Στο προηγούμενο φύλλο δημοσιεύσαμε δύο σχόλια με αφορμή τον θάνατο του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ και προαναγγείλαμε ότι θα συνεχίσουμε την ενασχόληση τόσο με εκείνη την σημαντική και μεταβατική ιστορική περίοδο, όσο και με τις μετέπειτα διαδρομές και τις σημερινές απολήξεις της.
Αναδημοσιεύουμε σήμερα ένα μικρό απόσπασμα από ένα βιβλίο που κυκλοφόρησε λίγα χρόνια μετά τα γεγονότα της διάλυσης της Σοβιετικής Ένωσης και του «ανατολικού μπλοκ» με τίτλο «Ρεβιζιονισμός, παλινόρθωση, νέα τάξη πραγμάτων» (εκδόσεις Α/συνεχεια, Ιούνιος 1995). Στο βιβλίο εξετάζεται η πορεία προς τη διάλυση ως μια διαδικασία με αρκετή προϊστορία και όχι σαν μια ξαφνική «προδοσία» ορισμένων κομμουνιστών ηγετών.
Το απόσπασμα που παραθέτουμε είναι από το κεφάλαιο «Η περίοδος Γκορμπατσόφ, 1985-91 – Το έργο της περεστρόικα, της γκλάσνοστ, της νέας σκέψης» και επιχειρεί έναν απολογισμό της περιόδου αυτής σε 4 άξονες. Τριάντα χρόνια και πλέον μετά τις εξελίξεις αυτές, έχουν ενδιαφέρον οι ερμηνείες για τις οικονομικές, πολιτικές και διεθνικές διαστάσεις της περεστρόικα, μέσα από τις αναφορές σε ιδιαίτερα γεγονότα της εποχής αλλά και αποκαλυπτικές δηλώσεις των ίδιων των πρωταγωνιστών.
Ο Δρόμος θα προσπαθήσει να συνεχίσει και σε επόμενα φύλλα τις αναφορές στην ιστορική αυτή περίοδο και τις συνέπειές της.
Ο γενικός τίτλος και οι μεσότιτλοι είναι της εφημερίδας.
Το βιβλίο θα μπορείτε, από τις επόμενες μέρες, να το βρείτε σε ηλεκτρονική μορφή από τις εκδόσεις Α/συνεχεια (www.asynechia.gr).
Το έργο της περεστρόικα, της γκλάσνοστ, της νέας σκέψης:
1. Αλληλεξάρτηση και οικουμενισμός
Απαγκίστρωσε την ΕΣΣΔ από όλες της ζώνες αναμέτρησης όπου είχε βρεθεί μπλεγμένη από την περίοδο της μπρεζνιεφικής επέκτασης (Αφγανιστάν, Αφρική κ.λπ.). Η τελευταία απαγκίστρωση, αυτή της Κούβας.
Ο Γκορμπατσόφ στα 1987, λίγο μετά το 27ο συνέδριο του ΚΚΣΕ (το οποίο, όχι τυχαία, πραγματοποιήθηκε ακριβώς 30 χρονιά μετά το 20ό, 25 Φλεβάρη 1956 – 25 Φλεβάρη 1986, μια «σύμπτωση» εντελώς συμβολική σαν αυτή της επιλογής του Μάαστριχτ, που ήταν η πρώτη πόλη που δέχτηκε τη γερμανική επίθεση στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο όταν ξεκίνησε η προέλαση προς την Ολλανδία) θα γράψει: «Η νέα αντίληψη της εξωτερικής πολιτικής διατυπώθηκε από το 27ο Συνέδριο. Την αφετηρία της, όπως είναι γνωστό, αποτελεί η ακόλουθη ιδέα: παρά τη βαθιά αντιφατικότητα του σύγχρονου κόσμου και τις ριζικές διαφορές των κρατών που τον συγκροτούν, ο κόσμος είναι αλληλένδετος, αλληλεξαρτώμενος και αποτελεί ένα ενιαίο σύνολο». Είναι η εποχή της «αλληλεξάρτησης». Για να μην γίνεται καμιά παρεξήγηση, αυτός ο ενιαίος κόσμος βρίσκεται μπροστά στο εξής δίλημμα: «Είτε καταστροφή είτε κοινή προσπάθεια για μια νέα οικονομική τάξη που θα παίρνει υπόψη τα συμφέροντα όλων, πάνω σε ισότιμη βάση. Ο δρόμος προς την εγκαθίδρυση μιας τέτοιας τάξης, όπως παρουσιάζεται σήμερα, είναι ευδιάκριτος» (1987).
