Παρουσίαση του βιβλίου του Νικολάϊ Μπερδιάγιεφ, Οι πηγές και το νόημα του ρώσικου κομμουνισμού
του Γιώργου Λιερού
«Η επανάσταση είναι μια αποκάλυψη σε μικρογραφία. Είναι αυτό το δικαστήριο το εγκατεστημένο στο εσωτερικό της ιστορίας για να της απαριθμεί τα λάθη της»
Νικολάι Μπερδιάγιεφ
Χριστιανός και κομμουνιστής; Ερώτημα και συγχρόνως άποψη, μια διατύπωση με την οποία ο πολύ σημαντικός Ρώσος φιλόσοφος, σύγχρονος της Οκτωβριανής επανάστασης, Νικολάϊ Μπερδιάγιεφ δίνει την σκοπιά από την οποία ασκεί κριτική στο εξαιρετικό βιβλίο του «Οι πηγές και το νόημα του ρώσικου κομμουνισμού». Υποστηρίζοντας ότι «το κομμουνιστικό κοινωνικό σύστημα είναι κατά μεγάλο μέρος δίκαιο [και] οπωσδήποτε βρίσκεται πιο κοντά στον Χριστιανισμό απ’ ότι ο καπιταλισμός» [265], αναγνωρίζοντας ότι «η κομμουνιστική επανάσταση… απελευθέρωσε τις λαϊκές δυνάμεις ,τις έφερε στην ιστορική πραγματικότητα: σ’ αυτό βρίσκεται όλη της η σπουδαιότητα» [17], ασκεί ταυτόχρονα μια σφοδρή πολεμική στον μπολσεβικισμό. Το βιβλίο είναι γραμμένο στα τέλη της δεκαετίας του τριάντα και ωστόσο διατηρεί μια τέτοια επικαιρότητα που το κάνει αναπόσπαστο μέρος της αναγκαίας βιβλιογραφίας για τη σημερινή συζήτηση με αφορμή τα 100 χρόνια από την Οκτωβριανή επανάσταση. Η θεματολογία, το εύρος της κριτικής του, καθόλου δεν αφορά μόνο ένα χριστιανικό ή ένα χριστιανοσοσιαλιστικό κοινό, αλλά ακόμα περισσότερο, όλους εκείνους που εντάσσουν τους εαυτούς τους στην μεγάλη παράδοση της κομμουνιστικής ιδέας, θεωρούν ανοιχτά σήμερα τα μεγάλα κοσμοθεωρητικά ζητήματα και θέλουν να αποτιμήσουν κριτικά την επαναστατική εμπειρία του 20ου αιώνα.
Ο Μπερδιάγιεφ για να κατανοήσει την επανάσταση από την χριστιανική σκοπιά την συνδέει με την Αποκάλυψη. «Η Αποκάλυψη δεν είναι μόνο αποκάλυψη του τέλους του κόσμου, της έσχατης κρίσης – είναι επίσης η αποκάλυψη του επικείμενου ενός προσεχούς τέλους μέσα στο πλαίσιο των ιστορικών χρόνων, μιας κρίσης για την ιστορία στους κόλπους της ίδιας της ιστορίας, της προφανότητας της αποτυχίας της» [92].Η επανάσταση είναι θεοδικία. « Το σημείο της αναπόφευκτης επανάστασης γράφεται στους ουρανούς. Η άβυσσος εισάγεται μέσα στον καιρό, η συνέχεια διακόπτεται, γινόμαστε μάρτυρες της εφόδου δυνάμεων, ανορθολογικών φαινομενικά, αλλά οι οποίες από μια ανώτερη άποψη αναγγέλλουν την κρίση του συνετού πάνω σ’ αυτό που έπαψε να είναι, τον θρίαμβο του λόγου πάνω