Αυτό μπορεί να συμβεί όταν ένας εικαστικός καλλιτέχνης, γλύπτης όπως ο Σκλάβος, αξιοποίησε γόνιμα το μείγμα των δύο διαφορετικών ειδών γραφής του αυτονομημένου εικαστικού λόγου των μορφών.
Πάντως δεν έχω την πρόθεση, ως τεχνοκριτικός, ν’ αναλύσω θεωρητικά με το σημερινό μου κείμενο το έργο του Γεράσιμου Σκλάβου στο σύνολό του στον αναγνώστη γνώμης της εφημερίδας Δρόμος της Αριστεράς. Στην εν λόγω εφημερίδα λειτουργώ περισσότερο ως δημοσιογράφος και λιγότερο ως τεχνοκριτικός κι αισθητικός της τέχνης του εικαστικού χώρου.
Άλλο ερώτημα που προκύπτει από τον αναγνώστη, είναι πώς ο Σκλάβος, που έχει σπουδάσει στην ΑΣΚΤ Αθήνας με δάσκαλο τον Μιχάλη Τόμπρο και στο Παρίσι με τριετή κρατική υποτροφία κοντά στο δάσκαλο της γλυπτικής τον Οσίπ Ζάτκιν κι έχει εγκαταστήσει γλυπτικές συνθέσεις του σε πολλές χώρες του δυτικού κόσμου, εγώ τον καταχωρώ στην αθέατη πλευρά της Ιστορίας.
Ευτυχώς που υπερβαίνω πολλές φορές τον εαυτό μου κι εκτιμώ για διαφορετικούς λόγους εξωθεσμικά το βίο ενός καλλιτέχνη. Στον Σκλάβο αναφέρομαι με στόχο ν’ αποκαλύψω στον αναγνώστη ότι έδρασε στην πιο πικρή μοναξιά και την ενεργό ποιητική σιωπή, ανυποχώρητος ενάντια σ’ όποια μορφή κοινωνικής εξουσίας.
Ο Σκλάβος γεννήθηκε το 1927 στα Ντοματάτα της Κεφαλονιάς και πέθανε το 1967, σε ηλικία 40 ετών, σε προάστιο του Παρισιού, όπου είχε το εργαστήριό του. Εκεί, σ’ αυτό το εργαστήριο, τον καταπλάκωσε -ηθελημένα ή αθέλητα- ένα βαρύ και ψηλό άγαλμά του: Η φίλη που δεν έμεινε. Έκοψε σ’ όλους μας την ανάσα, αυτή η νεοαισχυλική τραγική είδηση και βουβαθήκαμε για πολύ καιρό από το απίστευτο του ατυχήματος.
Τρεις κορυφαίοι Κεφαλονίτες σε μια οικουμενική συσκευασία, Κριστιάν Ζερβός, Γεράσιμος Σκλάβος και Γεράσιμος Στέρης, σημάδεψαν την εικαστική ταυτότητα του 20ού αιώνα.
Κορυφαίο γλυπτό του 20ού αιώνα
Η γλυπτική σύνθεση του Σκλάβου, Δελφικό Φως, είναι το κορυφαίο γλυπτό του 20ού αιώνα. Και να πω με την ευκαιρία ότι η Ελλάδα έχει την πρωτοβουλία στον κόσμο στις δύο τέχνες Έρως του Γένους, την ποίηση και τη γλυπτική, για 50 αιώνες. Αυτό το σπουδαιότερο γλυπτό του 20ού αιώνα το έχει υποχρεώσει να χειμάζει κρυμμένο στις πυκνές φυλλωσιές του κήπου του ξενοδοχείου Αμάλια, στους Δελφούς, ο ιδιοκτήτης του.
Ο Γεράσιμος Σκλάβος είχε μόνιμα στο νου του να εγκαταστήσει ένα εθνικό δικό του έργο στο χώρο των Δελφών. Το θέλημά του ή το όνειρό του το πραγματοποίησε τελικά ο Κριστιάν Ζερβός, πλοηγός της μοντέρνας τέχνης στο Παρίσι για 50 χρόνια. Ο Ζερβός ήταν φίλος του ιδιοκτήτη του ξενοδοχείου Αμάλια στους Δελφούς, τον οποίο παρακάλεσε να φιλοξενήσει τον Σκλάβο, παρέχοντάς του φαγητό και ύπνο, μέχρι να τελειώσει τη γλυπτική του σύνθεση, το Δελφικό Φως. Το πεντελικό μάρμαρο, πρώτη ύλη, και τη μεταφορά του στους Δελφούς ανέλαβε ο αρχιτέκτονας Βύρωνας, φίλος κι αυτός του Ζερβού.