Το 1988 στο βήμα του ΟΗΕ ο Γκορμπατσόφ θα διακηρύξει τα εξής: «Η παγκόσμια οικονομία θα γίνει ένας ενιαίος οργανισμός, και έξω απ’ αυτόν κανένα κράτος δεν μπορεί σήμερα να αναπτυχθεί κανονικά… Θα ήταν αφέλεια να πιστεύουμε ότι τα προβλήματα που βασανίζουν σήμερα την ανθρωπότητα μπορούν να λυθούν μέσα από μεθόδους που χρησιμοποιήθηκαν παλιότερα ή που θεωρούνταν κατάλληλες για κάτι τέτοιο…
Σήμερα, όμως, ορθώνεται μπροστά μας ένας άλλος κόσμος, για τον οποίο θα πρέπει να αναζητηθούν άλλοι δρόμοι στο μέλλον… Μπήκαμε σήμερα σε μια εποχή, όπου η πρόοδος θα θεμελιώνεται στα οικουμενικά συμφέροντα ολόκληρης της ανθρωπότητας. Αυτή η γνώση απαιτεί να καθορίζεται και η παγκόσμια πολιτική από την προτεραιότητα των πανανθρώπινων αξιών».
Στα 1989, όταν του δόθηκε η ευκαιρία να μιλήσει στο Συμβούλιο της Ευρώπης στο Στρασβούργο θα παραδώσει στην οικουμένη έναν «ευρωπαϊκό κοινό οίκο» όπως είχε υποσχεθεί. Η ποιότητα βέβαια του οίκου είναι νεοταξικών προδιαγραφών: «Οι πραγματικότητες σήμερα και για το άμεσο μέλλον είναι ολοφάνερες: Η ΕΣΣΔ και οι ΗΠΑ αποτελούν φυσικό κομμάτι της διεθνούς πολιτικής δομής της Ευρώπης». Κάτι σαν να προανάγγελνε το τι και πώς θα γίνει λίγο αργότερα. Η «νέα σκέψη» δεν διατείνεται καμιά συνύπαρξη δύο συστημάτων και τον αναμεταξύ τους ειρηνικό ανταγωνισμό όπως υποστήριξε ο Νικήτα Χρουστσόφ. Η νέα σκέψη παραδέχεται την υπεροχή του καπιταλιστικού συστήματος, συμβάλλει στη Νέα Τάξη Πραγμάτων και διεκδικεί να τύχει καλής μεταχείρισης από το Διευθυντήριο και, γιατί όχι, μια δική της συμμετοχή σ’ αυτό. Είναι μακρινό παρελθόν οι αναφορές στις ταξικές αντιθέσεις και την ταξική πάλη. Είναι παρελθόν το παλλαϊκό κράτος, το παλλαϊκό κόμμα. Πάλιωσαν γρήγορα ακόμα και τα οικουμενικά προβλήματα. Ο πόλεμος στον Περσικό Κόλπο έβαλε άλλα κριτήρια. Ο κόσμος κατά τη «νέα σκέψη» –ακριβώς όπως η νεοταξική σκέψη– χωρίζεται σε πολιτισμένους και βάρβαρους λαούς και χώρες, και είναι αναγκαία μια ισχυρή διεθνής νομιμότητα που να αποτελεί το αντίπαλο δέος για κάθε αναχρονισμό.
«Οι όροι καπιταλισμός, σοσιαλισμός επιτρέπουν ελάχιστα να κατανοήσουμε τον κόσμο μας. Υπάρχει ο σύγχρονος πολιτισμός και οι πολιτισμοί των προηγούμενων αιώνων. Περισσότερο από το μισό της ανθρωπότητας ζει στον σύγχρονο πολιτισμό: εργοστάσια, μηχανές, φόρμες, τηλεοράσεις, προϊόντα, εμπορεύματα κλπ, οικονομικές και πολιτικές ελευθερίες. Και εμείς, οι σοβιετικοί, δεν ζούμε σε μια πολιτισμένη κοινωνία».