στα ερέβη» [193]. Όμως η επανάσταση γίνεται μέσα στην ιστορία, σ’ ένα κόσμο κακό και διεφθαρμένο, δεν μπορεί να υπερβεί την ιστορία, τη βία, την αυθαιρεσία. Η επανάσταση « αποτελεί δικαστική απόφαση η οποία καταδικάζει τις κακές δυνάμεις, δημιουργούς της αδικίας για τόσα χρόνια, αλλά με τη σειρά της η αμερόληπτη δύναμη , η δύναμη που κρίνει θα δημιουργήσει το κακό» [193]. Ο χριστιανός παίρνει μέρος στην επανάσταση αλλά η σκοπιά του είναι πεσιμιστική όχι οπτιμιστική: «μόνο ένα βασίλειο του Θεού μπορεί να είναι ολοκληρωμένο, το βασίλειο του Καίσαρα θα είναι πάντοτε ατελές» [224]
Εδώ ο Μπερδιάγιεφ πλησιάζει την παραδοσιακή κινέζικη αντίληψη για την επανάσταση: ο αυτοκράτορας κυβερνά δυνάμει της εντολής του Ουρανού , όμως όταν μια δυναστεία διαφθαρεί και παρακμάσει η εντολή ανακαλείται δια της λαϊκής εξέγερσης, που φέρνει στην εξουσία μια νέα δυναμική δυναστεία, η οποία με τη σειρά της θα υποκύψει στη φθορά και την παρακμή κόκ. Η κινέζικη πολιτική παράδοση επέτρεψε πιο νηφάλιες προσεγγίσεις και μια εναρμονιστική συνθετική στάση στους κινέζους και βιετναμέζους κομμουνιστές, γι αυτό και τα πεπρωμένα των καθεστώτων τους ήταν διαφορετικά από εκείνο των Ρώσων. Αυτή η νηφαλιότητα δεν υπήρχε και δεν θα μπορούσε να υπάρξει στη Ρωσία και ο Μπερδιάγιεφ εξηγεί καλά τους ιστορικούς λόγους.
Σύμφωνα με τον Μπερδιάγιεφ ο ρώσικος κομμουνισμός είναι διεθνές και παγκόσμιο φαινόμενο και ταυτόχρονα ρώσικο και εθνικό, η ρώσικη επανάσταση είναι παγκόσμια στις αρχές της και συγχρόνως βαθιά εθνική [7, 169]. Ίσως η πιο σημαντική συνεισφορά του βιβλίου είναι η ανάδειξη της γενεαλογίας του ρώσικου κομμουνισμού και προπάντων των βαθιών του ριζών μέσα στην ιστορία, τον πολιτισμό και το σύνολο των λαϊκών παραδόσεων της Ρωσίας. Η αυγή των Νέων Χρόνων βρίσκει τους Ρώσους να εμφορούνται από μεσσιανικές ιδέες, είναι ο περιούσιος λαός που θα πραγματώσει το επί της γης βασίλειο του Θεού, ο μόνος κάτοχος της αληθινής πίστης. Η ρώσικη μοναρχία δεν είναι απλώς μια απόλυτη μοναρχία όπως εκείνη του Λουδοβίκου 14ου, ούτε η Ρώσικη ιστορική Ορθοδοξία, είναι ίδια με τη δική μας, η οποία διαμορφώθηκε κάτω από την επίδραση του ρεύματος των ησυχαστών(14ος αι.) και σε σχετική απόσταση από μια αλλόθρησκη πολιτική εξουσία. Στη Ρωσία ο Τσάρος είναι Χαλίφης όχι απλώς ένας χριστιανός βασιλιάς, το βασίλειο του Θεού και το βασίλειο του Καίσαρα τείνουν να συμπέσουν.
