ελλάδα.
Στις 20 Απριλίου οι Ναζί πήραν την απόφαση να επιτεθούν στην Κρήτη. Η στρατιωτική επιχείρηση άρχισε στις 20 του Μάη. Ο Χίτλερ έριξε στη μάχη περίπου 16.000 αλεξιπτωτιστές, 530 μεταφορικά αεροπλάνα, 750 βομβαρδιστικά και μαχητικά, και 100 μικρά πλοία για την απόβαση πεζικού και βαρέως οπλισμού.
Εκείνη την εποχή στη Νήσο στάθμευαν περίπου 40.000 Βρετανοί στρατιώτες. Υπήρχαν επίσης μερικές μονάδες Ελλήνων στρατιωτών, που σχηματίστηκαν την τελευταία στιγμή. (Οι Κρητικοί στρατιώτες, το περίφημο «Σύνταγμα της Κρήτης», το οποίο είχε πάρει μέρος στον αλβανικό πόλεμο, βρισκόταν τότε αποκλεισμένο στην ηπειρωτική Ελλάδα.)
Παρά ταύτα, η Μάχη της Κρήτης θα μπορούσε να κερδηθεί, αν η κυβέρνηση αποφάσιζε να οργανώσει τη λαϊκή αντίσταση. Αλλά η «βασιλική» κυβέρνηση απάντησε μ’ ένα όχι στις επανειλημμένες αιτήσεις των Κρητικών να τους δώσει όπλα και να οργανώσει την άμυνα του νησιού. Οι Άγγλοι από την πλευρά τους απέβλεπαν να εγκαταλείψουν τη Νήσο και να υποχωρήσουν προς την Αφρική.
Με αυτά τα δεδομένα, η μάχη είχε χαθεί προκαταβολικά. Και όμως: χάρη στον ηρωισμό των Ελλήνων, των Αυστραλών και των Νεοζηλανδών στρατιωτών, και τη μαζική εξέγερση του λαού της Κρήτης, η αντίσταση κράτησε περίπου δύο εβδομάδες και προξένησε βαριές απώλειες στους επιτιθέμενους.
Η πιο χαρακτηριστική ιδιομορφία αυτής της μάχης ήταν η αυθόρμητη, ένοπλη και μαζική συμμετοχή των Κρητικών. Η αντίσταση άρχισε την ίδια στιγμή που οι πρώτοι αλεξιπτωτιστές είχαν αρχίσει να κατεβαίνουν από τον ουρανό.
Πώς οργανώθηκε και ποια ήταν η μορφή αυτής της αντίστασης;
Η «μέθοδος» ήταν παντού η ίδια. Οι άντρες, οι νεαροί και ενίοτε ακόμα και γυναίκες του χωριού, έπαιρναν τα όπλα τους –μαχαίρια, κυνηγετικά όπλα και, σπάνια, πολεμικά– σχημάτιζαν ομάδες και ρίχνονταν στη μάχη. Ο αρχηγός, όταν υπήρχε, επιλεγόταν από τους μαχητές. Ήταν ένας αξιωματικός ή υπαξιωματικός απόστρατος, ο δάσκαλος ή ο ιερέας του χωριού, και, συχνότερα, ο πιο θαρραλέος χωρικός ή ένας παλαιός φυγόδικος.
Σύμφωνα με τις υπάρχουσες εκτιμήσεις, στη μάχη της Κρήτης πήραν μέρος περίπου 600 τέτοιες ομάδες, αποτελούμενες από 3 έως 80 μαχητές. Όμως αυτοί οι αριθμοί πρέπει να ληφθούν υπ’ όψιν με σοβαρές επιφυλάξεις. Ο αριθμός των μαχητών πρέπει στην πραγματικότητα να ήταν σημαντικά μεγαλύτερος.
