Στο δρόμο αρχίζουν όλα.
Ανάμεσα στους περιπατητές.
Του Κώστα Στοφόρου
«…Τον Ντόρρο τώρα τον ήθελε για τον εαυτό του. Σαν να συνομιλούσαν, τον ένιωθε κοντά του. Με τον καιρό τον πονούσε σαν άνθρωπο. Σκεφτόταν τη ζωή του, τον ζωντάνευε σε μια φανταστική πραγματικότητα, στο Παρίσι, στη Νέα Υόρκη. “Ήρθε ποτέ στην Ελλάδα, γιατί δεν έγραψε άλλα ποιήματα, στερεύει ποτέ ένας ποιητής;” Μες στη μοναξιά του υπήρχε δίπλα του ο Ντόρρος του 1930. Κι ας μην είχε βρει ούτε μια φωτογραφία του. Καλύτερα ίσως, τον έφτιαχνε με το νου του».
Λάκης Παπαστάθης,
Όλοι οι θάνατοι πιθανοί
Αφορμή το βιβλίο του Λάκη Παπαστάθη, Το καλοκαίρι θα παίξει την Κλυταιμνήστρα* (Πόλις). Στο διήγημα Όλοι οι θάνατοι πιθανοί, ο πρωταγωνιστής της ιστορίας ζει σε ένα σπίτι κυριολεκτικά πνιγμένο στα βιβλία. Αναζητά τη νεωτερικότητα την τέχνη. Ανακαλύπτει εκεί που οι άλλοι δεν βλέπουν τίποτα. Ένα βράδι πηγαίνει σε μια διάλεξη όπου η ομιλήτρια «ανέλυε την ποίηση ενός σχεδόν άγνωστου, χαμένου ποιητή που κατά την άποψή της ήταν από τους πρωτοπόρους του μοντερνισμού στην Ελλάδα. Αυτός, ακούγοντάς την ένιωσε πως τον χτύπησε κεραυνός. Θυμήθηκε πως το βιβλίο με τα ποιήματα αυτού του ποιητή το είχε στο σπίτι του. Πώς είναι δυνατόν αυτός να μην είχε διαγνώσει εγκαίρως τη σημασία του;».
Ο ποιητής δεν ήταν άλλος από τον Θεόδωρο Ντόρρο. Θυμήθηκα την εντύπωση που μου είχε κάνει κάποτε. Κατέβασα από τη βιβλιοθήκη μου την ανθολογία υπερρεαλισμού Δεν άνθισαν ματαίως της Φραγκίσκης Αμπατζοπούλου. Διάβασα ξανά τα ποιήματα και το σύντομο βιογραφικό, όπου πληροφορήθηκα για μια ακόμη φορά πως ο Ντόρρος είχε εκδώσει μια και μοναδική ποιητική συλλογή, το 1930. Στου γλυτωμού το χάζι, ο περίεργος τίτλος της. Στο βιογραφικό σημείωμα αναφέρεται πως γνωρίζουμε ελάχιστα για τη ζωή του. Μερικοί αμφισβητούσαν ακόμη και την ύπαρξη του… Το σίγουρο είναι πως στις πρώτες σελίδες του βιβλίου αναφερόταν: «Το βιβλίο τούτο δεν πουλιέται. Στέλνεται δωρεάν σε όποιον το ζητήσει». Ο συγγραφέας για κάθε ενδιαφερόμενο έδινε και τη διεύθυνση του: Theodore Dorros, 17 Rue Bachaumont Paris ή 1 East 33rd Street, New York…
Το γεγονός, επίσης, είναι ότι επηρέασε σημαντικά το υπερρεαλιστικό κίνημα στην Ελλάδα.
Ανακαλύπτοντας τον Ντόρρο
Από τους ανθρώπους που κατάφεραν να αναδείξουν, εκ νέου, το έργο του ποιητή είναι ο Γιώργος Γιάνναρης. Όπως αναφέρεται σε σχετική παρουσίαση της εφημερίδας της ομογένειας Greeknews, η πρώτη επαφή του σημαντικού αυτού Έλληνα ερευνητή με το έργο του Ντόρρου έγινε τυχαία, όταν ψάχνοντας στη βιβλιοθήκη του γραφείου Τύπου της Ελληνικής Πρεσβείας στη Νέα Υόρκη, βρήκε ένα αντίγραφο της πρώτης έκδοσης του βιβλίου του Στου γλυτωμού το χάζι, με αφιέρωση της αδελφής του Μαίρης Ντόρρου-Ξέρων, προς τον τότε γενικό πρόξενο της Ελλάδας. Στη συνέχεια βρήκε ένα ακόμη αντίτυπο στα σκονισμένα ράφια του τυπογραφείου Divry’s της 7ης Λεωφόρου, με ιδιόχειρη αφιέρωση στον σατυρικό ποιητή Κώστα Ζαμπούνη.
«Ο Ντόρρος είναι άγνωστος γενικά στην Ελλάδα, ωστόσο όμως και οι θεωρητικοί αλλά και οι ποιητές της εποχής εκείνης τον ξέρανε. Κι ένας από αυτούς που του ανέθεσε ο Ξενόπουλος να παρουσιάσει το πρώτο-πρώτο βιβλίο Στου γλυτωμού το χάζι ήταν ο Κάλας. Τον παρακάλεσε ο Ξενόπουλος να γράψει κριτική, γιατί ήταν κρίμα, λέει να πάει χαμένο αυτό το βιβλίο», αναφέρει στην Greeknews ο Γιώργος Γιάνναρης, υπενθυμίζοντας ότι η πρώτη μνεία του φιλοσοφικού έργου του Ντόρου ήτανε μαζί με την Ασκητική του Καζαντζάκη.
