Επιμέλεια: Ναταλία και Οξάνα Μπάσενκο
Στη Ρωσία, όπου ο Ρήγας, πρώτος, με τη βοήθεια του Κωνσταντίνου Οικονόμου, προσπάθησε να κυκλοφορήσει μια συλλογή ελληνικής δημοτικής ποίησης, αναπτύχθηκαν πολλές φιλελληνικές ποιητικές φωνές. Επρόκειτο για τους σημαντικότερους ποιητές του ρώσικου ρομαντισμού, οι οποίοι στην πλειοψηφία τους ήταν ενταγμένοι ή στήριζαν το επαναστατικό κίνημα των «Δεκεμβριστών» και έγραψαν ποιήματα για την Ελληνική Επανάσταση. Οι σπουδαιότεροι από αυτούς ήταν ο Θεόδωρος Γκλίνκα. Ο Παύλος Κατένιν (ο οποίος, όπως επισημαίνει ο Μήτσος Αλεξανδρόπουλος στην τρίτομη μελέτη του Η Ρώσικη Λογοτεχνία, τέλειωνε το ποίημά του Πολιτικός Ύμνος με την έκκληση του Ρήγα Καλύτερα μιας ώρας ελεύθερη ζωή(…). Ο Νικόλας Γκνιέντιτς (ο οποίος μετέφρασε ελληνικά κλέφτικα τραγούδια). Οι Κοντράτ Ριλέγιεφ, Βίλγκελμ Κιουχελμπέχερ, Βλαδίμηρος Ραγιέφσκι, Αλέξανδρος Οντογιέφσκι, Αλέξανδρος Μπαραντίνσκι, Γ. Μπάτενκωφ, Νικόλαος Γιαζίκωφ, Αλέξανδρος Πολεζάγιεφ, Π. Βιάζεμσκι, Α. Μπεστούζεφ. Και, βέβαια, ο Λέρμοντοφ και αρκετοί Ρώσοι πεζογράφοι και δραματουργοί.
Η ρωσική ανταπόκριση στην Ελληνική Επανάσταση συνδέεται, κυρίως, με το όνομα του Πούσκιν. Από τον περασμένο αιώνα, ειδικά και τεκμηριωμένα, για το θέμα αυτό είχε μιλήσει ένας έλληνας λόγιος από την Οδησσό, ο Κ.Α. Παλαιολόγος. Στο δοκίμιό του Ο Ρώσος ποιητής Πούσκιν ως φιλέλλην εξεταζόμενος (Παρνασσός, 1879) επισημαίνει κατ’ αρχήν το γεγονός ότι το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης βρήκε τον Πούσκιν εξόριστο πρώτα στο Κισινιόφ και έπειτα στην Οδησσό, που υπήρξαν «ο πυρήν και το κέντρον της ελληνικής εθνεγερσίας»: «Απάντων των σπουδαιοτάτων τούτων γεγονότων ο Πούσκιν υπήρξεν αυτόπτης μάρτυς… Συνήψε σχέσεις μεθ’ απάντων σχεδόν των ομογενών ημών αποτελούντων τότε το άνθος της εν Κισνοβίω κοινωνίας… Πρώτος απάντων, τολμώ να είπω, των Ρώσων κατείδε και εξετίμησε την σπουδαιότητα του ελληνικού κινήματος ο Πούσκιν». Ως απόδειξη ο Παλαιολόγος παρουσιάζει απόσπασμα από τις Σημειώσεις για την Ελληνική Επανάσταση που κρατούσε ο Πούσκιν για ένα διάστημα στα γαλλικά: «Άπαντες απηλπίζοντο περί της αισίας εκβάσεως των σχεδίων της Φιλικής Εταιρίας· εγώ όμως έχω ακράδαντον πεποίθησιν περί του θριάμβου της Ελλάδος και της υπό των Οθωμανών εγκαταλείψεως της ανθηράς χώρας της Ελλάδος τοις νομίμοις κληρονόμοις του Ομήρου και του Θεμιστοκλέους».