Πολύ γρήγορα θα γεννηθεί η υποψία ότι το μόνο ορθόδοξο βασίλειο – που γινόταν όλο και πιο συγκεντρωτικό στα δυτικά πρότυπα απόλυτης μοναρχίας-, η Τρίτη Ρώμη είχε διαφθαρεί, ότι ο Αντίχριστος κυριαρχούσε με το Κράτος και τον ανώτερο Κλήρο [13]. Την ίδια εποχή –τον 16ο και 17ο αιώνα– οι αγρότες μετατρέπονται σε δουλοπάροικους και θα σημειωθούν τρομερές αγροτικές εξεγέρσεις. «Η λαϊκή ορθοδοξία επιχειρεί να διακόψει [με το Κράτος και τον ανώτερο κλήρο] να συνδεθεί και πάλι με την αληθινή ορθοδοξία , την καταποντισμένη κάτω από τη γη: πίστη που εμφανίζεται στην παράδοση της πόλης Κιτέζ σαβανωμένη στο βάθος της λίμνης» [13].Το τραύμα που έφερε στα μέσα του 17ου αιώνα το Ρασκόλ, το σχίσμα των Παλαιόπιστων, δεν θα επουλωθεί ποτέ και θα αναπαράγεται με διάφορες μορφές σε όλη τη διάρκεια της ρώσικης ιστορίας. Είναι η ύβρις της σύγχυσης μιας εγκόσμιας αυτοκρατορίας , θεμελιωμένης αναπόφευκτα στην αυθαιρεσία, με το βασίλειο του Θεού ο λόγος που εξηγεί την κακοδαιμονία που κατατρέχει τον ρώσικο λαό αλλά και τον ιδιαίτερο δυναμισμό του και εν τέλει, την παγκόσμια αποστολή του: « να πραγματώσει την κοινωνική δικαιοσύνη στους κόλπους της ανθρώπινης κοινωνίας, όχι μόνο στη Ρωσία αλλά σε ολόκληρο τον κόσμο» [215].
Την Ρωσία δεν μπορούμε να την προσδιορίσουμε με τίποτα άλλο παρά με τις αντιθέσεις της και την αδυναμία της να τις συμφιλιώσει. «Ο κρατικός δεσποτισμός δεν αποκλείει –αντίθετα μάλιστα– την τάση για αναρχία… Ο Ρώσικος λαός ήταν σύμμαχος του Κράτους. Και ταυτόχρονα , υπέθαλπε εναντίον του την εξέγερση: Κοζάκοι αντάρτες, στάσεις του Στένκα Ραζίν και του Πουγκατσέφ, επαναστατική ιντελιγκέντσια και αναρχική ιδεολογία, όλα πηγάζουν πάντοτε απ’ αυτόν, από τον λαό που βρίσκεται σε αιώνια αναζήτηση του βασιλείου της δικαιοσύνης» [22]. Ο Μπερδιάγιεφ θα εστιάσει στους επαναστάτες, τους αναρχικούς, τους μηδενιστές, τους αμφισβητίες θεολόγους και τους μεγάλους συγγραφείς του 19ου αιώνα. Γράφει: «Ολόκληρος ο 19ος αιώνας – αναμφίβολα ο μεγαλύτερος της Ρώσικης ιστορίας και ο οποίος σφράγισε τη δημιουργική άνοδο της- είναι ο αιώνας της επερχόμενης επανάστασης» [111]. Το σχίσμα εκδηλωνόταν ανάμεσα στο λαό και τη μοναρχία, την ιντελιγκέντσια και τη μοναρχία, τον λαό και την ιντελιγκέντσια. Οι Ρώσοι άθεοι –άνθρωποι όπως ο Ντομπρολιούμπωφ και ο Τσερνιτσέφσκι– είχαν την ψυχική συγκρότηση αγίων. Δεν μπορούσαν να δεχθούν ότι το κακό και γεμάτο εγκλήματα σύμπαν μπορούσε να έχει εγγυητή έναν αγαθό Θεό. Ο αθεϊσμός τους αναβλύζει από μια ηθική τάση, από την αγάπη για την δικαιοσύνη και το καλό. Είχαν κυριευθεί από «τον φανατισμό του καλού» [62]. Ο μηδενισμός της δεκαετίας του 1860 προέρχεται από την μετεξέλιξη της ορθόδοξης ασκητικής, κυρίευσε ψυχές διαμορφωμένες από την ορθοδοξία, είναι «η άρνηση ενός κόσμου ο οποίος κολυμπά στο κακό, το συναίσθημα της αμαρτίας που συνοδεύει κάθε πολυτελή ζωή» [65].«Αυτοί οι άνθρωποι …προχωρούσαν αδιάφοροι προς την εσχάτη των ποινών, στα κάτεργα ή στην κρεμάλα… αυτή η εκπληκτική ικανότητα για θυσία που χαρακτηρίζει αυτούς τους ανθρώπους με την υλιστική κοσμοθεωρία αποδεικνύει πως ο μηδενισμός τους υπήρξε με τον τρόπο του θρησκευτικό φαινόμενο» [61-68].Ο ρώσικος υλισμός αποδέχεται τις αιώνιες αλήθειες και βρίσκεται σε ασυμφιλίωτη αντίθεση με τον σχετικισμό και τον σκεπτικισμό, δεν έχει σχέση με συνεπείς υλιστές όπως ο La Mettrie.