Όμως, συνεχίζει, και ο Ελύτης ακόμη με τον Ντόρρο ξεκινάει. Που πέραν της ποιητικής αυτής συλλογής, έχει γράψει και το φιλοσοφικό έργο Intelligence, στα αγγλικά.
Στον τίτλο Intelligence θα μπορούσαμε να αποδώσουμε πολλές έννοιες: ιδιοφυϊα, διάνοια, διανόηση… και είναι πάρα πολύ δύσκολο έργο. Έγινε προσπάθεια να μεταφραστεί στα ελληνικά, αλλά ο εκδοτικός οίκος κόλλησε και το βιβλίο αυτό δεν βγήκε. Αναδημοσιεύτηκε όμως Του γλυτωμού το χάζι, και το παρουσιάζω για πρώτη φορά στην Ελλάδα».
Ο Θεόδωρος ή Τεντ Ντόρρος ανήκε σε μία εύπορη Ελληνοαμερικανική οικογένεια με μεγάλα καταστήματα στη Νέα Υόρκη, στο Παρίσι και την Αθήνα. Ήταν οίκος μόδας που έραβε νυφικά.
Για την ποιητική συλλογή του Ντόρρου κυκλοφορεί και η μελέτη της καθηγήτριας στο ΑΠΘ Μαρίας Αθανασοπούλου. Εκεί μαθαίνουμε πως η «κοινωνιολογική πραγματεία» του Intelligence γραμμένη στ’ αγγλικά, κυκλοφόρησε ιδιωτικά στο Παρίσι το 1936, ενώ ο Ντόρρος που γεννήθηκε το 1895, αυτοκτόνησε μαζί με τη σύζυγό του Σούζαν το 1945, πενήντα μόλις χρονών!
Ο Ντόρρος και το… Σύνταγμα!
Γυρόφερνα στο μυαλό μου το στίχο Στο δρόμο αρχίζουν όλα, καθώς ετοιμαζόμουν να κατεβώ στο Σύνταγμα. Άνοιξα την Ανθολογία της Αμπατζοπούλου και διάβασα και πάλι τους στίχους του Ντόρρου από το Πιο μεγάλο χάζι και έσπευσα να τους ανεβάσω στο ιστολόγιό μου, θεωρώντας πως αυτά τα λόγια, γραμμένα ογδόντα χρόνια πριν και με μια κάπως αυθαίρετη ανάγνωση, περικλείουν το πνεύμα της Πλατείας Συντάγματος και του κόσμου που μαζεύεται εκεί:
«…Και δυναμώσαν όλα.
Ανάβρασμα απολύτρωσης που τοιμαζόταν πάντοτε,
κι ωσά να μην ήτανε ο ήλιος να ξαναβγεί,
εδόθηκε το σύνθημα.
Κάποιος επήρε την αρχή.
Αυτή ήταν η μόνη επανάσταση.
Η πιο μεγάλη που έγινε ποτέ.
Όλα υπάκουσαν.
Και τα σπίτια σύμφωνα.
Και οι βιτρίνες που άρχισαν να φωτίζουνε μ’ αυθάδεια
τη νύχτα τη δική μας, που κει θα βασιλεύαμε.
Μες στο σκοτάδι της ημέρας τρέχανε
να βρούνε γλιτωμό.
Και τα μυρμήγκια ακόμα,
και τα σύννεφα.
Κι όλα τα δέντρα που σκιζόντανε για να ξεριζωθούν.
Κι εγώ μαζί τους.
Θάρρος στον αγώνα τους.
Σαν ξένος από άλλη γη.
Σα ζουρλισμένα τ’ αυτοκίνητα.
Κι όλο μικραίνανε να φτάσουν τα παιχνίδια.
Και τα χαρτιά,
κι οι βρωμοπατημένες εφημερίδες,
κι η σκόνη,
σηκώνονταν μαζί και φώναζαν,
ψηλά,
ψηλότερ’ από κάθε τι,
κι από τις κλάψες των μωρών παιδιών που χάνονταν.
Ξεφωνημένος σαρκασμός
πως τίποτε δε θα ‘μενε στον τόπο του.
Και τα μεγάλα σπίτια δεν είχαν πια κορφές.
Κατάπινε όλα το σκοτάδι που κατέβαινε, αλλιώτικο.
Σαν την ψευτιά του ανέμου…»
Έκλεισα το βιβλίο και κατέβηκα στην πόλη, που φαίνεται πια να την ξανακερδίζουμε. Σκέφτηκα πόσο θα ταίριαζε να άφηνα ένα αντίτυπο του Γλυτωμού στην κούτα που συγκεντρώνονται τα βιβλία για την βιβλιοθήκη της πλατείας. Κι ονειρεύτηκα έναν κόσμο που η ποίηση δεν θα πουλιέται, αλλά θα χαρίζεται. Όπως το μοναδικό βιβλίο του Ντόρρου!
* Δες και Δρόμος, 4/6/2011