Η τακτική αυτών των ομάδων ήταν πολύ ευλύγιστη. Οι Κρητικοί ορμούσαν εναντίον του εχθρού. Όταν η κατάσταση δυσκόλευε, οι μαχητές εγκατέλειπαν τη θέση τους για να ανασυγκροτηθούν και να επιτεθούν εκ νέου από περισσότερο ευνοϊκή θέση. Είναι ευνόητο ότι η σύνθεση των μονάδων –των ομάδων– των μαχητών δεν ήταν σταθερή. Εξαρτιόταν από τις συνθήκες και από την πορεία της επιχείρησης.
Η τακτική αυτή, τακτική ανταρτοπόλεμου, είχε επιλεγεί αυθόρμητα από τους Κρητικούς και προεικόνιζε την ίδια τακτική, περισσότερο διαμορφωμένη, η οποία εφαρμόστηκε «επιστημονικά» κατά τα επόμενα χρόνια της Αντίστασης. Η τακτική αυτή, η τακτική του Αντάρτικου, εφαρμόστηκε συστηματικά, και οι Αντιστασιακοί καταδίωξαν τον κατακτητή μέχρι τα ακραία σημεία της Νήσου. Αυτός ο πόλεμος φθοράς στοίχισε χιλιάδες νεκρούς και διέλυσε σχεδόν το σώμα των αλεξιπτωτιστών.
Το αυθόρμητο υπήρξε η δύναμη της αντίστασης, αλλά και η αδυναμία της. Η δύναμή της, επειδή σ’ αυτή πήρε μέρος ένα μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού, ακόμα και γυναίκες. Η αδυναμία της, επειδή δεν υπήρχε συντονισμός, γενικό σχέδιο και προοπτική. Η ήττα ήταν αναπόφευκτη.
Η πιο χαρακτηριστική ιδιομορφία αυτής της μάχης ήταν η αυθόρμητη, ένοπλη και μαζική συμμετοχή των Κρητικών. Η αντίσταση άρχισε την ίδια στιγμή που οι πρώτοι αλεξιπτωτιστές είχαν αρχίσει να κατεβαίνουν από τον ουρανό
Η ιδιομορφία της Μάχης
Αλλά οι μαχητές της «Μάχης της Κρήτης» δεν κατέθεσαν τα όπλα. Το αντίθετο: Πήραν και συγκέντρωσαν χιλιάδες όπλα. Τα χωριά είχαν οπλιστεί μέχρι τα δόντια την επομένη της ήττας και ήταν έτοιμα για Αντίσταση.
Αν αναζητήσει κανείς τις κοινωνικές-ιστορικές προϋποθέσεις, τις ρίζες αυτής της αυθόρμητης και μαζικής αντίστασης, θα τις βρει στη μακρά σειρά απελευθερωτικών πολέμων που ο λαός της Κρήτης αναγκαζόταν να διεξάγει εναντίον των διαδοχικών κατακτητών. Ο πόλεμος εναντίον των Τούρκων ετελείωσε με την απελευθέρωση του Νησιού, στις αρχές του εικοστού αιώνα. Συνεπώς, το επαναστατικό πνεύμα ήτανε πάντα ζωντανό και απετέλεσε πολύτιμο στοιχείο για την ταχεία ανάπτυξη της αντίστασης ενάντια στον νέο κατακτητή.
Σ’ αυτό το νησί, που είχε απελευθερωθεί μόλις πριν σαράντα χρόνια από τον Τούρκο κατακτητή, με καθυστερημένη οικονομία, με ένα εποικοδόμημα και μια ημι-φεουδαρχική νοοτροπία, όπου οι άντρες ήταν πάντα οπλισμένοι και όπου το πνεύμα της ελευθερίας και η προσωπική αξιοπρέπεια ήταν κάτι εντελώς ειδικό και κυριαρχικό, η μαζική και η αυθόρμητη αντίσταση ήταν μια φυσική αντίδραση εναντίον ενός εχθρού που επιχειρούσε να υποδουλώσει το νησί.