Δυστυχώς «πέφτοντας η παλιά αγία Ρωσία άφησε τη θέση της σε ένα επίσης άγιο βασίλειο, σε μια αντίστροφη θεοκρατία» [207]. « Η σοβιετική Ρωσία είναι η χώρα του κρατικού καπιταλισμού- εκμεταλλευτή όχι λιγότερο από τον ιδιωτικό καπιταλισμό» [189]. Ο νέος ανθρωπισμός που διαγράφεται στα γραπτά του νεαρού Μαρξ διαψεύστηκε, δεν θριάμβευσαν οι ρωσικές ανθρωπιστικές παραδόσεις αλλά οι αντίθετες, οι δεμένες με την παράδοση της απολυταρχίας που πάντοτε μεταχειρίστηκε τον άνθρωπο σαν όργανο [263]. «Ο Μπολσεβικισμός είναι η σύνθεση του Ιβάν του Τρομερού και του Μαρξ. Και ότι πιο κακό υπάρχει σ’ αυτόν προέρχεται από τον Ιβάν τον Τρομερό και όχι από τον Μαρξ – ο οποίος αντλούσε εντούτοις από ανθρωπιστικές πηγές» [178]. Ότι πέτυχε ο μπολσεβικισμός είναι η γραφειοκρατοποίηση όχι η σοσιαλιστικοποίηση, η ακρότατη περίπτωση κρατισμού και η εξουσία στη Ρωσία –την αυτοκρατορική και την σοβιετική– δεν μπορεί να είναι ανθρώπινη. Αυτή είναι μια αλήθεια που αντιπροσωπεύει το ρωσικό αναρχικό κίνημα. [228, 267].
Ακόμα χειρότερα –και δυστυχώς οι προβλέψεις του Μπερδιάγιεφ επαληθεύτηκαν με πολύ οδυνηρό τρόπο στη μετασοβιετική Ρωσία– το σοβιετικό καθεστώς θα καταστρέψει ακριβώς εκείνη τη φαντασιακή συγκρότηση που έκανε δυνατή κάποτε τη Ρώσικη Επανάσταση. Ο Μπερδιάγιεφ θα προβλέψει την καπιταλιστική παλινόρθωση («ίσως η σοβιετική εξουσία φθάσει πολύ γρήγορα να αποκαταστήσει τον καπιταλισμό στην οικονομική ζωή» [247]). Γράφει: «ο κίνδυνος ο αστικοποίησης είναι πολύ ισχυρός σήμερα στη σοβιετική Ρωσία. Η θρησκευτική θέρμη του ρώσικου λαού βρίσκεται μέσα στον ενθουσιασμό της νεολαίας για την σοβιετική οικοδόμηση. Αν αυτή η θέρμη σβήσει, θα σβήσει επίσης και ο ενθουσιασμός και ο εγωισμός θα εμφανιστεί πολύ σύμφυτος με τον κομμουνισμό» [213]. Βλέπει, ήδη στις μέρες του, την αμερικανοποίηση των Ρώσων, μια νέα ειδωλολατρία, τους χωρικούς να υποκλίνονται μπροστά στη μηχανή όπως σ’ ένα τοτέμ, την τεχνική να μετατρέπεται σε μυστικισμό και πιστεύει ότι όταν θα εξαερωθεί αυτό το θρησκευτικό συναίσθημα που διαχέεται στην κοσμική ζωή «ο τύπος που θα υπερισχύσει θα είναι αυτός του εγωιστή που ασχολείται αποκλειστικά με τα προσωπικά του συμφέροντα. Τύπος αρκετά ήδη διαδεδομένος σήμερα και στον οποίο οφείλεται η έναρξη της διαδικασίας αστικοποίησης» [208, 247]. Και για τον Μπερδιάγεφ δεν υπάρχει αμφιβολία: «αυτή η αστικοποίηση αντιπροσωπεύει αναμφίβολα τον πιο μεγάλο κίνδυνο όχι μόνο για τον κομμουνισμό αλλά για τη ρώσικη ιδέα μέσα στον κόσμο [246] (η υπογράμμιση του Μπερδιάγιεφ).
