του Γιάννη Ζήβα*
Μία άγνωστη πτυχή της περιόδου λίγο πριν την έκρηξη της πρώτης μεγάλης αστικής επανάστασης στην τσαρική Ρωσία, αποτελεί η μεγάλη απεργία των φοιτητών του Ωδείου της Πετρούπολης λίγο μετά την «Ματωμένη Κυριακή», της 9ης Γενάρη του 1905. Ήταν τότε που οι φοιτητές του Ωδείου κήρυξαν απεργία, διαμαρτυρόμενοι για την ανελέητη σφαγή εκείνης της χειμωνιάτικης Κυριακής, στην Πλατεία των Χειμερινών Ανακτόρων. Την 9η Γενάρη, ημέρα Κυριακή ο ρακένδυτος λαός διαμαρτυρήθηκε διαδηλώνοντας ειρηνικά εναντίον της καταπίεσης, της κοινωνικής εξαθλίωσης και της φτώχειας που εντάθηκε ιδιαίτερα στα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα.
Καθοριστική επίσης υπήρξε η παράσταση της όπερας του Κόρσακωφ «Ο αθάνατος Κάστσεϊ» τον Μάρτιο του 1905. Το ανέβασμα της όπερας αυτής επινοήθηκε ως μία μορφή εκδήλωσης των δημιουργικών δυνάμεων και των ικανοτήτων των απεργών. Τα έσοδα διατέθηκαν στις οικογένειες των φονευθέντων την Ματωμένη Κυριακή
Η φρουρά των ανακτόρων και η αστυνομία έριξαν στο ψαχνό, σκοτώνοντας δεκάδες από τους διαδηλωτές. Το γεγονός αυτό ήταν ένα από τα σημαντικότερα συμβάντα που πυροδότησαν την πρώτη μεγάλη αστική επανάσταση στην μεγάλη χώρα του βορρά. Καταλυτική ήταν επίσης η ήττα της Ρωσίας στην σύρραξη με την Ιαπωνία. Οι επαναστατικές ζυμώσεις με επικεφαλής το ΡΣΔΕΚ έδιναν τον τόνο των εξελίξεων. Ο Λένιν είχε χαρακτηρίσει την αστική επανάσταση του 1905 ως την «γενική δοκιμή» για την μελλοντική εργατική επανάσταση.
* * *
Ας επιστρέψουμε όμως στο Ωδείο της Πετρούπολης. Οι φοιτητές διαμαρτυρήθηκαν για την σφαγή αλλά βρήκαν ανέλπιστα σύμμαχό τους έναν κατά τα άλλα αυστηρό καθηγητή τους, που δεν ήταν άλλος από τον μεγάλο συνθέτη Νικολάι Ρίμσκυ Κόρσακωφ (1844–1908). Αρχικά ο συνθέτης βρισκόταν σε αμηχανία, αλλά γρήγορα κατάλαβε ότι έπρεπε να συνταχθεί με την μεγάλη πλειοψηφία των φοιτητών του Ωδείου και με μία σειρά καθηγητών όπως του συγχρόνου του Γκλαζουνώφ. Στις πιέσεις που δέχθηκε να υποταχθεί στην θέληση της διεύθυνσης του Ωδείου η στάση του ήταν υποδειγματική. Εγκαταλείπει την δραστηριότητά του ως μουσικού του Ωδείου και εντάσσεται στην κοινωνική κονίστρα, που απαιτούσε αγώνες και θυσίες. Προβαίνει στην σύνταξη ανοικτών επιστολών, με τις οποίες εκφράζει την ανάγκη μεταρρυθμίσεων και υιοθέτηση ελευθεριών στον κοινωνικό, εκπαιδευτικό και οικονομικό τομέα. Συμμάχους πέραν των εξεγερμένων φοιτητών έχει δημοκράτες συνθέτες και εν γένει μουσικούς όπως τους Τανέγιεφ, Ντάσκιν, Σαλιάπιν, Ραχμάνινωφ (Ο Τσαϊκόφσκι δεν βρισκόταν στην ζωή, είχε ήδη αποβιώσει το 1893). Ένα από τα βασικά αιτήματα του Κόρσακωφ ήταν η πλήρης αυτονόμηση του Ωδείου της Πετρούπολης καθώς και η υπαγωγή του διευθυντή του στο ιδρυθέν υπό των φοιτητών Καλλιτεχνικό Συμβούλιο. Τον αγώνα αυτό ο συνθέτης δεν τον περιόρισε εντός του Ωδείου, αλλά τον επεξέτεινε και στην κοινωνική αρένα. Η αντιδραστική διεύθυνση του Ωδείου διέταξε υπό την κάλυψη της τσαρικής κυβέρνησης την συνέχιση των μαθημάτων. Οι φοιτητές δε που ήθελαν να συνεχίσουν τα μαθήματά τους ως μικρή μειοψηφία, μπορούσαν να το κάνουν με την φύλαξη της αστυνομίας. Η σημαντική αυτή απεργία των φοιτητών εξαπλώθηκε σε όλα τα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα και κλόνισε το τσαρικό καθεστώς συθέμελα. Οι αστυνομικές δυνάμεις (Οχράνα και λοιπά σώματα) άρχισαν να επιδίδονται σε επιθέσεις κατά των απεργούντων με ύβρεις και ξυλοδαρμούς. Ο Κόρσακωφ επικεφαλής των απεργών φοιτητών και δημοκρατών μουσικών δήλωσε ότι εάν δεν σταματούσαν οι διώξεις των φοιτητών, θα εγκατέλειπε οριστικά το Ωδείο.
