του Φώτη Τερζάκη
Κανείς δεν φαίνεται να πιστεύει πραγματικά σήμερα ότι ο σοσιαλισμός είναι το μέλλον του κόσμου. Όποιος το αρνείται όμως, ρητά ή υπόρρητα, οφείλει να υποδείξει μια εναλλακτική προοπτική μέλλοντος: γιατί μια κοινωνία η οποία δεν είναι σε θέση να φανταστεί ένα μέλλον για τον εαυτό της είναι μια κοινωνία στα πρόθυρα της εξαφάνισης. Και παρεμπιπτόντως, η χρεωκοπία της φαντασίας είναι ένα από τα πιο απελπιστικά γνωρίσματα της εποχής που διανύουμε – μαρτυρούμενη στην κάμψη της παραγωγής ιδεών αλλά και της καλλιτεχνικής δημιουργίας, μεταξύ άλλων, που είναι η ασφαλέστερη ένδειξη εκείνου το οποίο στην ιστορία λέμε παρακμή ενός πολιτισμού.
Η ιδέα του σοσιαλισμού δεν χρειάζεται «επιστημονική» κύρωση, βέβαια, ούτε όμως ήταν απλώς μια πυρετική ονειροφαντασία των στερημένων. Προέκυψε από μεθοδική αρνητική εργασία, μέσ’ από την πιστοποίηση των ανεπίλυτων αντιφάσεων του κεφαλαιοκρατικού συστήματος παραγωγής που διέπει έναν συγκεκριμένο ιστορικό κόσμο, αυτόν στον οποίο ζούμε τους τελευταίους τρεις ή τέσσερις αιώνες, και από την εμπειρική επιβεβαίωση – που έκτοτε επαληθεύεται όλο και πλατύτερα – ότι παράγει γεωμετρικώς αυξανόμενη δυστυχία, σε αντίστροφη αναλογία με την αύξηση των πλουτοπαραγωγικών μέσων. Επιπλέον, από τη σταδιακή συνειδητοποίηση ότι το συγκεκριμένο σύστημα παραγωγής είναι μια ιστορική ιδιομορφία που δεν έχει καμία διαχρονική ισχύ ούτε, ως εκ τούτου, κανένα από τα στοιχεία του μπορεί να αναχθεί σε οιαδήποτε έννοια «ανθρώπινης φύσης». Άρα, είναι ιστορικώς αναιρέσιμο.
Οι εννοήσεις αυτές ήταν προϊόν σύγκλισης της εργασίας πολλών μεμονωμένων στοχαστών, διαφορετικής προελεύσεως, που όλοι σχεδόν προσπαθούσαν να αφουγκραστούν τα σκιρτήματα και να νοηματοδοτήσουν την κοινωνική εμπειρία μιας τάξης μισθωτών εργαζομένων η οποία αναδυόταν ταυτόχρονα με τη βιομηχανική επανάσταση και ως αναγκαία συνθήκη της: ουσιαστικά, μια μορφή έμμισθης δουλείας που προέκυψε από την απαλλοτρίωση της αυτονομίας των συντεχνιών μέσα στο διαμορφούμενο έθνος-κράτος, και από το ξερίζωμα εκτεταμένων αγροτικών στρωμάτων μέσ’ από τη σταδιακή κατάσχεση των μέσων παραγωγής τους. Η διαδικασία αυτή επαναλήφθηκε με πολύ πιο βίαιο τρόπο, άλλωστε, στις αποικίες των ευρωπαϊκών δυνάμεων – πράγμα που υποδεικνύει ένα κεντρικό γνώρισμα του καπιταλισμού: εχθρός του είναι η αυτοπαραγωγή σε όλες της τις μορφές, η δυνατότητα των ανθρώπων να παράγουν και να αναπαράγουν με ίδια μέσα τούς όρους της ζωής τους. Προϋπόθεση λειτουργίας του είναι η εξάρτηση όλων από μια κεντρική αγορά, την οποία ελέγχει μια ηγεμονική ομάδα η οποία κατέχει μονοπωλιακά τα μέσα παραγωγής όλων· το εθνικό κράτος ήταν ο μηχανισμός θεσμοποιημένης βίας που διασφάλιζε αυτή την κατοχή, και όρος διαιώνισής της ήταν η συνεχόμενη επέκταση του συστήματος (η αναπαραγωγή του κεφαλαίου).
Από το δεύτερο μισό του δέκατου ένατου αιώνα μέχρι σήμερα η ιστορία τού κόσμου μας ορίστηκε από την ανάπτυξη ενός τεράστιου, εξαιρετικά πολύμορφου, κινήματος για την ανατροπή των όρων αναπαραγωγής του καπιταλισμού και την ανάκτηση του αυτοκαθορισμού από τους αληθινούς παραγωγούς τού κοινωνικού πλούτου. Είναι αυτό που λέμε σοσιαλιστικό όραμα. Όλες οι στρατηγικές δοκιμάστηκαν: βίαιη επαναστατική ανατροπή όσο και μεταρρυθμιστική δράση στο πλαίσιο των αστικοδημοκρατικών θεσμών· η δημιουργία γραφειοκρατικά διοικούμενων στρατιωτικοποιημένων κρατών «εκτάκτου ανάγκης» για τη διαχείριση των μετεπαναστατικών συνθηκών όσο και η παθιασμένη αυτοδιαχείριση των εργατικών συμβουλίων… Αν η τελευταία στρατηγική διατηρεί μιαν αναμφισβήτητη ηθική υπεροχή, με την έννοια ότι διέσωσε στην παρούσα της πρακτική το πρόπλασμα της μελλοντικής κοινωνίας που επαγγελλόταν, δεν αποδείχθηκε περισσότερο αποτελεσματική, πρέπει να ομολογήσουμε, από την κατάφωρη αποτυχία των άλλων – παθητική αφομοίωση ή ανταγωνιστική εξομοίωση… Ο καπιταλισμός επέδειξε απρόβλεπτη ανθεκτικότητα, κυρίως χάρη στην ικανότητα να αλλάζει το θεμελιώδες μοντέλο λειτουργίας του ενόψει των προκλήσεων που του έθεταν τόσο η εξωτερική πολιορκία όσο και οι εσωτερικές του αντιφάσεις (η παραγωγή όλων και πιο βαθιών, όλων και πιο αποσταθεροποιητικών και καταστροφικών κρίσεων).