Κάτω από αυτές τις συνθήκες υπήρχαν στην Κρήτη περιοχές οι οποίες παρέμεναν ελεύθερες ολόκληρο το καλοκαίρι του 1941. Οι Ναζί δεν τολμούσαν να εξέλθουν από τις περιοχές που κατείχαν, και θα έπρεπε να οργανώσουν κατά το φθινόπωρο πραγματικές εκστρατείες για να υποτάξουν τα ορεινά χωριά.
Ολοκαυτώματα και αντάρτες
Κατά τη διάρκεια των τρομοκρατικών εκστρατειών οι Ναζί κατέστρεψαν δεκάδες χωριά και εκτέλεσαν εκατοντάδες χωρικούς. Από τα μαρτυρικά χωριά σημειώνουμε την Κάντανο, τη Μονή, τον Λειβαδά, το Κουτσογέρακο, τον Αλικιανό, τον Βατόλακο, τον Σκενέ, τα Ανώγια, τον Γερακάρη κ.λπ. Όλοι οι κάτοικοι που βρεθήκανε σ’ αυτά τα χωριά, κατά κανόνα εκτελέστηκαν επιτόπου. (Σημείωση: Στην Κάντανο έγιναν λιγότερες εκτελέσεις. Οι κάτοικοι της περιοχής, εμπειροπόλεμοι, κατέφυγαν έγκαιρα σε ορεινά χωριά, απρόσιτα από Ναζί.)
Αλλά οι απώλειες των χιτλερικών στη περιοχή της Καντάνου ήταν μεγάλες (στα Φλώρια και στο φαράγγι Καντάνου). Οι Ναζί κατέστρεψαν ολοκληρωτικά την Κάντανο, επειδή οι κάτοικοί της και οι κάτοικοι των γύρω χωριών, τόλμησαν να αντισταθούν στους κατακτητές. Σε συνέχεια απαθανάτισαν το κατόρθωμά τους, εντοιχίζοντας πλάκα όπου έγραφαν: «Διά την κτηνώδη δολοφονία Γερμανών, αλεξιπτωτιστών και του μηχανικού, από άνδρες, γυναίκες και παπάδες μαζί, και διότι ετόλμησαν να αντισταθούν κατά του Μεγάλου Ράιχ, κατεστράφη κατά την 3ην, 6ου, 1941 η Κάντανος εκ θεμελίων, διά να μη επανοικοδομηθεί πλέον ποτέ.»
Αλλά κατά το μετέπειτα δημοτικό τραγούδι: «Η Κάντανος εχτίστηκε καλύτερη από πρώτα». Ως προς το χιλιετές Ράιχ, αυτό απέμεινε και θα παραμείνει ένα από τα βαρβαρότερα μνημεία της Ανθρώπινης Ιστορίας.
Παρά την προληπτική τρομοκρατία και τις «εκκαθαριστικές» επιχειρήσεις, υπήρχαν πάντα αντάρτες σε απρόσιτες περιοχές. Συγκεκριμένα: Ήδη από το καλοκαίρι του 1941 υπήρχαν ένοπλες ομάδες στα βουνά της Κρήτης. Μια ενδεικτική περίπτωση: Οι Ναζί είχαν συγκεντρώσει τους κατοίκους του Κουτσογέρακου στην πλατεία του χωριού και ετοιμάζονταν να τους εκτελέσουν ομαδικά. Οι αντάρτες της περιοχής όρμησαν και οι επίδοξοι δολοφόνοι τράπηκαν σε φυγή. Και η περίπτωση του ορεινού Κουτσογέρακου δεν ήταν η μοναδική.
