Μέσα στους πολλούς τίτλους που κυκλοφορούν για την Επανάσταση του 1821, μια από τις εκδόσεις που ξεχωρίζουν είναι το «Γυναίκες και Επανάσταση 1821 – Από τον Οθωμανικό κόσμο στο ελεύθερο ελληνικό κράτος» της Βασιλικής Λάζου (εκδόσεις Διόπτρα).
Αν και έχουν υπάρξει εργασίες για τις γυναίκες που πρωταγωνίστησαν στην επανάσταση, θα έλεγα ότι δεν είχαμε μέχρι σήμερα μια τέτοια συνολική θεώρηση που να ξεκινά από τη θέση των γυναικών σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας κατά την προεπαναστατική περίοδο, να τις ακολουθεί στην προετοιμασία της επανάστασης και στον πόλεμο, να μιλά για τις επώνυμες ηρωίδες, για τις γυναίκες-σκλάβες –από τα πιο συγκλονιστικά κεφάλαια του βιβλίου– και να ολοκληρώνεται με τις αλλαγές που έφερε η εποχή του Καποδίστρια.
Με αξιοποίηση των πηγών και πολλών εργασιών που έχουν προηγηθεί, η συγγραφέας δημιουργεί μια συγκροτημένη αφήγηση που μας βοηθά να σχηματίσουμε μια ολοκληρωμένη εικόνα για τις γυναίκες που συνήθως βρίσκονται στο περιθώριο της ιστοριογραφίας πλην ελαχίστων εξαιρέσεων όπως είναι η Μπουμπουλίνα ή η Μαντώ Μαυρογένους.
Από την αυλή του Αλή Πασά, στην οθωμανική Αθήνα και στον νησιώτικο χώρο, μέχρι το Σούλι, το Μεσολόγγι και την Τριπολιτσά, οι γυναίκες υπέστησαν με άγιο τρόπο τις κάθε είδους διακρίσεις.
Ακόμη και ο διαφωτισμός, με τη μεγάλη εξαίρεση του Ρήγα, κράτησε μια διφορούμενη στάση απέναντι σε όλα τα ζητήματα, αλλά και στην εκπαίδευση των γυναικών, που ήταν σχεδόν στο σύνολό τους αναλφάβητες κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας.
Είναι εντυπωσιακό να διαβάζει κανείς, πώς μέσα σε αυτό το ζοφερό κλίμα, μπόρεσαν να εμφανιστούν και να δημιουργήσουν διανοούμενες γυναίκες όπως η Ευανθία Καΐρη…
Συνέντευξη στον Κώστα Στοφόρο
Ποια είναι τα βασικά θέματα με τα οποία καταπιάνεσαι στο βιβλίο σου;
Το βιβλίο πραγματεύεται τον τρόπο με τον οποίο οι γυναίκες βίωσαν τη ζοφερή πραγματικότητα του πολέμου, την ανάταση της Επανάστασης και του Αγώνα της Ανεξαρτησίας. Αναδεικνύει τις συλλογικές συνθήκες, τους μηχανισμούς και τα ήθη που διαμόρφωσαν και καθόρισαν την καθημερινότητα του βίου τους. Ιχνηλατεί τις πράξεις, τη στάση τους απέναντι στον θάνατο, τον φόβο και την πείνα. Μιλά για τη μοίρα Οθωμανών και Ελληνίδων που βρέθηκαν μέσα στα κάστρα και τις πολιορκημένες πόλεις, στην ύπαιθρο και τα νησιά. Φέρνει στην επιφάνεια τη ζωή, την καθημερινότητα και τη γυναικεία δράση στην Τριπολιτσά, το Μεσολόγγι, την Αθήνα και τη Μάνη. Περιγράφει τις στερήσεις, την υποδούλωση και την προσφυγιά. Μιλά για τις επώνυμες και τις ανώνυμες γυναίκες του Αγώνα και αποτιμά τι έχασαν και τι κέρδισαν με την Ανεξαρτησία.
Έχουμε μια εικόνα για τη συμμετοχή των γυναικών στη Φιλική Εταιρεία και στην προετοιμασία της Επανάστασης;
Ο ρόλος της γυναίκας ήταν αυστηρά καθορισμένος τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα. Οι γυναίκες δεν είχαν πρόσβαση στις νέες δραστηριότητες που άλλαζαν τον κόσμο. Δεν ήταν αξιόπιστες ως έμποροι, δεν ήταν πιστευτές ως «γραμματιζούμενες», δεν κυβερνούσαν καράβια, δεν εξερευνούσαν κόσμους, δεν πειραματίζονταν με νέες μηχανές. Ήταν χρήσιμες μόνο στο σημείο όπου εξασφαλιζόταν η διαδοχή: η μεταβίβαση τίτλου ή περιουσίας. Ως εκ τούτου πάνω στις γυναίκες των πλέον σημαντικών κοινωνικών στρωμάτων απλωνόταν ένα πυκνό δίχτυ κανόνων, συμπεριφορών, υποχρεώσεων, υποψιών και συνακόλουθου φόβου. Τα παραπάνω δεν συνηγορούσαν στην όποια εμπλοκή των γυναικών με την πολιτική, ειδικά με την υπόγεια, τη ρομαντική, την ανατρεπτική διάσταση της τελευταίας. Παρά τον αποκλεισμό τους από την ανδροκρατούμενη κοινωνία της εποχής λίγες γυναίκες κατόρθωσαν να σπάσουν τα στεγανά του φύλου τους και να συμμετέχουν στις οργανώσεις που προετοίμασαν το έδαφος για την ελληνική επανάσταση όπως η Φιλική Εταιρεία.
