Γιώργος Καραμπελιάς, Μια υπονομευμένη άνοιξη. Στις ρίζες της οικονομικής εξάρτησης, Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα 2013, σελ. 262
Τα ερωτήματα του ιστορικού διαμορφώνονται στο παρόν και από το παρόν· οι απαντήσεις του συχνά μας προσφέρουν περισσότερες πληροφορίες για την εποχή που διατυπώθηκαν παρά για το παρελθόν στο οποίο αναφέρονται… Από αυτήν την κοινή παραδοχή στο χώρο των ιστορικών σπουδών δεν απομακρύνεται ο Γ. Καραμπελιάς στην καινούργια του μελέτη, με τίτλο Μια υπονομευμένη άνοιξη, στην οποία επικεντρώνεται στην οικονομική ανάπτυξη που γνώρισαν μια σειρά βιοτεχνικά κέντρα στον ελληνικό χώρο κατά τον 18ο αιώνα κυρίως. Πρόκειται για το «οικονομικό θαύμα» της Μοσχόπολης, των Αμπελακίων, των Ιωαννίνων και του νησιωτικού χώρου, ένα παραγωγικό «θαύμα» που στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα θα καταρρεύσει υπό το βάρος του ανταγωνισμού της Δύσης, για να δώσει τη θέση του σε άλλες, μεταπρατικές-εμπορικές, δραστηριότητες οι οποίες, σύμφωνα με το σχήμα του συγγραφέα, θα διαμορφώσουν και τον τρόπο ένταξης του ελληνικού χώρου και ιδιαίτερα του ελληνικού κράτους μετά την Επανάσταση, στον δυτικό κόσμο.
Αφορμή για τον προβληματισμό αυτό του συγγραφέα αποτελεί «η εκθεμελιωτική οικονομική κρίση που βιώνει η Ελλάδα», όπως ρητά δηλώνεται εξαρχής, και εντάσσεται σε σειρά μελετών των τελευταίων ετών, όπου καταπιάνεται με τα στοιχεία εκείνα που διαμόρφωσαν τη φυσιογνωμία του νέου ελληνισμού πριν την Επανάσταση του ’21 (με σημείο εκκίνησης το έργο 1204, ακολούθησαν οι Κοινωνικές συγκρούσεις και διαφωτισμός στην προεπαναστατική Σμύρνη, Συνωστισμένες στο Ζάλογγο και Η ανολοκλήρωτη επανάσταση του Ρήγα Βελεστινλή).
Στον ανά χείρας τόμο, που βρίσκεται εγγύτερα στις οικονομικές σπουδές του συγγραφέα του, εξετάζεται περιεκτικά και συνεκτικά ο τρόπος με τον οποίο, σε κομβικά κέντρα του ελληνικού χώρου, κυρίως ορεινά και νησιωτικά, συνήθως δυσπρόσιτα από τις δυνάμεις της οθωμανικής εξουσίας, αναπτύχθηκε ένας προκαπιταλιστικός (ο ίδιος προτιμά να τον ονομάζει «μάλλον μη καπιταλιστικό») τρόπος παραγωγής, στηριγμένος στη μικροϊδιοκτησία, τη δικτυακή διασύνδεση, τις «συντροφίες» και τις συντεχνίες. Εξετάζοντας κάθε τέτοιο κόμβο χωριστά, στα επιμέρους κεφάλαια, αλλά και τα εμπορικά δίκτυα των αστικών κέντρων και της διασποράς, δείχνει πώς, μετά το τέλος των ναπολεόντειων πολέμων, αυτό το οικονομικό μοντέλο γνωρίζει μια βαθύτατη κρίση (που για πολλούς αποτελεί υπόβαθρο της Επανάστασης, λίγα χρόνια αργότερα), μέσα από την οποία η ιδιότυπη αυτή «μανιφακτούρα» θα υποκύψει στον ανταγωνισμό της δυτικής βιομηχανίας, παραχωρώντας την ηγεμονία στις μεταπρατικές ελίτ, οι οποίες, μέσα από τη συμμαχία τους με τις δυτικές δυνάμεις, θα συμβάλουν στη μετατροπή του μετέπειτα ελληνικού κράτους σε «ημι-αποικία» της Δύσης…
Λίγες πραγματικά σημαντικές ερευνητικές εργασίες έχουν εμπλουτίσει την ιστοριογραφία του 18ου αιώνα και της Επανάστασης τις τελευταίες δεκαετίες. Καθώς οι νεότεροι ερευνητές έχουν στραφεί σε άλλα πεδία, η σχετική βιβλιογραφία -ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά την οικονομική ιστορία– μοιάζει σταματημένη στις δεκαετίες του 1970 και 1980, κάτι που αντανακλάται και στις πηγές απ’ όπου αντλεί ο συγγραφέας της ανά χείρας μελέτης.
Ενόψει της συμπλήρωσης 200 ετών από το ξέσπασμα της Επανάστασης, το ξανακοίταγμα της διαμορφωτικής αυτής περιόδου της ιστορίας θα επέτρεπε την τοποθέτησή της στο ευρύτερο πλαίσιο των ιστορικών εξελίξεων της ίδιας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (το οποίο συχνά έως πρόσφατα αγνοούνταν), των σχέσεών της με τη Δύση, αλλά και των παγκόσμιων οικονομικών, εμπορικών και πληθυσμιακών ροών. Με τον τρόπο αυτό σχήματα που ερμηνευτικά έχουν αποδειχθεί αναποτελεσματικά (όπως αυτό της εξάρτησης, του κέντρου-περιφέρειας κ.λπ.) θα μπορούσαν να τοποθετηθούν σε ένα ιστορικό πλαίσιο τέτοιο όπου τα όποια ακόμη λειτουργικά στοιχεία διαθέτουν ίσως αποδειχθούν χρήσιμα.
Όμως ένα τέτοιο ερευνητικό πρόγραμμα απαιτεί μια πραγματικά νέα, φρέσκια και τολμηρή ματιά, που θα ξανασκύψει πάνω στα τεκμήρια και τα πορίσματα των ερευνών των ιστορικών που καθόρισαν με το έργο τους, πριν αρκετές δεκαετίες, τις αντιλήψεις μας για την περίοδο, προσαρμόζοντάς τις στο, κάποτε, στενό κοστούμι των ερωτημάτων του δικού τους παρόντος. Έτσι κι αλλιώς, ο παλιός κόσμος είναι πίσω μας…
Στρατής Αρτεμισιώτης
