Ο Παλαμάς ονειρευόταν ένα σχολείο ανοικτό στη φύση που το μάθημα θα μπορούσε να γίνεται κάτω από τα δέντρα. Ήθελε σχολεία, αλλά όχι κλουβιά…
Η πανδημία με όλα τα δεινά της έφερε ξανά στην επικαιρότητα όχι μόνο τις σκέψεις του Παλαμά αλλά και των πιο ριζοσπαστικών εκπαιδευτικών και αρχιτεκτόνων που θέλουν ένα σχολείο διαφορετικό, ανοικτό στην κοινότητα, χωρίς τα στεγανά των τάξεων.
Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι η πανδημία κανονικά επέβαλλε ένα μάθημα πιο κοντά στη φύση, έξω από την τάξη, ελάχιστοι το τόλμησαν. Αντί του μαθήματος στη φύση προτιμήθηκε από το υπουργείο ο εγκλεισμός των παιδιών στα σπίτια τους και η τηλεκπαίδευση ακόμη και τους μήνες που το μάθημα θα μπορούσε να γίνει σε πάρκα και πλατείες… Φυσικά αυτό θεωρείται μάλλον ανατρεπτικό και πολύ φοβάμαι όχι μόνο από την εξουσία αλλά και από τους εκπαιδευτικούς.
Είχα την τύχη να παρακολουθήσω μια πραγματικά εξαιρετική εισήγηση της κυρίας Γεωργίας Βαλωμένου η οποία με τη διπλή ιδιότητα της αρχιτέκτονος και εκπαιδευτικού προσέγγισε με εντελώς διαφορετική οπτική το ζήτημα. Είχε μιλήσει με θέμα «Σχολείο και αρχιτεκτονική από την οπτική των αρχιτεκτόνων» στο πλαίσιο των σεμιναρίων της σύμπραξης σχολείων «Τα σχολεία αναζητούν την ιστορία τους» που συντονίζουν –μεταξύ άλλων φορέων– η Εκπαιδευτική Ραδιοτηλεόραση, το Μουσείο Σχολικής Ζωής και Εκπαίδευσης κ.ά.
Με αφορμή αυτή την εισήγηση είχαμε μια συζήτηση που πιστεύω ανοίγει πολλά θέματα και δίνει μια άλλη προοπτική και για το εκπαιδευτικό κίνημα.
Συνέντευξη στον Κώστα Στοφόρο
Γιατί χτίζουμε σχολεία; Είναι απαραίτητο να είναι τα κτίρια σχεδιασμένα γι’ αυτόν τον σκοπό;
Το ερώτημα αυτό το έθεσε μάλλον πρώτος τη δεκαετία του ’60 ο Ιταλός αρχιτέκτονας Giancarlo De Carloο, ο οποίος πίστευε ότι η πραγματική εκπαίδευση συμβαίνει μέσα από την ποικιλία εμπειριών που προσφέρει η πόλη, η φύση, η κοινωνία. Ο ίδιος θεωρούσε ότι το σχολείο πρέπει να είναι ανοιχτό στην κοινότητα αλλά και μέρος της εκπαίδευσης να γίνεται έξω από το σχολείο. Την ίδια περίπου εποχή ο παιδαγωγός John Holt χρησιμοποίησε τον όρο «αποσχολειοποίηση» για να περιγράψει έναν τρόπο μάθησης πιο βιωματικό και εμπειρικό από τον συμβατικό, έναν τρόπο μάθησης που διαχέεται έξω από το σχολείο. Στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια ο δάσκαλος Χαράλαμπος Μπαλτάς και η ομάδα «Σκασιαρχείο» εφαρμόζουν την αποσχολειοποίηση στην πράξη, εξασκώντας τη διδασκαλία στο τρίπτυχο «τάξη-αυλή- κοινότητα».
