Η συγκινητική τιμητική εκδήλωση, με τον σημαδιακό τίτλο «Από το χωνί των Εξαρχείων, στην Αφίσα του Κόσμου», αφιερωμένη στον σπουδαίο κινηματογραφιστή Ροβήρο Μανθούλη (1929-2022), έγινε την περασμένη Κυριακή 10/7/2022, ανήμερα των γενεθλίων του, στο σινεμά Ριβιέρα των Εξαρχείων.
Η πρόσφατη απώλεια του 93χρονου σκηνοθέτη, στις 21/4/2022, ανήμερα της επάρατης επετείου, βύθισε στη θλίψη όλο τον φιλότεχνο κόσμο και πέρα από τα σύνορα της πατρίδας μας. Την ίδια μέρα, πριν 55 χρόνια, και ενώ ο Μανθούλης βρισκόταν σε φεστιβάλ της Γαλλίας, με αφορμή τη βράβευση της πολιτικής ταινίας του «Πρόσωπο με Πρόσωπο» (1966), του αφαιρέθηκε η ιθαγένεια, επειδή τόλμησε να μιλήσει ενάντια στη χούντα, με συνέπεια να παραμείνει εκπατρισμένος στη Γαλλία, όπου μεγαλούργησε, αναδεικνύοντας το μέγεθος της καλλιτεχνικής και πολιτικής προσωπικότητάς του.
Παρούσα στην εκδήλωση ήταν και η Μαρίνα Μανθούλη, η μικρότερη αδερφή του, στο σπίτι της οποίας διαβάστηκε η διαθήκη του, με την οποία αφήνει τη μεν βιβλιοθήκη του στην Κινηματογραφική Λέσχη Ηλιούπολης, ενώ τη διαφύλαξη και διάσωση των ταινιών του εμπιστεύεται στο «Νεανικό Πλάνο», πολιτιστικό και καλλιτεχνικό οργανισμό που διοργανώνει το «Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Ολυμπίας για Παιδιά και Νέους».
Ο οικοδεσπότης και βασικός διοργανωτής Νίκος Θεοδοσίου, σκηνοθέτης και καρδιακός φίλος του Μανθούλη, τόνισε πως ο φιλόξενος κινηματογράφος Ριβιέρα, εκτός από το ότι βρίσκεται στα Εξάρχεια, αγαπημένη γειτονιά του Ροβήρου, από τα μικράτα του, είναι και ο μοναδικός θερινός κινηματογράφος που μπορούσε να παίξει την αυθεντική κόπια 35 χιλιοστών της ταινίας του «Μπλουζ με σφιγμένα δόντια» (1972). Συγκινημένος ο Θεοδοσίου, στάθηκε στην περιγραφή της γνωστής νεανικής δράσης του έφηβου Ροβήρου, που τον αποκαλούσαν το «χωνί» των Εξαρχείων, καθώς ανέβαινε κρυφά τα βράδια του’42-’43 στο λόφο, με τον φίλο του Ιάσωνα, για να διαβάσουν με χωνί τις ανακοινώσεις του ΕΑΜ, αλλά και ποιήματά τους, όταν δεν υπήρχαν νέα. Προσπαθώντας να φανταστεί την ανταπόκριση του κόσμου της εποχής, ο Θεοδοσίου σχολίασε ότι «αυτά τα βράδια ακολούθησαν τον Μανθούλη σε όλο του το έργο, σε μια διαρκή αναζήτηση της Ποίησης δεμένης με την Ιστορία, που έψαχνε γυρίζοντας όλες τις χώρες του κόσμου, ανακαλύπτοντας τις αγωνίες και την ψυχή των ανθρώπων».