Πόσο χαρακτηριστικά είναι τα παραδείγματα της Μπουμπουλίνας και άλλων ηρωίδων της Επανάστασης; Πώς ήταν η γενική εικόνα των γυναικών στις πολεμικές επιχειρήσεις;
Η Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα και η Μαντώ Μαυρογένους ήταν τοπικές ελίτ της εποχής τους, τέκνα των συνθηκών που διαμορφώθηκαν στις αρχές του 19ου αιώνα. Η πρώτη προερχόταν από τον κόσμο της αναπτυσσόμενης εμπορικής ναυτιλίας. Η δεύτερη από αρχοντική νησιώτικη οικογένεια με δεσμούς με το φαναριώτικο περιβάλλον. Και οι δύο ακολούθησαν μοναχικές και ιδιαίτερες διαδρομές που ξεπερνούσαν τα κοινωνικά όρια του φύλου τους. Οι πορείες τους αποτυπώνουν την ιδιαίτερη συνεισφορά του νησιωτικού κόσμου, της ναυτιλίας και του εμπορίου στη χρηματοδότηση του Αγώνα.
Οι γυναίκες βρέθηκαν να συμμετέχουν με παθητικό τρόπο ενεργά στην πολεμική περιπέτεια. Στα κάστρα και τις πολιορκίες του Αγώνα βγήκαν από την κοινωνική τους απομόνωση. Έγιναν αυτές που πήγαιναν τα πολεμοφόδια στα τείχη, τα απαραίτητα εργατικά χέρια που επισκεύαζαν τις οχυρώσεις. Αυτές που τύλιγαν τους τραυματίες με επιδέσμους, που παρασκεύαζαν αυτοσχέδια φάρμακα και πρόσφεραν ρουχισμό στους έχοντες ανάγκη. Ήταν η κινητήρια δύναμη για τους χερόμυλους – όταν το άλεσμα του καρπού γινόταν υπόθεση ατομική.
Παρά τον αποκλεισμό τους από την ανδροκρατούμενη κοινωνία της εποχής λίγες γυναίκες κατόρθωσαν να σπάσουν τα στεγανά του φύλου τους και να συμμετέχουν στις οργανώσεις που προετοίμασαν το έδαφος για την ελληνική επανάσταση
Ποιες είναι οι λιγότερο γνωστές πτυχές σχετικά με τη θέση και τη δράση των γυναικών;
Μια ιδιαίτερη πτυχή της επανάστασης, οι μαζικές αιχμαλωσίες γυναικών. Χριστιανές και μουσουλμάνες στην Πελοπόννησο, τη Νάουσα, τη Χίο, τα Ψαρά, την Κάσο, την Αθήνα αντιμετωπίστηκαν ως λεία πολέμου προς εκμετάλλευση και εμπόρευμα για προσπορισμό κέρδους. Με αποκορύφωμα την εκστρατεία του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο χιλιάδες γυναίκες βιάστηκαν, εξαθλιώθηκαν, ξεριζώθηκαν από τον τόπο τους και πουλήθηκαν ως δούλες στα σκλαβοπάζαρα της Ανατολής. Δραματικές ιστορίες είναι οι ιστορίες των γυναικών που καταγράφονται όπως και οι προσπάθειες εξαγοράς τους τα κατοπινά χρόνια.
Η Επανάσταση σε ποιο βαθμό άλλαξε τη θέση των γυναικών;
Ο πολιτικός αποκλεισμός των γυναικών συνεχίστηκε και στο νέο ελληνικό κράτος. Η συντριπτική πλειονότητα εξακολούθησε να είναι αποκλεισμένη από την πολιτική ζωή. Η λαϊκή κυριαρχία, η ισότητα των πολιτών και η καθολική ψηφοφορία που διακηρύσσονταν στα Συντάγματα του Αγώνα, δεν αφορούσαν τις γυναίκες. Οι λίγες που τόλμησαν να υπερβούν τον ιδιωτικό τους ρόλο έγιναν αποδεκτές ως εξαιρέσεις. Η ιστορία συνέχισε να κυριαρχείται από ανδρικές μορφές, ιδέες και πράξεις.
* Η Βασιλική Λάζου είναι ιστορικός. Διδάσκει θέματα νεότερης και σύγχρονης Ιστορίας στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ.