Aleksandr Pushkin (1799-837)
Πιστή Ελληνίδα µου, µην κλαις-σαν ήρωας έχει πέσει!
Στο στήθος µε µολύβι τον κάρφωσε ο εχθρός.
Μην κλαις – σαν τον χαιρέτησες µ’ όρκο τον είχες δέσει
Να’ ναι στο δρόµο της τιµής που είν’ αίµα και χαµός!
Τότε, ένιωσε αίσθηµα βαρύ για τη φυγή του,
Το χέρι του θριαµβικό έτεινε στο παιδί του,
Με µάτια όλο δάκρυα πικρά το ευλογεί,
Της λευτεριάς τα λάβαρα σάλευαν λυπηµένα,
Μυρτιάς κλωνάρι έβαλε τριγύρω στο σπαθί,
Αριστογείτων – ρίχτηκε στη µάχη αντρειωµένα,
Θυσιάστηκε – το έργο του έχει εκπληρωθεί.
1821
Μτφρ. Στρατής Πασχάλης
Vasily Kapnist (1758-823)
Στον επαναστατημένο Ελληνικό Λαό
Προς τα πού άραγε κατευθύνονται
Τάγµατα στις µάχες δοκιµασµένα,
Για ποιους οι φωτιές προορίζονται
Και τα σπαθιά που κρατάνε στα χέρια;
Μήπως και πάλι την Ευρώπη σκέπτεται
Ο αιχµάλωτος που στους αµµόλοφους στέκεται,
Μήπως η αχτίδα των ελεύθερων ηµερών
Σβήνει και πάλι µετά τη λάµψη των Σπαρτιατών;
Αν έτσι είναι. Ω! ευλογηµένες
Σκιές του Λεωνίδα και του Μιλτιάδη,
Χαίρετε! Η ώρα τώρα σηµαίνει
Στις στάχτες να χαθεί της Πόλης ο δυνάστης!
Μπροστά σ’ ενός τέτοιου λαού τις ελπίδες
Πώς θα µπορέσει ο τύραννος ν’ αντισταθεί,
Ποιος µπορεί να δέσει µ’ αλυσίδες
Αυτόν που τη σκλαβιά και το θάνατο κάνει ζωή;
Ω φίλοι! Το σπαθί σας το αιχµηρό
Με το αίµα των τυράννων κοκκινίστε,
Όσοι για την ελευθερία πολεµούν τον εχθρό
Ευτυχισµένοι ακόµα και στο χώµα αν µπείτε.
(1821) Μτφρ. Ρούλα Κακλαµανάκη
* Βασίλι Καπνίστ: Ρώσος ποιητής και δραματουργός. Ο παππούς του ήταν από το νησί της Ζάκυνθο, ο ίδιος γεννήθηκε στην περιοχή της Πολτάβα και ζούσε στο Κυβερνείο της Μικρορωσίας (σημερινή Ουκρανία).
Wilhelm Kuchelbecker (1797-846)
Ελληνικό Τραγούδι
Βαδίζει προς τον ένδοξο σκοπό,
Τη βλέπω, καταφθάνει η ιστορία,
Το κάθε τι παντού είναι παλιό,
Θεσµοί, νόµοι, κιτάπια και βιβλία,
Λαοί, απ’ τον ύπνο σας ξυπνήστε τώρα,
Ήρθε η χαρά, της λευτεριάς η ώρα!
Οι Έλληνες, ω φίλοι, µας καλούν!
Πού’ ν’ τα φτερά να φύγουµε εκεί πέρα;
Βουνά, ποτάµια, πόλεις, να χαθούν,
Να φτάσουµε προτού να δύσει η µέρα!
Ω! µοίρα, την προσευχή άκουσέ µου
Και τη χαρά της µάχης χάρισέ µου!
Κι αν µε το πρώτο βέλος σκοτωθώ,
Ας χύσω όλο αίµα µου, να σβήσω!