Αν το τίμημα της επιβίωσης εκείνων που θέλησαν να αυτοσυσταθούν ως «σοσιαλιστικά κράτη» (παραβλέποντας την αντίφαση που ενείχε ο όρος) ήταν η εξομοίωση με τους αντιπάλους τους, άρα και η έκλειψη κάθε λόγου ύπαρξής τους, το τίμημα της επιβίωσης του ίδιου τού καπιταλισμού ποιο ήταν; Είναι αυτό ακριβώς το ερώτημα που απωθούν (με την ψυχαναλυτική έννοια του όρου) όσοι, έχοντας ταυτίσει στη σκέψη τους τον σοσιαλισμό με τέτοια μιλιταριστικά κράτη «εκτάκτου ανάγκης», εκλαμβάνουν τη διάλυσή τους ως εκπνοή τού σοσιαλιστικού οράματος – πράγμα που ισχύει τόσο για εχθρούς όσο και για «συμπαθούντες»… Η απάντηση βρίσκεται μπροστά στα μάτια μας: αρκεί να συνειδητοποιήσουμε τίνος ερωτήματος απάντηση είναι η πραγματικότητα που βιώνει η ανθρωπότητα τούτη τη ζοφερή ώρα.
Δεν χρειάζεται να επαναλάβω, ελπίζω, ανατριχιαστικές περιγραφές τού παρόντος μας με τις οποίες είμαστε όλοι εξοικειωμένοι κι ελάχιστοι θα τολμούσαν να αμφισβητήσουν, τουλάχιστον σε επίπεδο διαπίστωσης. Αν ένας τεράστιος πλούτος, ικανός να εξαλείψει το φάσμα της στέρησης για πολλές γενιές, είναι ήδη συγκεντρωμένος και πρέπει αντί να μοιράζεται να καταστρέφεται· αν μια προμηθεϊκή τεχνολογία, ικανή προ πολλού να υποτάξει τις ενάντιες όψεις της φύσης στους ανθρώπινους σκοπούς, αναπτύσσεται όχι για να διευκολύνει τη ζωή αλλά απειλώντας τις ίδιες τις ρίζες της˙ αν ο πόλεμος, που με τη διαθεσιμότητα των σημερινών οπλικών συστημάτων μπορεί να εξαλείψει οιαδήποτε διαφορά νικητή και νικημένου, συνεχίζει να είναι μέσο επίλυσης των κοινωνικών αδιεξόδων και η δικαιολόγησή του απαιτεί συστηματικές παραπλανήσεις και διαστροφές σημασιών – ούτε η λέξη ανορθολογισμός αρκεί για να περιγράψει την κατάσταση: πρέπει να μιλήσουμε με όρους ακραίας ψυχοπαθολογίας, για φρενοβλάβεια ή για μαζική παράκρουση… Και γεννάται το ερώτημα: πού θα πρέπει να αποδώσουμε τα δομικά αίτια ενός τέτοιου ανορθολογισμού, αν όχι στο σύστημα παραγωγής που οργανώνει ακόμη αυτό τον κόσμο;
Ο καπιταλισμός, εν ολίγοις, πληρώνει το τίμημα της επιβίωσής του: εξωθούμενος από την ανάγκη να αποκρούσει τα επανερχόμενα κύματα της ανατροπής του οδηγείται σε όλο και πιο καταστροφικές μορφές, τις οποίες κανένας δεν μπορεί να ελέγξει πλέον και οι οποίες συμπαρασύρουν στον θάνατο όχι μόνο την ανθρωπότητα αλλά και το ίδιο το οικοσύστημα που την υποβαστάζει. Αν «σοσιαλισμός» είναι το όνομα της αντιστροφής αυτών των δυνάμεων, στις γραμμές ακριβώς που υποδεικνύουν οι ιδιάζουσες μορφές άρθρωσης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, καλώ οιονδήποτε έχει άλλη μορφή θεραπείας να προτείνει, να το κάνει. Αλλιώς, καθήκον όσων συντάσσονται με τα συμφέροντα της ζωής είναι να επανεπεξεργαστούν την έννοια του σοσιαλισμού: ένα κρίσιμο έργο διάσωσης αξιών και σημασιών που συνυποθέτει, μεταξύ άλλων, κριτική και δημιουργική επανερμηνεία των εμπειριών που μεσολάβησαν, αποκατάσταση, και στο μέτρο τού αναγκαίου διεύρυνση, των φθαρμένων εννοιών κι επανεκτίμηση των στρατηγικών λαθών και των αποδυναμωτικών διαιρέσεων του παρελθόντος.
