Για το ντοκιμαντέρ Η όψη της σιωπής, του Τζόσουα Οπενχάιμερ
Της Ιφιγένειας Καλαντζή*
Μετά το πρώτο σοκ του ντοκιμαντέρ Η Πράξη του Φόνου (The Act of Killing/2012), του Ινδονησιακής καταγωγής Τεξανού Τζόσουα Οπενχάιμερ, που αποκαλύπτει το ατιμώρητο μαζικό έγκλημα που συντελέστηκε κατά τα πρώτα χρόνια του στρατιωτικού πραξικοπήματος το 1965 στην Ινδονησία, ο ίδιος σκηνοθέτης επανέρχεται με τη συγκλονιστική συνέχεια Η Όψη της Σιωπής (The Look of Silence/2014).
Αν στο πρώτο ντοκιμαντέρ ο Οπενχάιμερ αποσπά από τους εκτελεστές μια συγκαλυμμένη εξομολόγηση των εγκλημάτων τους μπρος στο φακό, σε μορφή αναπαράστασης που ζήτησε ως κινηματογραφιστής, στο δεύτερο τους πλησιάζει με τραγικό «ξεναγό» τον αδερφό ενός άγρια δολοφονημένου θύματος, στο ιστορικό πλαίσιο μιας αντικομμουνιστικής υστερίας.
Οφθαλμίατρος, ο «ξεναγός», οπλισμένος με την κάμερα του Οπενχάιμερ, αψηφά την επί δεκαετίες τρομοκρατικά επιβεβλημένη σιωπή στις οικογένειες των θυμάτων και πλησιάζει τους εκτελεστές του μεγαλύτερου αδερφού του, προσδοκώντας την εκ μέρους τους παραδοχή ενός παρανοϊκού εγκλήματος.
Σοφός τίτλος η όψη της σιωπής, με την έννοια του βλέμματος, καθώς οι εκτελεστές αντιμετωπίζονται από τον γιατρό ως «ασθενείς», που τους επισκέπτεται για να μετρήσει την όραση και να τους φτιάξει γυαλιά, ελπίζοντας να τους βοηθήσει να «δουν» και μεταφορικά τις πράξεις τους.
Η χαρακτηριστική φωτογραφία της αφίσας, με την κακόμοιρη και ταυτόχρονα γελοία φιγούρα του ηλικιωμένου εκτελεστή, με τα δοκιμαστικά γυαλιά, σε μια αποκαθήλωση του γοήτρου και της εξουσίας που άλλοτε ενσάρκωνε, μεταφέρει εύγλωττα την ηλιθιότητα του φασίστα της διπλανής πόρτας και μαζί την αποβλάκωση και την αναισθησία μιας ολόκληρης κοινωνίας.
Το ντοκιμαντέρ καταγράφει τις αντιδράσεις μόλις «πέσουν» οι μάσκες, με την απίστευτη απάθεια μερικών φρικιαστικών περιγραφών ή την ευκολία άρνησης οποιασδήποτε ηθικής και προσωπικής ευθύνης, με το τετριμμένο άλλοθι της εκτέλεσης διαταγών, επίκεντρο της επιχειρηματολογίας και των ναζί δεσμοφυλάκων. Σοκαριστική είναι και η απειλητική αντίδραση κάποιων στις «ενοχλητικές» ερωτήσεις του γιατρού, ενώ είναι αποκαλυπτική στους τίτλους τέλους η επικράτηση του «ανώνυμος» αντί για συγκεκριμένο όνομα, δηλωτικό της διατήρησης του κλίματος τρομοκρατίας.
Το βαρύ ψυχολογικό φορτίο των «συνεντεύξεων» συμπληρώνεται από την καταγραφή της φτωχικής καθημερινότητας του οφθαλμίατρου, με την γριά μάνα του να περιγράφει με λυγμό τις τελευταίες στιγμές του άγρια σφαγιασμένου γιου της και τον κατάκοιτο λιπόσαρκο πατέρα του σε αφασία, να ενσαρκώνει μεταφορικά τη λήθη ως άμυνα. Από την πλευρά των θυμάτων, ο φόβος και η σιωπή είναι μόνιμο βίωμα σε ένα καθεστώς εκφοβισμού, ενώ περισσεύει η αναισθησία και η αλαζονεία των εκτελεστών, που αναρωτιούνται χωρίς την παραμικρή ένδειξη μετάνοιας γιατί να αναμοχλεύει κανείς το παρελθόν. Έτσι, η διαδικασία λύτρωσης των θυμάτων, με την παραδοχή του εγκλήματος από τους θύτες, ως ελάχιστη πράξη αποκατάστασης δικαιοσύνης, σκοντάφτει στο ακόμη κραταιό καθεστώς ατιμωρησίας και προστασίας των εκτελεστών. Το γεγονός ότι ένας συγγενής του πρωταγωνιστή δέχτηκε από φόβο το ρόλο του δεσμοφύλακα, γνωρίζοντας ότι βρίσκεται και ο ανιψιός του μέσα, υπογραμμίζει τη συλλογική συνενοχή της τοπικής κοινωνίας, που διαιωνίζεται με την αποδοχή του καθεστώτος σιωπής.