Όλα αυτά που σας γράφω τα αναφέρει διεξοδικά το ιδιωτικό συμφωνητικό μεταξύ των συμβαλλομένων, του ξενοδόχου, του Ζερβού και του Βύρωνα.
Το γλυπτό τελείωσε το 1966 κι ο Σκλάβος πέθανε το 1967 κι έτσι δεν πρόλαβε να το μεταφέρει στη θέση που είχε επιλέξει να το τοποθετήσει. Ο θάνατος του Σκλάβου έδωσε την καλή ευκαιρία στον ξενοδόχο να το σφετεριστεί ή να το καταχραστεί, όπως θέλετε πείτε το, κι έτσι το αριστούργημα του 20ού αιώνα μένει ακόμα στον κήπο του ξενοδοχείου.
Φταίει με τη σειρά της και η πολιτεία με το αφασικό ενδιαφέρον της για τον σύγχρονο πρωτοκλασάτο ελληνικό πολιτισμό κι αποφεύγει να παραδεχτεί ότι το έργο του Σκλάβου στους Δελφούς είναι ένα νεότερο ελληνικό έργο στις μέρες μας μετά από 30 αιώνες. Ο Σκλάβος, ο Ζερβός κι ο Στέρης πρώτη πνευματική τους πατρίδα είχαν την Ελλάδα και δεύτερη τη Γαλλία.
Η καρδιά της πέτρας
Οι οξυδερκείς λαξεύσεις του γλυπτού σχηματίζουν πολυγωνικές διαλεκτικές μορφοπλαστικές έννοιες του διανοητικού αισθητικού αισθήματος συγκινησιακά, ενώ στην όλη γλυπτική σύνθεση παρεμβαίνει και η σοφία της καρδιάς. Έμμονη ιδέα του ήταν να βγάλει την ψυχή της πέτρας στο άπλετο δελφικό φως, που κινείται παράλληλα στις έρευνες των ροών των ανέμων και των ατελεύτητων οριζόντων του μυθικού όγκου των Δελφών, πολιτισμικό μνημείο της φύσης.
Το εικαστικό σχέδιο της γλυπτικής του είναι ζυμωμένο και χτισμένο με τη μακραίωνη και σύγχρονη ψυχανεμισμένη ποιητική εικαστική παιδεία, υποκείμενη στη χρονογραμμή των ατελεύτητων οριζόντων σε μουσική ροή. Φωτομετρική της πολιτισμικής γεωμετρίας των μέσα και των έξω ρυθμών της τέχνης, ωδή στο ύψος του υπέρτατου αγαθού της ανθρώπινης ελευθερίας και της τέχνης.
Θα σας εξομολογηθώ και το δικό μου εσωτερικό συλλογισμό πως στην περίπτωση του Σκλάβου θα δεχόμουνα ν’ αλλάξω τη θέση του τεχνοκριτικού με το τραγικό μεγαλείο του αυτονομημένου ποιητικού εικαστικού λόγου των μορφών του Σκλάβου.
Αμμοσώματα και εισαγωγικές με… χιόνι
Και για να ελαφρύνουμε για λίγο το βάρος των θεωρητικών εντυπώσεων, αποφάσισα να κλείσω το σημερινό μου κείμενο με κάποια παράδοξα απ’ τη ζωή και την ιστορική μαρτυρία του Σκλάβου. Αγροτόπαιδο και πριν πάει φαντάρος δοκίμαζε το πάθος και το ταλέντο του στη γλυπτική, σχηματίζοντας γυμνές γυναικείες σιλουέτες, φτιαγμένες με την άμμο στην άκρη του γιαλού. Νομίζω στη θέση του Πλατύ Γιαλού, όπως τον λένε οι Κεφαλλονίτες, λίγο έξω απ’ το Αργοστόλι.
Με το βασίλεμα του ήλιου τα γυναικεία αμμοσώματα έμοιαζαν, βοηθώντας κι οι ορίζοντες, με αληθινά ερωτικά πλάσματα, δηλωμένα με το πιο αυστηρό ήθος της τέχνης και της φύσης.
Δεύτερο παράδοξο ήταν, όταν ήθελε να σπουδάσει στη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας, που πήγε στον καθηγητή, συμπατριώτη του, Αλιβιζάτο να τον γνωρίσει με τον εξέχοντα γλύπτη, τότε, καθηγητή Μιχάλη Τόμπρο.