Τα λόγια αυτά ανήκουν στον Φεντόρ Μπουρλάτσκι, θεωρητικό της μπρεζνιεφικής περιόδου. Τότε απλά υποστήριζε τα θαυμαστά επίτευγμα του «υπαρκτού σοσιαλισμού» και θεωρούσε πως ο μισός κόσμος (ίσως και λίγο παραπάνω από τον μισό) αγωνίζονταν ενάντια στον υπόλοιπο μισό για την απελευθέρωση από την καπιταλιστική σκλαβιά… Και συνεχίζει σχετικά με τον πόλεμο στον Κόλπο: «Υπάρχει και χειρότερο από τον πόλεμο, η δικτατορία, και πρέπει η ΕΣΣΔ νάναι σύμμαχος με τον πολιτισμένο κόσμο ενάντια στη βαρβαρότητα».
2. Πολιτική αναδιάρθρωση στο εσωτερικό
Συνέβαλε αποφασιστικά σε μια μεγάλης έκτασης πολιτική αναδιάρθρωση. Στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης η ανατροπή των εκεί καθεστώτων δεν θα ήταν δυνατή χωρίς την ισχυρή ανάμιξη του σοβιετικού παράγοντα (μέσω KGB και σοβιετικού στρατού) και τη συνεργασία με τις δυτικές υπηρεσίες. Αν κραυγαλέο παράδειγμα είναι η περίπτωση της Ρουμανίας, αυτό δεν σημαίνει ότι στοιχεία πραξικοπηματισμού και συνεργασίας δεν υπήρξαν σ’ όλες τις άλλες περιπτώσεις. Το δώρο της προσάρτησης της Ανατολικής Γερμανίας εντάσσεται μέσα στα πλαίσια των διευθετήσεων με τον δυτικό παράγοντα.
Στο εσωτερικό της ΕΣΣΔ είχαμε εντυπωσιακά βήματα. Η «γκλασνόστ» έδωσε τα περιθώρια να εξαπολυθεί μία τεραστίων διαστάσεων αντικομμουνιστική εκστρατεία (με την κάλυψη των αρχών και με την ειδική δραστηριοποίηση του Γιάκοβλεφ) που προετοίμασε το κλίμα για όσα θα επακολουθούσαν.
Η μεγαλύτερη αυτονομία στις κομματικές οργανώσεις και στα τοπικά «κομμουνιστικά» κόμματα αρχικά, νομιμοποιούσε μια υπαρκτή κατάσταση με τα λογής-λογής καπετανάτα που είχε δημιουργήσει η μπρεζνιεφική περίοδος.
Στη συνέχεια: Η εμφάνιση των ανεξάρτητων λεσχών (περίπου 3.000 τα πρώτα χρόνια της περεστρόικα), προπλάσματα νέων πολιτικών σχηματισμών.
Η γέννηση των Λαϊκών Μετώπων με κυρίως εθνικιστική πλατφόρμα και με έντονη τη διαπερατότητα με τα τοπικά Κ.Κ. Τα τοπικά κοινοβούλια των αντιπροσώπων που αρχίζουν να διαδραματίζουν ενεργητικό ρόλο ροκανίζοντας την κεντρική εξουσία.
Η δημιουργία πλήθους κομμάτων όλων των τάσεων και αποχρώσεων. Η ουσιαστική κατάργηση του Π.Γ. και η συγκέντρωση όλων των εξουσιών στον Γκόρμπι και τους συνεργάτες του.
Η κατάργηση του άρθρου 6 του Συντάγματος που κατοχύρωνε την καθοδηγητικό ρόλο του ΚΚΣΕ στη σοβιετική κοινωνία. Το δημοψήφισμα του Απριλίου του ’91 για την πορεία και τον χαρακτήρα της Ένωσης.