Όποιον ο χάρος παίρνει νεαρό
Στη µάχη, εγώ θα τόνε µακαρίσω,
Γιατί ξεφεύγει απ’ το φριχτό µαράζι,
Με µια πληγή τη δόξα εξαγοράζει.
Στάλα δεν πάει χαµένη απ’ τις πληγές
Στ’ αστείρευτο ποτάµι που κυλάει –
Πετιούνται των ηρώων οι ψυχές
Μεσ’ από µαύρους τάφους, τραγουδάει
Των βάρδων η φωνή, κι αναφτερώνει
Λαούς και τους τυράννους κεραυνώνει.
(1821)
Μτφρ. Στρατής Πασχάλης
* Ο Βίλχελμ Κάρλοβιτς Κύχελμπεκερ (21 (10) Ιουνίου 1797-23 (11) Αυγούστου 1846), ήταν Ρώσος ρομαντικός λογοτέχνης και μετείχε στην εξέγερση του Δεκέμβρη του 1825 κατά του τσάρου. Καταγόταν από γερμανική οικογένεια ευγενών της Βαλτικής. Πέρασε τα πρώτα χρόνια της ζωής του στην Εσθονία και αργότερα φοίτησε στο Λύκειο Τσάρκογιε Σελό της Αγίας Πετρούπολης όπου έγινε στενός φίλος με τον μεγάλο Ρώσο ποιητή Αλεξάντρ Πούσκιν.
Vasily Toymansky(1800-1860)
Ελλάδα
Άκου! Ποιο κάλεσµα τα σπήλαια ταράζει
Και των πουλιών τη σκοτεινή γαλήνη;
Κάθε καρδιά µια γνώριµη φωνή τραντάζει –
Νερά θα ξεχυθούν απ’ την ουράνια κρήνη.
Σηκώσου µέγα πνεύµα της Ελευθερίας!
Πάρ’ το σταυρό, στη µέση βάλε το µαχαίρι,
Από ψηλά θα έρθει ο Άγγελος της βίας,
Να λυτρωθούν ετούτοι οι σκλάβοι, αυτά τα µέρη!
Ήχοι της µάχης, όρνεα, ψηλά γυρνάνε,
Με µια κραυγή ουρλιάζει η Ρωµιοσύνη,
Κι όλοι για δίκαιο αγώνα ξεκινάνε.
Σαν βράχοι άγριοι, σαν αποτρόπαια δίνη,
Σαν κεραυνοί θεού, µε το σπαθί χτυπάνε,
Κι η δόξα τους, ανέσπερο άστρο, θα µείνει!
1825
Μτφρ. Στρατής Πασχάλης
* Βασίλι Τουμάνσκι: Ρώσος ποιητής της λεγόμενης Πλειάδας του Πούσκιν και πολιτικός αξιωματούχος, φίλος του Κιουχελμπέκερ γεννήθηκε στο Τσερνίγοβ της Ουκρανίας, έζησε σε Πολτάβα, Χάρκοβο, Οδησσό και Αγία Πετρούπολη.
Percy Shelley (1792-1822 )
Ελλάς
(Απόσπασμα)
Στης ελπίδας το μούχρωμα,
Όπως οι ήσκιοι του ονείρου,
Δοξασμένοι παράδεισοι του υγρού λάμπουν απείρου:
Τι νησιά καθαρόσχημα
Κάτου απ’ τον βραδυνόν ουρανόν ξεχωρίζουν,
Κ’ ευωδιές και φλοισβήματα των γιαλών τους χαρίζουν!
Σαν αυγή μέσα στ’ όνειρο,
Μες στο θάνατο ελπίδα,
Μέσα στης φυλακής μας τους τοίχους αχτίδα:
Η Ελλάδα, που κάποτες ήταν σαν πεθαμένη,
Να την πάλι σηκώνεται, να την πάλι προβαίνει!
….