Γέννημα-θρέμμα των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων, όπως και οι Ες-Ες, οι εκτελεστές στην Ινδονησία παραδέχονται ότι έπιναν το αίμα των θυμάτων τους, για να αμυνθούν ενάντια στην τρέλα, καταφεύγοντας σε περίεργες δοξασίες σαδιστικής διαστροφής, υπό το βάρος της ενοχής για τις αποτρόπαιες πράξεις τους.
Το ντοκιμαντέρ ως καταγραφέας της σύγχρονης ιστορίας
Εδώ αποκαλύπτεται ένα έγκλημα που δεν έχει καν καταχωρηθεί ιστορικά ως τέτοιο. Η έλλειψη εικόνων που να τεκμηριώνουν τι συνέβη ισοδυναμεί με την ανυπαρξία όσων έχουν συμβεί. Την προφορική μαρτυρία, ιστορικό τεκμήριο που αξίζει να καταγραφεί και να διασταυρωθεί, έρχεται να συμπληρώσει η εικόνα του ντοκιμαντέρ, καλύπτοντας στην προκειμένη περίπτωση την πολύπλοκη διαδικασία της επούλωσης ενός συλλογικού ανομολόγητου τραύματος, τόσο στο πρώτο στάδιο της παραδοχής του συντελεσμένου εγκλήματος, όσο και με μια πληθώρα λεπτομερειών, που αποκαλύπτουν βαθύτερες πτυχές, μέσα από βλέμματα, εκφράσεις και κινήσεις, σε μια περαιτέρω και εκ βαθέων ψυχαναλυτική διάσταση της μαρτυρίας.
Σε αντίθεση με τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπου λειτούργησε το αδιάψευστο τεκμήριο της εικόνας, στη γενοκτονία της Ινδονησίας, μεταγενέστερα, την ανυπαρξία εικόνας αντικατέστησαν οι μνήμες και οι περιγραφές εγκλημάτων, μέσα από μια αναπαραστατική κινησιολογία, που αγγίζει μια βαθύτερη ψυχολογική διάσταση ενοχής και απώθησης, υλικό που χρήζει περαιτέρω ψυχολογική ανθρωπολογική μελέτη.
Σε μια ανακυκλωμένη συνταρακτική καταγραφή από την Πράξη του φόνου, παραμένουν χαρακτηριστικές οι περιγραφικές κινήσεις των μαζικών εκτελέσεων, στον τόπο όπου έδρασαν οι δήμιοι δεκαετίες πριν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα στην Όψη της Σιωπής το διαβόητο μονοπάτι του θανάτου, που περπατούν θείος και ανιψιός, στα λιγοστά μέτρα διαδρομής απ’ τα χωράφια στον ποταμό, σε μια αναπαραστατική λειτουργία στον ίδιο τον φορτισμένο από τις μνήμες χώρο του εγκλήματος, όταν καταγράφεται η αλλαγή έκφρασης στα πρόσωπα που σκοτεινιάζουν σταδιακά σε προσωπείο θανάτου, σε μια από τις πιο συγκλονιστικές βουβές σκηνές της ταινίας.
Η κινηματογραφημένη μαρτυρία περιέχει μια αυθεντικότερη διάσταση ενός βιωμένου τραύματος και φέρει πολλαπλές πληροφορίες γύρω από ένα ζωντανό υλικό απ’ όπου αντλούνται και διασταυρώνονται μαρτυρίες ως ιστορικά στοιχεία, όσο αφορά μια τρέχουσα κατάσταση στη σύγχρονη κοινωνία, ενώ σε παρελθόντες χρόνους προσφέρει τη δυνατότητα ταυτόχρονης με το αρχειακό υλικό προβολής σημαντικών σχολιασμών και σκέψεων, που αντανακλούν μια επίκαιρη με την εποχή ερμηνεία.
Τελευταία, πληθαίνουν τα ντοκιμαντέρ όπου τα θύματα άγριας καταστολής, εδώ και 25 χρόνια, νιώθουν την ανάγκη να εντοπίσουν τους βασανιστές τους και να συνομιλήσουν μαζί τους, σε μια «συμφιλιωτική» προσπάθεια κατανόησης που θα επιτρέψει μια λυτρωτική λήθη.
* Η Ιφιγένεια Καλαντζή είναι θεωρητικός-κριτικός κινηματογράφου
INFO
Στο πλαίσιο του αφιερώματος «Camera Documento-Κινηματογραφώντας την ιστορία», στο Τριανόν, σε συνεργασία με τον παραγωγό Θάνο Λαμπρόπουλο, προβάλλεται ήδη από 27/4/2017 Η όψη της σιωπής και από 17/5/2017 το ντοκιμαντέρ Η πράξη του φόνου, στο οποίο έχουμε αναφερθεί στο φ. 153 (Η αιώνια επιμονή του ελληνικού σινεμά).