Η απευθείας εκλογή του Γιέλτσιν (υποψηφίου του Δημοκρατικού Κινήματος της Ρωσίας) στη θέση του προέδρου της Ρωσικής Δημοκρατίας. Όλα αυτά συνθέτουν μια εικόνα πολύ διαφορετική απ’ αυτήν της παντοκρατορίας ενός κόμματος. Μια νέα πολιτική δομή κατά τα δυτικά πρότυπα έκανε την εμφάνιση της, πολλαπλασιάζοντας τα κέντρα των αποφάσεων, που επανδρώθηκαν γρήγορα με λογής-λογής δυνάμεις. Το εντυπωσιακότερο στοιχείο είναι η ευκολία με την οποία μεταλλάσσονταν όλοι οι επιφανείς της περιόδου Μπρέζνιεφ-Γκορμπατσόφ και δήλωναν σοσιαλιστές, σοσιαλδημοκράτες, εθνικιστές, οπαδοί του φιλελευθερισμού, ένθερμοι υποστηρικτές της οικονομικής πολιτικής του Πινοσέτ κλπ κλπ.
Η αντιστοιχία της «νέας σκέψης» με τη «νέα τάξη πραγμάτων» ήταν μια αδήριτη απαίτηση των καταστάσεων της παγκόσμιας αναδιάρθρωσης. Μόνο που δεν γεννά έναν αρμονικό κόσμο ή έναν καλύτερο κόσμο. Τα τοπία του «μετακομμουνιστικού κόσμου», που δεν χωρούν σε χτεσινά σχήματα, δεν πρόκειται να καταργήσουν την ανάγκη του κομμουνισμού: θα την τροφοδοτήσουν με πλούσιο υλικό
3. Μετάβαση στην «ελεύθερη αγορά»
Προετοίμασε ιδεολογικά και πρακτικά το έδαφος για τη μετάβαση στην οικονομία της αγοράς και τη Δυαδική Κοινωνία. Το φλερτ και ο έρωτας με τον μπουχαρινισμό και ειδικά με τη ΝΕΠ απαντούσαν στην ανάγκη να μιλάνε καλυμμένα για τον καπιταλισμό ενόσω ακόμα δεν ήταν «ώριμος ο λαός».
Το τρίπτυχο «αυτονομία, αυτοδιαχείριση, αυτοχρηματοδότηση» των πρώτων χρόνων της περεστρόικα, έχει πάει περίπατο. Οι θεμελιώδεις αλλαγές στις οποίες αναφέρεται ο Γκόρμπι απαιτούν «θεραπείες-σοκ» για την έξοδο από τη βαθύτατη κρίση που διαπερνά την κοινωνία. Οι «θεραπείες-σοκ» ή τα «θεραπευτικά σοκ» είναι του τύπου που εφαρμόστηκαν στη Βολιβία πρόσφατα, στην Πολωνία και λίγο προηγούμενα στη Χιλή.
Π.χ. οι 500 μέρες του σχεδίου Σατάλιν ή το αντίστοιχο του Γιέλτσιν ήταν μια εκδοχή τέτοιας θεραπείας. Το σχέδιο του Γιέλτσιν περιλάμβανε κι αυτό 500 μέρες χωριζόμενες στα εξής στάδια: 100 μέρες για να μεταφερθεί η κυριότητα των τραπεζών, των εργοστασίων και της γης από το σοβιετικό κράτος στο ρωσικό κράτος, επιτρέποντας την ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής σε Ρώσους και σε ξένους, 150 μέρες (δεύτερο στάδιο) για να διαλυθούν τα βιομηχανικά υπουργεία και υπηρεσίες, να σταματήσουν οι επιχορηγήσεις στις μη κερδοφόρες επιχειρήσεις, να αναπτυχθεί ο συνεταιρικός και ιδιωτικός τομέας καθώς και η μετοχοποίηση κλπ. Το τρίτο στάδιο (250-400 μέρες) περιλαμβάνει την «ελεγχόμενη» απελευθέρωση των τιμών, και οι τελευταίες 100 μέρες προβλέπονται για μια σταθεροποίηση.