Οι εξελίξεις ήταν καταιγιστικές. Μέσα σε λίγο χρόνο απολύονται οι φοιτητές και απολύεται ο Κόρσακωφ από την θέση του καθηγητή του Ωδείου. Την πλήρη αφοσίωσή τους και υποστήριξή τους προς τον μεγάλο συνθέτη εκφράζουν με επιστολή τους οι μουσικοί παράγοντες της Πετρούπολης Νταντσένκο, Κατσάλωφ και Σέρωφ υποστηρίζοντας ότι: «Η μουσική δεν βρίσκεται εκεί που συνεδριάζουν αυτοί που σε απέλυσαν, αλλά στο πρόσωπό σου. Για εμάς είσαι ο μεγάλος σημαιοφόρος της μουσικής αλλά του αγώνα και της αξιοπρέπειας». Χωρικοί από μία επαρχιακή πόλη του εκφράζουν τον θαυμασμό τους: «Πριν σε τιμούσαμε μόνο ως καλλιτέχνη, ενώ τώρα θα σε σεβόμαστε διπλά, γιατί στάθηκες στις πρώτες γραμμές των αγωνιστών».
Καθοριστική επίσης υπήρξε η παράσταση της όπερας του Κόρσακωφ «Ο αθάνατος Κάστσεϊ» τον Μάρτιο του ίδιου έτους, 114 χρόνια πριν. Το ανέβασμα της όπερας αυτής επινοήθηκε ως μία μορφή εκδήλωσης των δημιουργικών δυνάμεων και των ικανοτήτων των απεργών. Τα έσοδα διατέθηκαν στις οικογένειες των φονευθέντων εκείνη την Ματωμένη Κυριακή. Ο τρόπος διοργάνωσης αυτής της επαναστατικής όπερας αποτέλεσε την ενσάρκωση της άνοιξης των ελπίδων που θα δυνάμωναν με την μεγάλη επανάσταση του ίδιου χρόνου, μερικούς μήνες μετά. Παρά τις επανειλημμένες απειλές από την διοίκηση του Ωδείου και τις τσαρικές αρχές η όπερα ανέβηκε την 27η Μάρτη με μεγάλη επιτυχία. Ο επίλογος της όπερας «Ω κόκκινε ήλιε, ελευθερία, άνοιξη και έρωτα», ήταν η θρυαλλίδα για το ξέσπασμα των βροντερών χειροκροτημάτων, των επευφημιών και του μεγάλου ενθουσιασμού του κοινού αλλά κυρίως των απεργών φοιτητών, πολλοί από τους οποίους ερμήνευσαν τους ρόλους της ανωτέρω όπερας. Η ανταπόκριση στο μήνυμα που έστελνε αυτή η όπερα ήταν τεράστια. Το γεγονός αυτό στον καλλιτεχνικό χώρο της Πετρούπολης μέσα από την ανάδειξη της ηρωικής προσωπικότητας του μεγάλου συνθέτη Νικολάϊ Ρίμσκι Κόρσακωφ, αποτέλεσε ένα σημαντικό συστατικό στην προπαρασκευή των επαναστατικών γεγονότων του 1905.
* * *
Πρέπει συνοπτικά να αναφέρουμε ότι ο Κόρσακωφ μαζί με άλλους τέσσερις συνθέτες (Μπαλάκιρεφ, Κιουί, Μποροντίν, Μούσσοργκσκι), αποτελούσαν την περίφημη ομάδα των Πέντε (την αποκαλούμενη «ισχυρή ομάδα»), που είχε συσταθεί με πρωτοβουλία του Μπαλάκιρεφ και με μέντορα ένα μεγάλο διανοούμενο της εποχής, τον Στάσωφ. Έμβλημά τους ήταν η κατάδυση στην ρωσική λαϊκή κουλτούρα και η ανάδειξή της μέσα από την έντεχνη μουσική. Δεν ήσαν κατ’ επάγγελμα μουσικοί, αλλά την τέχνη των ήχων την υπηρέτησαν ως ερασιτέχνες. Συγκεκριμένα ήταν ο μέν Κόρσακωφ υπηρέτησε επί μερικά έτη στο ρωσικό ναυτικό, ο Μούσσοργκσκι αξιωματικός, ο Κιουί μηχανικός, ο Μποροντίν χημικός και ο Μπαλάκιρεφ σιδηροδρομικός. Ο Νικολάϊ Ρίμσκι Κόρσακωφ συνέθεσε κοντσέρτα, όπερες, μουσική δωματίου και χορούς. Υπήρξε ένας από τους λαμπρότερους ενορχηστρωτές στην ρομαντική μουσική του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα.
(*) Τα βασικά στοιχεία αντλήθηκαν από κείμενο του μουσικολόγου Ιωσήφ Φιλίπποβιτς Κούνιν, για τον Κόρσακωφ, που μετέφρασε ο υπογράφων.
* Ο Γιάννης Ζήβας είναι μεταφραστής