Για να απαντήσω όμως στο ερώτημα, στο υπάρχον σύστημα χρειάζονται τα σχολικά κτίρια, χρειάζεται να είναι σχεδιασμένα γι’ αυτόν το σκοπό, χρειάζεται όμως επίσης να είναι κτίρια ανοιχτά στην κοινότητα (για να γίνονται π.χ. δραστηριότητες απογευματινές, πρόβες θεατρικών ομάδων, μαθήματα χορού, να παίζουν τα παιδιά κ.λπ., με ευθύνη των δήμων), με όρια ρευστά και όχι καγκελόφραχτα όπως είναι συνήθως, και χρειάζεται το μάθημα να «βγαίνει» από την τάξη όσο το δυνατόν περισσότερο και οι μαθητές να γνωρίζουν τη γειτονιά, την πόλη και τη φύση και να μαθαίνουν βιωματικά μέσα από μια ποικιλία εμπειριών.
Για ένα σχολείο που θα λειτουργούσε απελευθερωτικά πρέπει πρώτα να αναθεωρήσουμε τον χαρακτήρα και τη λειτουργία του
Σε ποιον βαθμό καθορίζεται η αρχιτεκτονική από το εκπαιδευτικό σύστημα το οποίο υπηρετεί;
Σε πολύ μεγάλο βαθμό. Στην πραγματικότητα, πολύ λίγα περιθώρια υπάρχουν για τον αρχιτέκτονα που θα σχεδιάσει ένα σχολείο να παρέμβει στο κτιριολογικό πρόγραμμα και στη δομή του κτιρίου. Η απαίτηση για αυστηρά και ξεκάθαρα όρια μεταξύ των λειτουργιών, μεταξύ των τάξεων και μεταξύ του μέσα και του έξω, η απαίτηση για εποπτεία της αυλής και έλεγχο των κινήσεων, είναι στοιχεία καθοριστικά. Τα ίδια στοιχεία επιβάλλουν και μια αισθητική της ομοιομορφίας και της επανάληψης. Εκτός από το εκπαιδευτικό σύστημα όμως, καθοριστικός παράγοντας για την αρχιτεκτονική των σχολικών κτιρίων είναι και ο τρόπος παραγωγής τους, δηλαδή οι μελετοκατασκευές και η ανάθεση στον μειοδότη εργολάβο, η επίβλεψη της κατασκευής από τον ΟΣΚ όσο υπήρχε κ.λπ.
…τα σκολειά χτίστε!
Λιτά χτίστε τα, απλόχωρα, μεγάλα,
γερά θεμελιωμένα, από της χώρας
ακάθαρτης, πολύβοης, αρρωστιάρας
μακριά μακριά τ’ ανήλιαγα σοκάκια,
τα σκολειά χτίστε!
Και τα πορτοπαράθυρα των τοίχων
περίσσια ανοίχτε, να ’ρχεται ο κυρ Ήλιος,
διαφεντευτής, να χύνεται, να φεύγει,
ονειρεμένο πίσω του αργοσέρνοντας το φεγγάρι.
Κωστής Παλαμάς, Τα σκολειά χτίστε!
Ποιοι θα πρέπει κατά τη γνώμη σας να εμπλέκονται στην κατασκευή των σχολικών κτιρίων; Αρκούν οι «ειδικοί»;
Νομίζω ότι το κρίσιμο είναι να συνεργαστούν μεταξύ τους οι ειδικοί, δηλαδή οι εκπαιδευτικοί φορείς, οι παιδαγωγοί, οι αρχιτέκτονες, να διερευνήσουν τις νέες τάσεις στην εκπαίδευση και να σκεφτούν ποιο είναι το σχολείο που χρειαζόμαστε, πώς αυτό το σχολείο θα μεταφραστεί σε κτίριο, πώς πρέπει να είναι το κτίριο που θα το στεγάσει. Βέβαια, αυτό είναι ένα εγχείρημα που έχει πολιτική και ιδεολογική πλευρά. Σε πρώτη φάση όμως μπορούμε να συμφωνήσουμε όλοι ότι η ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας και οι αλλαγές που έχουν επέλθει στην καθημερινότητά μας, έχουν αφήσει πίσω την εκπαίδευση, η οποία παραμένει περίπου ίδια εδώ και δεκαετίες. Η πανδημία με έναν τρόπο μας το έδειξε αυτό.
Από ’κει και πέρα, εκτός από τους ειδικούς, θα ήταν καλό να εμπλακούν στην όλη διαδικασία παραγωγής σχολικών κτιρίων και οι κοινότητες των ανθρώπων που τα χρησιμοποιούν.