Ο συγγραφέας Φώντας Λάδης αναφέρθηκε με τρυφερότητα και νοσταλγία στη σχέση του με τον δημιουργό, κατά τα χρόνια της χούντας, ενώ μοιράστηκε με το κοινό και αποσπάσματα από την ανέκδοτη προσωπική τους αλληλογραφία της εποχής. Ο Λάδης μας ταξίδεψε πίσω, στις πρώτες μέρες της δικτατορίας, όταν, 24 χρονών τότε, σε «μια πρωτόγνωρη για την γενιά του παρανομία», έψαχνε καταφύγια, περιγράφοντας το υπόγειο της Μασσαλίας 20, στο γραφείο της «Αγίας Τριάδας του ντοκιμαντέρ» των Μανθούλη-Μεσθεναίου-Παπαδάκη, για να φιλοξενηθεί στη συνέχεια στο σπίτι του Μανθούλη, στα Εξάρχεια, από τη γυναίκα του Καίτη. Στη συνέχεια, ο Λάδης αναφέρθηκε στις περιπέτειές του, μέχρι τη διαφυγή του στη Ρώμη, όπου έζησε αυτοεξόριστος 6 χρόνια και επανασυνδέθηκε με τον Μανθούλη μέσω αλληλογραφίας. Συγκινημένος ο Λάδης μας διάβασε αποσπάσματα από γράμματα του Ροβήρου, με έντονο ποιητικό και αγωνιστικό χαρακτήρα, όπως «οι εκδηλώσεις που απευθύνονται στο ξένο κοινό, πρέπει να χαρακτηρίζονται από πνεύμα ενότητας, γιατί μάχες πρέπει να δοθούν, όμως σε ευνοϊκότερα πεδία. Μαχαίρι έχεις; Ακόνιζέ το. Όταν ακονιστεί καλά, όρμα. Αλλιώς, κινδυνεύει να σπάσει». Αναφέρθηκε δε και σε ενδιαφέρουσες σκέψεις του Μανθούλη για τον ελληνικό κινηματογράφο «δεν έχουμε ανάγκη από θεωρητική τοποθέτηση του σεναρίου… Προσοχή στην «τέχνη για την τέχνη»… πρέπει να κάνουμε εκατομμύρια εισιτήρια, αλλιώς θα παραμείνουμε μια «τίμια μειοψηφία». Χωρίς λεφτά και τεχνικά μέσα, η μόνη μας δύναμη είναι το κοινό. Χρειάζεται πονηρό σενάριο και μαέστρος σκηνοθέτης, ανεξάρτητος βέβαια, χωρίς το πατρονάρισμα της βιομηχανίας, αλλά που να βλέπει μακριά. Χρειάζεται σύνεση, διπλοκούμπωμα και υπόγεια δραστηριότητα», με τον Λάδη να σχολιάζει, ανάμεσα στα γέλια του κοινού, το συνωμοτικό πνεύμα του Ροβήρου.
Ο επί πενήντα χρόνια φίλος του Μανθούλη στο Παρίσι Γιάννης Μαυροειδάκος, ιδρυτής των εκδόσεων «Δεσμός» και του παριζιάνικου ελληνικού βιβλιοπωλείου, έστειλε κείμενο που αναγνώστηκε από τον Θεοδοσίου, με μνήμες από την βδομάδα ελληνικού κινηματογράφου που συνδιοργάνωσαν με τον Ροβήρο στο Παρίσι, μετά τα γεγονότα του Πολυτεχνείου, το ’73, ενώ έκλεισε με τη φράση του Ροβήρου «στην εποχή της ηλεκτρονικής αποξένωσης, έχουμε ανάγκη από δεσμούς, δηλαδή δέσιμο και πλησίασμα εραστών του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού. Εμείς, εξόριστοι κάποτε, πρεσβευτές αργότερα ενός ελληνικού κόσμου, που μονίμως αναγεννάται πολιτικά και πολιτισμικά».
Τη σκυτάλη πήρε η ραδιοφωνική παραγωγός της ΕΡΤ Ντέπυ Βρεττού, αναφερόμενη στις ουσιαστικές παρεμβάσεις του Μανθούλη, αρχικά ως καλλιτεχνικός διευθυντής της ΕΡΤ επί Καραμανλή, το 1975, αλλά και όταν προσκλήθηκε το 1980, επί Ανδρέα Παπανδρέου, μαζί με άλλους σπουδαίους σκηνοθέτες, όπου επικεντρώθηκε στην βελτίωση του ψυχαγωγικού προγράμματος και στην αποστρατιωτικοποίηση της ΕΡΤ. Επίσης, το 2013, με το κλείσιμο της ΕΡΤ εν μιά νυκτί, ο Μανθούλης ήταν από τους πρώτους σκηνοθέτες διεθνούς κύρους που παρευρέθηκε στον αγώνα και στην ΕΡΤopen, μέχρι την επαναλειτουργία της ΕΡΤ, το 2015, δίνοντας στην αυτοδιαχειριζόμενη τηλεόραση όλο του το έργο, ενώ είχε στείλει επιστολή διαμαρτυρίας στο μόρφωμα της ΕΔΤ, για τη μετάδοση της ταινίας του «Η κυρία Δήμαρχος». Κλείνοντας, η Βρεττού διάβασε ένα ποίημα του και άναψε ένα κερί «για να κρατηθεί η φλόγα του αναμμένη και ζωντανή», φορτίζοντας συναισθηματικά το κλίμα.