Αφετηρία της κριτικής του Μπερδιάγιεφ στον μπολσεβικισμό (αλλά και στη ρωσική ιστορική Ορθοδοξία) είναι η κομβική θέση της Ορθοδοξίας ότι δεν πρέπει να συγχέουμε το βασίλειο του Θεού με το βασίλειο του Καίσαρα (τα του Καίσαρος τω Καίσαρι). Οι μπολσεβίκοι ταυτίζοντάς τα, «στην πράξη αυτό που δημιούργησαν είναι μια ιδεοκρατία, μια ανανεωμένη μορφή της πλατωνικής ουτοπίας· η άρνηση της ελευθερίας της συνείδησης και της σκέψης, η μη ανεκτικότητα απέναντι στη θρησκεία είναι οι αναπόφευκτες συνέπειες ενός τέτοιου συστήματος» [245]. Σ’ αυτήν την ταύτιση εδράζεται ο ολοκληρωτικός χαρακτήρας του σοβιετικού καθεστώτος, ο θρησκευτικός χαρακτήρας που απέκτησε με τους μπολσεβίκους ο κομμουνισμός. Και είναι η θρησκεία του κομμουνισμού μια ιδιάζουσα πνευματοκρατία, που κάνει τον κομμουνισμό αντιθρησκευτικό και αντιχριστιανικό [217, 224]. Ο Μπερδιάγιεφ δηλώνει κομμουνιστής όσον αφορά στο κοινωνικό πρόγραμμα και χριστιανός στη θρησκευτική του πίστη και κοσμοθεωρία. Σαν χριστιανός ενδιαφέρεται πρωτίστως για τον άνθρωπο, το πρόσωπο, «εικόνα και ομοίωση Θεού», και όχι για το άτομο –μία βιολογική και κοινωνική κατηγορία– ή την κοινωνία. Απ’ αυτήν την άποψη έρχεται σε σύγκρουση τόσο με τον μπολσεβικισμό όσο και με τον φιλελεύθερο ατομικισμό. Η άποψη του ότι χωρίς το Θεό δε σώζεται ούτε το πρόσωπο ούτε μια συμπαθητική σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο, αν την δούμε στη γενικότητά της (παρέμβαση του υπερβατικού στη σχέση ανθρώπου/κόσμου) είναι ισχυρά τεκμηριωμένη. Ο Μπερδιάγιεφ υποστηρίζει ότι υφίσταται ένα όριο στο οποίο σοβιετικός κολεκτιβισμός και φιλελεύθερος ατομικισμός –και οι δύο αναφέρονται σ’ έναν ανθρωπολογικό τύπο δυσδιάστατο, απεργάζονται τη μηχανοποίηση του ανθρώπου– συμπίπτουν. Προαναγγέλλει έτσι πολύ πρώιμα το ζοφερό σύμπαν που περιγράφουν οι ταινίες του Αντρέι Σβιάγκιντσεφ (Λεβιάθαν, Χωρίς αγάπη).
Σημείωση: το βιβλίο του Μπερδιάγεφ κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Π .Πουρναρά, Θεσσαλονίκη. Οι αριθμοί μέσα στις αγκύλες παραπέμπουν στις αντίστοιχες σελίδες της εν λόγω έκδοσης.