Η Αντίσταση οργανωνόταν βαθμιαία και συστηματικά. Ο κύριος οργανωτής της Αντίστασης ήταν και εδώ το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας. Και εδώ τίθεται το ερώτημα: Ποια ήταν η θέση και η συνεισφορά των Ελλήνων Κομμουνιστών, εναντίον των ναζιστικών επιθέσεων;
Η θέση του ΚΚΕ
Όταν ξέσπασε ο πόλεμος, τον Οκτώβριο του 1940, το σύνολο σχεδόν των στελεχών του ΚΚΕ βρισκόταν στις φυλακές και στα στρατόπεδα του ελληνικού φασισμού. Οι κρατούμενοι κάλεσαν τον ελληνικό λαό να αγωνιστεί για την ελευθερία της πατρίδας. Επίσης ζήτησαν να σταλθούν οι ίδιοι στο μέτωπο. Αλλά ο εγχώριος φασισμός προτίμησε να τους παραδώσει στους Γερμανούς Ναζί.
Την εποχή της Μάχης της Κρήτης στο νησί βρισκόταν ένας αριθμός στελεχών του ΚΚΕ, οι οποίοι είχαν διαφύγει από τα νησιά της εξορίας. Σημειώνουμε: Στέργιος Αναστασιάδης, μέλος της Κεντρικής Επιτροπής και αργότερα του Πολιτικού Γραφείου, εκτελέστηκε το 1949. Μιλτιάδης Πορφυρογένης, μέλος της Κεντρικής Επιτροπής, πέθανε εξόριστος μετά τον εμφύλιο. Ευθύμιος Μεριακάκης, εκτελέστηκε από τους Γερμανούς. Νίκος Μανουσάκης, γραμματέας της οργάνωσης του ΚΚΕ στην Κρήτη κ.ά.
Οι κομμουνιστές έπαιξαν δραστήριο ρόλο στην οργάνωση της μάχης και τον πολιτικό προσανατολισμό του λαού της Κρήτης. Και θα παραθέσουμε ένα τεκμήριο, το οποίο αποτελεί τη σχετική απόδειξη. Πρόκειται για ένα άρθρο του Μιλτιάδη Πορφυρογένη, το οποίο δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Κρητικά Νέα στις 16 Μαΐου, δηλαδή τέσσερις μέρες πριν από την επίθεση εναντίον της Κρήτης [παρατίθεται δίπλα χωρίς περικοπές]. Η πατριωτική αυτή θέση και έκκληση, συνέβαλε στην οργάνωση της πλατιάς και λαϊκής αντίστασης της Κρήτης κατά την περίοδο της ναζιστικής κατοχής 1941-1945. Ο λαός της Κρήτης αποδείχτηκε άξιος της εμπιστοσύνης της υπόλοιπης Ελλάδας. Και θα μπορούσε να τραγουδά την επομένη της ήττας, με την περηφάνια των Κρητικών, το τραγούδι αυτής της μάχης:
Χίτλερ να μην το καυχηθείς πως πάτησες στην Κρήτη
Ξαρμάτωτη την ηύρηκες και λείπαν τα παιδιά της
στα ξένα πολεμούσανε πάνω στην Αλβανία
μα πάλι πολεμήσαμε…
Το τραγούδι αυτό τραγουδιέται ακόμα και σήμερα στα χωριά της Κρήτης και η νέα γενιά ετοιμάζεται να πάρει άλλα όπλα, αν χρειαστεί, για να κατακτήσει την ανεξαρτησία της πατρίδας και να αποκαταστήσει τη Δημοκρατία στο αρχαίο λίκνο της. Σήμερα άλλοι καιροί. Άλλες μορφές βαρβαρότητας. Και άλλες, νέες μορφές αγώνα.
* Ο Ευτύχης Μπιτσάκης είναι καθηγητής φιλοσοφίας και φυσικής, συγγραφέας πολλών βιβλίων και εκδότης του περιοδικού Ουτοπία. Το κείμενο αυτό, που παραχωρήθηκε στον Δρόμο από τον ίδιο, αποτελεί μετάφραση από ομιλία που πραγματοποίησε στα γαλλικά, στις αρχές του 1970, σε εκδήλωση που οργάνωσαν οι Γάλλοι Αντιστασιακοί στο Παρίσι για τη Μάχη της Κρήτης.