Αντίστοιχα σχέδια προτείνονται αρκετά (π.χ. Αμπέλκιν, Πετρακόφ, Χμέλιοφ κ.λπ.). Όλα συγκλίνουν σε διάφορες μορφές αποκρατικοποίησης με ενδιάμεσα στάδια, μέσα από σειρά μέτρων απομονοπωλιοποίησης (demonopolisation) αφού όλοι συμφωνούν ότι «δεν υπάρχει ελεύθερη αγορά χωρίς ελεύθερες επιχειρήσεις» όπως δήλωσε ο πρόεδρος της Ένωσης Συνεταιρισμών Βλαντιμίρ Τιχόνοφ (Δελτίο ΑΡΝ, 1/8/90). Το ενδιαφέρον περιστρεφόταν γύρω από μέτρα που αφορούν πέντε επίπεδα: την ιδιοκτησία, τις τιμές, τη μεταρρύθμιση του πιστωτικού-νομισματικού συστήματος, την κοινωνική μέριμνα, τον καθορισμό των σχέσεων και υποχρεώσεων μέσα στη νέα ενωσιακή μορφή. Σ’ όλες τις παραλλαγές και εκδοχές το φάσμα της δυαδικής κοινωνίας κάνει δραστική την παρουσία του: και μόνο η μετατροπή της «ισοτιμίας» ρουβλιού/δολαρίου από 1 δολάριο προς 6 ρούβλια σε 1 δολάριο προς 27,6 ρούβλια ανήγγειλε μια δραματική επιδείνωση των συνθηκών ζωής του σοβιετικού λαού. Κοντά στην απελευθέρωση των τιμών και τον πληθωρισμό, η ανεργία παίρνει εκρηκτικές διαστάσεις. Τα σύγχρονα μεταναστευτικά ρεύματα σύντομα θα επανδρωθούν και από σοβιετική φτηνή εργατική δύναμη.
Η «νέα σκέψη» στον οικονομικό τομέα δεν έχει τίποτα να ζηλέψει από τον άγριο δυτικό νεοφιλελευθερισμό
Αλλά και στη διάλυση του 1991, πλήθαιναν οι θαυμαστές μιας σκληρής δικτατορικής διαχείρισης. Το εγκώμιο της Χιλής του Πινοσέτ και του οικονομικού «θαύματος» πήγαινε παρέα με το εγκώμιο της μεταπολεμικής ανάπτυξης της Ιαπωνίας υπό την αμερικάνικη κηδεμονία. Μοιάζουν τραβηγμένα, αλλά δεν τα υποστηρίζουν οι οπαδοί του Σολζενίτσιν, που άλλωστε είναι δηλωμένο το «πιστεύω» τους (θρησκεία – τσαρισμός – εθνικισμός). Τα υποστηρίζουν οι σκληροί της ομάδας Σογιούζ τους οποίους συμπαθούσε σφόδρα ο Ριζοσπάστης: «Ο αμερικάνικος στρατός και οι ξιφολόγχες του οδήγησαν την Ιαπωνία στο δρόμο της οικονομικής προόδου» (Β. Αλκενις, επάγγελμα μαυροσκούφης…). Όσο κι αν ψάξει κανείς δεν θα βρει καμιά ουσιαστική διαφοροποίηση όσον αφορά τα οικονομικά προγράμματα.
4. Φυγόκεντρες τάσεις και ιμπεριαλισμός
Αφού η περεστρόικα έστρωσε το δρόμο για μια ποικιλόχρωμη αστική άνοδο στο εσωτερικό της ΕΣΣΔ, ήταν φυσιολογικό να αναπτυχθούν και ενισχυθούν δυνάμεις με έντονες φυγόκεντρες τάσεις από το μέχρι τώρα «κέντρο». Η αστική άνοδος δεν έχει ένα ενιαίο υποκείμενο (μια ενιαία αστική τάξη νέου τύπου), αλλά πολλά ανταγωνιζόμενα τμήματα που νοιάζονται κυρίως για τη δική τους ενδυνάμωση. Αυτή η διάσπαση των ανερχόμενων αστικών στρωμάτων λειτουργούσε (και λειτουργεί ως ένα βαθμό ακόμη) αποσταθεροποιητικά για οποιαδήποτε ομαλή και ενιαία μετάβαση της πάλαι ποτέ ΕΣΣΔ σε κάτι άλλο. Μέσα δηλαδή στα 6 χρόνια της περεστρόικα είχαμε το αναγκαστικό πέρασμα από τον επιθυμητό και ελεγχόμενο (απ’ την κεντρική εξουσία) χειρισμό διαφόρων αντιθέσεων στην ανοιχτή και ανεξέλεγκτη αντιπαράθεση διαφόρων δυνάμεων.
Αυτή η νέα κατάσταση αντανακλούνταν και στις μεθοδεύσεις για τη νέα Ενωσιακή συνθήκη που επρόκειτο να επικυρωθεί στις 22 Αυγούστου 1991 μετά το δημοψήφισμα του Απρίλη. Πίεζε στην αναζήτηση συμμαχιών και συμβιβασμών ανάμεσα στα διάφορα τμήματα της αστικής τάξης.
