του Αθανάσιου Γεωργιλά
Σύμφωνα με την είδηση του ΑΠΕ-ΜΠΕ, πουλήθηκε σε δημοπρασία έργων τέχνης αντί του ποσού των 432.500 δολαρίων ο πρώτος πίνακας Τ.Ν. (τεχνητής νοημοσύνης). Πρόκειται όχι για τον πρώτο πίνακα που κατασκεύασε ποτέ πρόγραμμα τεχνητής νοημοσύνης –αλλά για τον πρώτο πίνακα Τ.Ν. που πουλήθηκε. Ο πίνακας με τίτλο «Πορτρέτο του Έντμοντ Μπέλαμι» είναι ένας εξαιρετικά τρυφερός, αφαιρετικός και –κυρίως– ανθρώπινος πίνακας. Το «Πορτρέτο του Έντμοντ Μπέλαμι» προσέγγισε τον Μπέλαμι με μια ιδιαίτερη ευαισθησία και συμπάθεια. Μόνο που ο Μπέλαμι δεν υπάρχει, δεν είναι ένα πρόσωπο για το οποίο οι ιστορικοί τέχνης θα αναζητήσουν τη σχέση του με τον ζωγράφο. Ούτε θα υπάρξουν μυθοπλάστες για να διηγηθούν την ιστορία της σύλληψης του και να μας αποκαλύψουν τα μυστικά που κρύβονται πίσω από τον καμβά. Η πραγματικότητα είναι μάλλον πιο πεζή. Μία παρέα τεχνικών της καλλιτεχνικής κολεκτίβας Obvious με έδρα το Παρίσι χώνεψε σε ένα είδος αλγόριθμου με την ονομασία GAN (Generative Adversarial Network), πληροφορίες από 15.000 πορτρέτα του 14ου και 20ου αιώνα και ο ηλεκτρονικός κιμάς που παρήγαγε το πρόγραμμα έβγαλε τον πίνακα που βλέπουμε.
Είναι αλήθεια ότι θα συγκλονίζει πάντοτε αυτό που είχε πει ο Ντα Βίντσι: «Θα πηγαίνουν άνθρωποι δίχως να κινούνται, θα μιλούν σε εκείνον που δεν μπορεί να βρεθεί, και θα ακούνε εκείνον που δεν μιλά». Η γοητεία να υποκατασταθούν από τις «αυτόματες χρυσές αμφίπολες» του Ομήρου ο ανθρώπινος μόχθος και λειτουργίες(1) –αν είναι εφικτό ακόμη και ο ίδιος ο άνθρωπος από μια «Maschinen-Maria», όπως στο Metropolis του Fritz Lang(2)– έθελγε ανέκαθεν τα πιο τολμηρά όνειρα των ονειροπόλων. Ποιά όμως ακριβώς λειτουργία υποκαθιστά εδώ ο αλγόριθμος GAN; Μήπως στεκόμαστε στο κατώφλι απεριόριστων και εξαιρετικών προοπτικών για την τέχνη; Μπροστά σε μια νέα εποχή που θα δώσει ώθηση δημιουργικότητας και φαντασίας στην ήδη κουρασμένη και εξαντλημένη ζωγραφική; Πλησιάζει η ημέρα όπου νέοι Βαν Γκογκ και Μονέ θα διαπρέψουν με τα ψηφιακά πινέλα τους χαρίζοντας απεριόριστες οπτικές συγκινήσεις και εικονοκλαστικούς υπερβατισμούς;
Μάλλον τίποτα απ’ τα παραπάνω. Επί της ουσίας η επίτευξη της σχεδιαστικής ικανότητας από ένα δημιουργικό αλγόριθμο έρχεται να προσθέσει ακόμη ένα έπαθλο της Τ.Ν. σε βάρος της ανθρώπινης αλαζονείας. Η τεχνική απέδειξε ότι μπορεί να κατακτήσει ένα ακόμα αφηρημένο προπύργιο του ανθρώπου. Όπως παλαιότερα το ένα μετά το άλλο τα «ανδρικά» επαγγέλματα έπαυαν να είναι ανδρικές υποθέσεις συμμετέχοντας σε αυτά οι γυναίκες, έτσι τώρα το ένα μετά το άλλο τα «ανθρώπινα» γνωρίσματα παύουν σιγά-σιγά να αποτελούν αποκλειστικότητα των ανθρώπων: τώρα τα μοιραζόμαστε με την Τ.Ν. Η ζωγραφική αποτελεί ένα από τα πρώτα. Μαζί με το σκάκι, τη σύνθεση τραγουδιών, την ποίηση, τώρα και η ζωγραφική έπαψε να αποτελεί ένα ιδιαίτερο γνώρισμα που ξεχωρίζει τον άνθρωπο από τα άλλα είδη. Μπορεί να αποδοθεί κάλλιστα από ένα αλγόριθμο με δημιουργικές σκέψεις και ίσως καλύτερα. Αύριο –πού ξέρεις;– ίσως γίνει και ο έρωτας μια ακόμη κατάκτηση των αλγορίθμων. Μένει απλώς να βρούμε τον μαθηματικό του τύπο.
Ωστόσο η T.N. δεν θα καταφέρει να δώσει στην ζωγραφική περισσότερα απ’ ότι ήδη κάνει σήμερα μια εφαρμογή φωτορεαλιστικής βελτίωσης. Το μοναδικό αποτέλεσμα θα είναι να εδραιώσει σε μαζική κλίμακα ένα είδος κινεζοποίησης της ζωγραφικής (που θα στηρίζεται σε επενδύσεις/πωλήσεις hardware και software, μελανιών και υποστρωμάτων). Στην καλύτερη περίπτωση το κάθε –εύπορο– σπίτι θα αποκτήσει το δικό του υπολογιστικό ατελιέ∙ οι κάτοχοί του θα «παίζουν» τροφοδοτώντας το πληροφορίες και καταναλώνοντας τα αποτελέσματά τους. Ο θεατής πέθανε, τη θέση του θα καταλάβει ο χρήστης. Το πιθανότερο είναι σε μια ή το πολύ δύο γενεές να έχει γεμίσει ο τόπος από εκατομμύρια «πορτρέτα του Έντμοντ Μπέλαμι». Το πιθανότερο είναι σε μια ή το πολύ δύο γενεές να μην θυμάται κανείς πια τον Βαν Γκογκ και τον Μονέ. Ποιος ο λόγος να τους θυμόμαστε –και πιο πολύ να θρηνήσουμε για αυτό– όταν το πορτρέτο του Έντμοντ Μπέλαμι μας δίνει το ίδιο –και ίσως καλύτερο– αισθητικό αποτέλεσμα;
Αναρωτιόμαστε αν αυτό το πράγμα σημαίνει την υπέρβαση της ζωγραφικής την οποία εύχονται τόσο οι εραστές της τεχνολογικής απολυτοκρατίας. Δεν νομίζουμε. Αντίθετα με τους ισχυρισμούς του φιλοσόφου της μαλακής ρόμπας, όταν η ποσότητα φτάσει το οριακό σημείο πήξης το άθροισμα της ποιότητας γειώνεται στον ελάχιστο μηδαμινό βαθμό. Η ζωγραφική δεν έγινε τεχνονοηματική, η ζωγραφική πέθανε.
(1) Ηλιάδα, Ραψωδία Σ, 417-18
(2) Metropolis, σκηνοθεσία Fritz Lang (1927)