(μτφ: Α. Μ. Στρατηγόπουλος)
Lord Byron
(Απόσπασμα)
…«Χαμένοι, αβοήθητοι, μονάχοι κι αφημένοι
από Χριστιανούς π’ απ’ αυτούς πίστη είχαν παρμένη
οι κάμποι τους ερείπια, τα νησιά αφανισμένα,
με προτροπές τα πάθη τους να δούνε ξεχασμένα
η βοήθεια που δεν ήρθε, και η κρύα αδιαφορία
η αργοπορία κ’ ελπίδα για μιαν εύκολη λεία
αυτά ιστορία θα πουν, κ’ η Ελλάδα θ’ αποδείξει
τον ψευτοφίλο πιο κοντά απ’ εχθρό πούχει φρίξει.
Κάλλιο έτσι: Ο Έλληνας στη χώραν του Ελευθερίαν να φέρει
μονάχος δίχως βάρβαρους μ’ ειρήνης περιστέρι».
Victor Hugo (1802-1885)
Ενθουσιασμός
(απόσπασμα)
…
Από τον πολύ σας ύπνο εκεί κάτω σηκωθήτε
όπλα Γαλλικά! Της μάχης μουσικές αναστηθήτε,
κ’ εσείς, μπόμπες και κανόνια, κ’ εσείς, ντέφια βροντερά !
Άλογα, όπου στενάζει εις το διάβα σας το χώμα,
καί σπαθιά, όπου τό αίμα δέν σας έβαψε ακόμα,
και πιστόλια, γεμισμένα από βόλια φλογερά ! 1827
Wilhelm Müller (1794-1827)
Η Ελλάδα και ο κόσμος
… Χωρίς εσένα, Ελλάδα, τι θα ήταν ο κόσμος;»
Χωρίς την ελευθερία τι θα ήσουν, Ελλάς;
… «Μας ονόμασες επαναστάτες – πάντα έτσι ας μας καλείς!
Αυτό είναι σύνθημα των Ελλήνων
είναι το σύνθημα των Ελλήνων το αιώνιο!
Ο υπέροχος ήχος αυτός ποτέ να μην ηχήσει μέσ’ την καρδιά σου.
Εσύ, κάτω στη λάσπη θα μένεις για πάντα, και θα παρατηρείς του κόσμου τα
συμβάντα.»
* Wilhelm Müller: Ο πιο παθιασμένος υποστηρικτής της ελληνικής επανάστασης , ο επιλεγόμενος «Έλληνας» από το 1821-1827 έγραψε 52 θαυμάσια ποιήματα -Τραγούδια των Ελλήνων τα τιτλοφορούσε- για τον ηρωικό τους αγώνα, για τη βαρβαρότητα του κατακτητή, τον σκοταδισμό της «Ιεράς Συμμαχίας», τον κυνισμό της αποικιοκρατικής Βρετανίας.
Η ευρωπαϊκή διανόηση στο πλευρό της εξεγερμένης Ελλάδας
Παρά τον κυνισμό της Μεγάλης Βρετανίας, αναπτύχθηκαν και σ’ αυτήν φιλελληνικά αισθήματα και έργα. Κορυφαίοι του βρετανικού λογοτεχνικού φιλελληνισμού ήταν ο Σέλεϊ, που έγραψε τα λυρικά δράματα Προμηθεύς λυόμενος και Ελλάς και, βέβαια, ο αρνητής της αριστοκρατικής τάξης του, ο λόρδος Βύρων, που έκανε υπόθεσή του τη λευτεριά του λαού μας. Την ίδια διαδρομή ακολούθησε και o Βίκτορ Ουγκό, εκπρόσωπος του γαλλικού ρομαντισμού, που δημοσιεύει ποιήματα εμπνευσμένα από τον ηρωισμό των Ελλήνων αγωνιστών, και ιδιαίτερα του Κανάρη, καθώς και ο Γκαίτε το έργο του οποίου εκφράζει τα ιδεώδη του ελληνικού κλασικισμού. Αφιερώνει στο Μεσολόγγι το έργο του Τα κεφάλια του Σαραγιού στα 1826, όπου εμφανίζονται μεταξύ των 6.000 κεφαλών, που είχαν αποσταλεί στο σαράγι, να συνομιλούν μεταξύ τους τα τρία κεφάλια του Μάρκου Μπότσαρη, του Επισκόπου Ρωγών Ιωσήφ και του Κωνσταντίνου Κανάρη, και προειδοποιεί: «Αν η Ευρώπη, πενθούσα, δεν ακολουθήσει τα ίχνη απ’ το αγνό αίμα μέχρι το Σαράι, ο Παντοδύναμος Θεός θα της επιφυλάξει…».