Όταν έληξε η στρατιωτική του θητεία ήρθε κι η ώρα να πάει να δει τον Τόμπρο. Συνοπτικά ο Τόμπρος τον ρώτησε τι θέλει κι ο Σκλάβος αποκρίθηκε ότι θέλει να σπουδάσει γλυπτική. Έχεις φέρει μαζί σου κανένα ντοσιέ με σχέδιά σου να δω τι έχεις κάνει μέχρι τώρα; Έψαξε τις τσέπες του σακακιού του μέσα κι έξω και του έδωσε 3 φωτογραφίες. Στη Σχολή, του λέει ο Τόμπρος, μπαίνεις με το σχέδιο, με το μολύβι και το μελάνι κι όχι με τις φωτογραφίες. Τελικά, εύστροφος ο Τόμπρος τον ρώτησε πού βρίσκονται αυτά τα έργα της φωτογραφίας από μάρμαρο και δεν μπόρεσες να τα μεταφέρεις εδώ να τα δω; Απάντηση ξάφνιασμα: Δεν είναι από μάρμαρο, είναι από χιόνι. Τα έκανα όταν ήμουν στρατιώτης στα ορεινά της Μακεδονίας. Και τώρα πού τα ’χεις αυτά; Λιώσανε, κύριε καθηγητά και πριν λιώσουν τα τράβηξα φωτογραφία, να τα ’χω να σας τα δείξω. Γέλασε ο Τόμπρος και τον χτύπησε στην πλάτη και του είπε: «Μόνο ένας τρελός Κεφαλλονίτης θα διάλεγε αυτό το δρόμο να δείξει στη Σχολή Καλών Τεχνών γλυπτική με γλυπτά από χιόνι».
Και χωρίς άλλη συζήτηση ο Σκλάβος πέρασε στην ΑΣΚΤ Αθήνας κι αργότερα εξέπληξε και δικαίωσε όχι μόνο τον Τόμπρο αλλά κι όλους εμάς τους άλλους με την πρωτοποριακή και τολμηρή δουλειά του. Μόνο που στο τέλος του 40χρονου βίου του δεν έπεισε τον εαυτό του να ζήσει και να μεγαλουργήσει ακόμα περισσότερο. Γιατί ήταν από τους Έλληνες γλύπτες που συνέθεσαν, μετά το πέρας των σπουδών του στην ΑΣΚΤ, ριζοσπαστικό έργο, αφήνοντας πίσω την παραστατική γραφή και πέρασε εμπνευσμένος στη μερική αφαίρεση της μακραίωνης γλυπτικής τέχνης, μοναδική κι ανεπανάληπτη στον κόσμο.
Ο Σκλάβος, γλύπτης, και η Βάσω Κατράκη, χαράκτρια, συνοδοιπόρησαν παράλληλα σ’ αυτό το είδος γραφής και παρήγαγαν κλασικό και μοντέρνο έργο του σύγχρονου ελληνοευρωπαϊκού πολιτισμού.
Ηνίοχος ή Δελφικό Φως;
Κι ενώ φαίνεται ότι η πολιτεία του συμπαραστάθηκε θεσμικά να σπουδάσει στην Αθήνα και στη Γαλλία, στην ουσία τον παραγκώνισε και τον αγνόησε δραματικά και τελικά τον έθαψε στα 40 του χρόνια.
Ευτυχώς που οι περαστικοί έξω από την Εθνική Πινακοθήκη απολαμβάνουν ένα ακόμα θαυμαστό γλυπτό του Σκλάβου, το οποίο συγκεντρώνει τα 3 είδη γραφής, της κλασικής, της κυκλαδικής και της σύγχρονης μοντέρνας τέχνης, γονιμικό μείγμα στην ανώτερη κλίμακα ποιότητας. Κι όποιος περνάει απ’ τους Δελφούς θ’ απολαύσει, πάλι τυχερός, το κορυφαίο γλυπτό της παγκόσμιας καλλιτεχνικής εικαστικής δημιουργίας. Κι αν με ρωτούσατε εμένα προσωπικά, θα δυσκολευόμουν να απαντήσω, αν είναι καλύτερος ο Ηνίοχος ή το Δελφικό Φως του Σκλάβου. Μπορεί να είναι ισότιμα και τα δύο και ανεπανάληπτα. Τον ενθουσιασμό μου πυροβολεί στον κρόταφο το γεγονός πως το γλυπτό του Σκλάβου βιώνει ακόμα την κακή μοίρα του, φυλακισμένο στα δασιά φυλλώματα του ξενοδοχείου Αμάλια, άλλοτε.
Σας κατέθεσα, είναι φανερό, ανεπιφύλαχτα την αγωνία της ψυχής μου. Τα άλλα παραμένουν φοβικά σύνδρομα της πολιτείας που δεν μπορεί να προστατεύσει έργα πρωτοποριακής δημιουργίας, παραμένοντας έγκλειστη στα δικά της συμφέροντα δυστυχίας.
* Ο Κώστας Σταυρόπουλος είναι τεχνοκριτικός