Όμως, το πρόβλημα αυτό γίνονταν όλο και πιο περίπλοκο εξαιτίας τοι έντονου ενδιαφέροντος του διεθνούς παράγοντα που ήδη είχε δημιουργήσει κι άλλες «γέφυρες» πέρα από τη «συνομιλία με τον Γκόρμπι». Ανοιχτά ή καλυμμένα, διάφορες δυνάμεις ή περιοχές είχαν αποκτήσει σημαντικές σχέσεις με διάφορες ιμπεριαλιστικές δυνάμεις και από ένα σημείο και ύστερα η αποσταθεροποίηση και η ρευστή κατάσταση είναι η πραγματική πολιτική των ΗΠΑ για την Κεντρική ή Ανατολική Ευρώπη (συμπεριλαμβανόμενων και των Βαλκανίων).
Να πώς τίθονταν το ζήτημα στρογγυλεμένα και διπλωματικά σε μια μελέτη που προετοίμασαν από κοινού το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, η Διεθνής Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης, παραγγελία της ομάδας των 7 πιο πλούσιων χωρών μετά τη συνάντηση τους τον Ιούλιο του 1990 στο Χιούστον.
«Οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις στη Σοβιετική Ένωση εξαρτώνται από αποφάσεις που πρέπει να παρθούν κατεξοχήν στο πολιτικό επίπεδο. Είναι επείγον να συναφθεί μια νέα συμφωνία για την Ένωση που να διευκρινίζει την κατανομή των εξουσιών και των υπευθυνοτήτων, μια συμφωνία ανάμεσα στην Ένωση και τις δημοκρατίες πάνω στα πλέον πιεστικά ζητήματα.
Η παρατηρούμενη στην ΕΣΣΔ κίνηση προς μια μεγαλύτερη αποκέντρωση και προς μια μεγαλύτερη ανεξαρτησία, είναι συμβατή με τη διατήρηση μιας οικονομικής αλληλεξάρτησης. Η οικονομική ολοκλήρωση ανάμεσα σε κυρίαρχα κράτη έχει προωθηθεί σε άλλες περιοχές του κόσμου, απαντώντας στην ανάγκη των χωρών για μεγαλύτερες αγορές για τα προϊόντα και τους συντελεστές της παραγωγής. Πρέπει να αποφευχθεί η δημιουργία εμποδίων στις οικονομικές συναλλαγές ανάμεσα στις περιοχές, και στην περίπτωση που υπάρχουν εμπόδια πρέπει να ξεπεραστούν».
Οι «7» είναι σίγουρο πως δεν θα βάδιζαν ενωμένοι προς «αρωγή» της κλονιζόμενης αυτοκρατορίας. Η Γερμανία είχε ήδη προωθήσει θέσεις προς την Κεντρική Ευρώπη, τη Βαλτική και τα Βαλκάνια, ενώ είναι ο κυριότερος δανειστής της ΕΣΣΔ. Οι ΗΠΑ ενώ «ανακατεύουν την κουτάλα» καλά, έχουν προωθήσει μια σημαντική οικονομική διείσδυση και ποντάρησαν στο κεφάλαιο «Γιέλτσιν» και τη Ρωσική Δημοκρατία.
***
Στα έξι χρόνια της περεστρόικα θεωρητικά κυλήσαμε από τον «εμπλουτισμό του σοσιαλισμού» στη «νέα σκέψη». Αυτό το «κύλισμα» όμως αντανακλούσε και υπηρετούσε μια γοργά μεταβαλλόμενη πραγματικότητα. Η αντιστοιχία της «νέας σκέψης» με τη «νέα τάξη πραγμάτων» ήταν μια αδήριτη απαίτηση των καταστάσεων της παγκόσμιας αναδιάρθρωσης. Μόνο που δεν γεννά έναν αρμονικό κόσμο ή έναν καλύτερο κόσμο. Τα τοπία του «μετακομμουνιστικού κόσμου», που δεν χωρούν σε χτεσινά σχήματα, δεν πρόκειται να καταργήσουν την ανάγκη του κομμουνισμού: θα την τροφοδοτήσουν με πλούσιο υλικό.