Πιστεύετε πως θα έπρεπε να είναι πιο συμμετοχική η διαδικασία σχεδιασμού ενός σχολικού κτιρίου. Υπάρχει θέση για τους ίδιους τους μαθητές;
Πιστεύω γενικά στον συμμετοχικό σχεδιασμό και στις συμμετοχικές, συλλογικές διαδικασίες. Είναι δύσκολες και χρονοβόρες και είναι απαιτητικές στην οργάνωσή τους αλλά αξίζουν τον κόπο. Πιστεύω επίσης στην έννοια του ενεργού πολίτη που μαθαίνει να έχει άποψη και μαθαίνει να οργανώνεται και παίρνει την ευθύνη των επιλογών του. Έτσι η όλη διαδικασία έχει και μια εκπαιδευτική αξία. Οι μαθητές τώρα βλέπουν το σχολείο σαν υποχρέωση, ενώ είναι δικαίωμα, και το σχολικό κτίριο το αντιμετωπίζουν σαν κάτι που τους επιβάλλεται και δεν τους αφορά, δεν έχουν λόγο στο πώς διαμορφώνεται το περιβάλλον τους. Συχνά, στη διάρκεια των μαθητικών καταλήψεων, παρατηρώ ότι τους δίνει χαρά να οικειοποιούνται τον χώρο, ακόμα κι αν αυτό σημαίνει να τον μεταχειρίζονται με ασέβεια. Πιστεύω ότι θα είναι σπουδαίο μάθημα για τους μαθητές να σκεφτούν και να οργανώσουν το σχολικό περιβάλλον που επιθυμούν, να σκεφτούν έξω από τα όρια, να πάρουν πρωτοβουλίες και να νιώσουν ότι η γνώμη τους έχει αξία και εισακούγεται. Και το ίδιο, σε έναν βαθμό, ισχύει και για τους εκπαιδευτικούς.
Ποια χαρακτηριστικά θα έπρεπε να έχει ένα σχολικό κτίριο που θα λειτουργούσε πιο απελευθερωτικά; Έχουμε τέτοια παραδείγματα;
Έχουμε κάποια παραδείγματα από σχολεία της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης κυρίως όπου υπάρχει μια μεγαλύτερη ευελιξία και γίνονται πράγματα. Έχουμε τα μοντεσσοριανά σχολεία, σχολεία που έχουν φτιάξει αρχιτέκτονες όπως ο Hertzberger στην Ολλανδία, φινλανδικά σχολεία, κ.λπ. Στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση όμως, σε όλο τον δυτικό κόσμο, το μοντέλο είναι λίγο πολύ το ίδιο παρόλο που βλέπουμε σχολεία πολύ προσεγμένα και πλούσια, με βιβλιοθήκες, γυμναστήρια, υποδομές αξιοζήλευτες, περιποιημένα και καθαρά. Ακόμα και εκεί τα σκληρά όρια, η ιεραρχία, ο έλεγχος, η πειθαρχία, η επανάληψη, είναι στοιχεία καθοριστικά. Μπορούμε να πάρουμε ιδέες από τα καλά παραδείγματα, αλλά για ένα σχολείο που θα λειτουργούσε απελευθερωτικά πρέπει πρώτα να αναθεωρήσουμε τον χαρακτήρα και τη λειτουργία του. Η αρχιτεκτονική μπορεί να βελτιώσει τη λειτουργία, αλλά δεν μπορεί να την αλλάξει ούτε να την απελευθερώσει κατά τη γνώμη μου.
Info: H Γεωργία Βαλωμένου είναι Αρχιτέκτων Μηχανικός με μεταπτυχιακές σπουδές στον Περιβαλλοντικό Σχεδιασμό Πόλεων και Κτιρίων (ΕΑΠ 2008). Από το 1994 μέχρι το 2006 συνεργάστηκε με αρχιτεκτονικά γραφεία και κατασκευαστικές εταιρείες (μελέτες, επιβλέψεις). Από το 2006 μέχρι σήμερα εργάζεται στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση.
(*) Στις φωτογραφίες: Herman Hertzberger, Μοντεσσοριανό Δημοτικό σχολείο στο Delft, Ολλανδία.