Ο ρομαντισμός του Ουγκώ και η πίστη του στις Ιδέες ως αυθύπαρκτες έννοιες που καθορίζουν την Ιστορία και τον πολιτισμό, τον έστρεψε σταδιακά υπέρ του αναδυόμενου Ελληνικού Έθνους ως αληθινού συνεχιστή του Αρχαίου Ελληνικού κλέους.
«Ο κόσμος είναι μία διεύρυνση της Ελλάδος και η Ελλάς είναι ο κόσμος σε σμίκρυνση», έλεγε χαρακτηριστικά. Ως γνήσιος πνευματικός άνθρωπος προσπαθούσε να αναδείξει την υπεροχή του Πνεύματος έναντι της Ύλης και ως αξιοσημείωτο παράδειγμα θεωρούσε την διάρκεια και την διαχρονική επικαιρότητα του Αρχαίου Ελληνικού πνεύματος έναντι της προσωρινότητας άλλων εμπορικών και οικονομοκεντρικών Αρχαίων πολιτισμών.
«Χορτάρι φυτρώνει στα έξη σκαλοπάτια του βήματος που μιλούσε ο Δημοσθένης και ο Κεραμεικός είναι ένα φαράγγι γεμάτο μαρμάρινη σκόνη που ήταν το παλάτι του Κέκρωπος. Ο ναός του Θησέα ανήκει στα χελιδόνια και οι κατσίκες βόσκουν πάνω στην Πνύκα, η Ελληνική Ιδέα όμως είναι ζωντανή, η Ελλάδα είναι θεά. Το να είσαι ένα ταμείο είναι κάτι που περνάει, το να είσαι όμως σχολή είναι κάτι που διαρκεί». «Είναι θαυμαστή η δύναμη του φωτεινού λυτρωμού της Ελλάδας ακόμη και σήμερα που μπροστά στα μάτια μας υπάρχει η Γαλλία. Η Ελλάδα δεν έκανε αποικίες χωρίς να εκπολιτίζει και έτσι αποτελεί παράδειγμα για πολλά νέα κράτη. Δεν αρκεί να αγοράζεις και να πουλάς…».
«Η Τύρος αγόραζε και πουλούσε. Η Βυρηττός αγόραζε και πουλούσε και η Σιδώνα αγόραζε και πουλούσε. Που είναι τώρα αυτές οι πολιτείες; Η Αθήνα δίδασκε. Ακόμη και σήμερα είναι μια πρωτεύουσα της ανθρώπινης σκέψης».
Χάρις αυτή την πνευματική παρακαταθήκη ο Ουγκώ μοιραία υποστήριξε με θέρμη την προσπάθεια των Ελλήνων να αποτινάξουν τον Οθωμανικό ζυγό. Το 1827 συνθέτει τα ποιήματα Ναβαρίνο (Navarin) και Ενθουσιασμός (Enthousiasme) και την επόμενη χρονιά τα Κανάρης (Canaris), Λαζάρα (Lazzara) καθώς και το περίφημο Ελληνόπουλο (L’ enfant) στο οποίο αναφέρεται με μεγάλη συγκινησιακή φόρτιση στη σφαγή των Ελλήνων της Χίου από τους Τούρκους. Όλα τα παραπάνω ποιήματα περιελήφθησαν στη συλλογή Τα Ανατολίτικα που εκδόθηκε αρχικά στην Γαλλία.
Εικόνες :François-Auguste Vinson: Μετά τη σφαγή στη Σαμοθράκη / Ευγένιος Ντελακρουά: Η Ελλάς στα ερείπια του Μεσολογγίου