Μετά από μια συνολική αποτίμηση του κινηματογραφικού έργου του Μανθούλη, ο κριτικός και θεωρητικός κινηματογράφου Δημήτρης Καλαντίδης, Πρόεδρος της Ομοσπονδίας Κινηματογραφικών Λεσχών Ελλάδος, αναφέρθηκε στο τεράστιο κινηματογραφικό έργο του, επί 50 περίπου χρόνια, από τις σπουδές του στη Νέα Υόρκη, κατά τη δύσκολη περίοδο του μακαρθισμού, στην επιστροφή του στην Ελλάδα, τέλη του ’50, με την περίφημη «Ομάδα των πέντε», για το δημιουργικό ντοκιμαντέρ, τις εμπορικές ταινίες του το ’60, αλλά και τις σειρές ντοκιμαντέρ για τη γαλλική τηλεόραση, μέχρι την ταινία «Lilly’s Story» (2002).
Στη συνέχεια, ο Δημήτρης Σπύρου, Πρόεδρος του Νεανικού Πλάνου και καλλιτεχνικός διευθυντής του Φεστιβάλ Ολυμπίας, αναφέρθηκε στη χαρά της διάδοσης του έργου του φίλου του Ροβήρου Μανθούλη, ο οποίος δεν φοβήθηκε ποτέ τον θάνατο, γιατί «ήξερε ότι το έργο που έχει αφήσει, οι ταινίες και τα βιβλία του, θα ζουν για πάρα πολύ καιρό». Αναφέρθηκε στο μοναδικό χιούμορ του και επισήμανε πόσο κορυφαίος παραμυθάς ήταν, ανεξάντλητος στην αφήγηση ιστοριών.
Μέσα από την αποσπασματική προβολή του ντοκιμαντέρ «Αθέατος σκηνοθέτης», του Νίκου Θεοδοσίου, όπου ο Μανθούλης παρουσιάζει την αντίληψή του για τη σκηνοθεσία και το ρόλο του σκηνοθέτη, προβλήθηκαν τα πρώτα σημαδιακά πέντε λεπτά της εισαγωγής, καθώς μια σκηνή έχει γυριστεί στο νεκροταφείο του Μονπαρνάς, εκεί όπου τώρα αναπαύεται.
Στην προβολή ενός δεκάλεπτου αποσπάσματος από μια συνέντευξή του σε γαλλικό κανάλι, ο Μανθούλης εξηγεί πώς προσέγγισε τα «Μπλουζ με σφιγμένα δόντια», νιώθοντας αναγκασμένος να εισχωρήσει στη ζωή των μαύρων, με εικόνες και ντοκουμέντα των δικών τους βιωμάτων στο γκέτο.
Η δροσερή αυτή βραδιά έκλεισε μετά την προβολή του «Μπλουζ με σφιγμένα δόντια», με τον μουσικό σπεσιαλίστα των μπλουζ Γιάννη Μόνο, που ανέφερε ότι εκτός από τον Μπι Μπι Κινγκ και τους μπλουζίστες Μπράουνι ΜακΓκι και Σόνυ Τέρυ, ο Μανθούλης κατέγραψε και τον γνωστό κιθαρίστα Μπάντι Γκάι που παίζει μαζί με τον μικρότερο αδερφό του Φιλ. Μάλιστα ο Μόνος έπαιξε και τραγούδησε ο ίδιος εκπληκτικά δυο μπλουζ με την φυσαρμόνικά του, στο ενθουσιασμένο κοινό, ανάμεσά τους και το «Got My Mojo Working» του Μάντι Γουώτερς, αφιερωμένα στη μνήμη ενός «εξαιρετικού ανθρώπου με ιδιαίτερο πνεύμα».
* Η Ιφιγένεια Καλαντζή είναι θεωρητικός-κριτικός κινηματογράφου, [email protected]
INFO
Εκτός από τις δυο συνεντεύξεις μου του Ροβήρου Μανθούλη για τον Δρόμο, στα τεύχη 143 (Δεκέμβριος 2012) και 274 (Αύγουστος 2015), έχω αναφερθεί στο έργο του και στα τεύχη 191 (7/12/2013) και 539 (10/4/2021), επιβεβαιώνοντας την «εμμονή» της εφημερίδας μας, όπως περιγράφεται και από την στήλη του Ηρόστρατου, με τις αξιόλογες αναφορές του φίλτατου συναδέλφου στον Μανθούλη στα τεύχη 595 και 597.
