Μιλά στο Δρόμο ο σκηνοθέτης της 10ης μέρας
Συνέντευξη στην Ιφιγένεια Καλαντζή
Ο Βασίλης Μαζωμένος, διακεκριμένος σκηνοθέτης από τα μέσα του ’90, εκφράστηκε μέσα από μια αλληγορική εικαστική αισθητική. Στην τελευταία του ταινία 10η μέρα, τολμά να στραφεί προς μια οπτικοακουστική τεχνική, για να μας διηγηθεί με μυθοπλαστικό, σκοτεινό τρόπο, την ιστορία ενός Αφγανού μετανάστη. Η εικόνα του να σπρώχνει στην ανηφόρα ένα καρότσι φορτωμένο παλιοσίδερα, ως σύγχρονος Σίσυφος, μπλέκεται με αναπαραστατικές σκηνές αναμνήσεων και της οδύσσειας του ξενιτεμού του, ενώ τα στιγμιότυπα ισλαμικής τελετής, με πλήθος ημίγυμνων αντρών, σε θρησκευτική έκσταση, να αυτομαστιγώνονται ρυθμικά, καθηλώνουν το θεατή.
Στη συνάντηση μαζί του μας μίλησε για τις καινούργιες σκηνοθετικές του αναζητήσεις.
Στη 10η μέρα, διαπιστώνουμε μια στροφή στη σκηνοθετική σας προσέγγιση, προς μια πειραματική φόρμα. Πώς προέκυψε;
Με την προηγούμενη ταινία μου Guilt έχει κλείσει ένας κύκλος για μένα. Μετά από επτά ταινίες, μ’ ενδιαφέρει η προσέγγιση των προσώπων, μέσα από την αλήθεια τους. Ήθελα να στήσω ένα ψευτοντοκιμαντέρ, όπου ο θεατής θα ταυτίζεται με τον ήρωα.
Πρόκειται για αληθινή μαρτυρία;
Τον πρωταγωνιστή τον ερμηνεύει ο πραγματικός Αλί, που δουλεύει στο γειτονικό μου μανάβικο. Η οδύσσειά του με συγκίνησε και αποφάσισα να την ταιριάξω με σκηνές από την ισλαμική τελετή της Ασούρα, που σημαίνει ανάμνηση και είχα κινηματογραφήσει παλιότερα. Οι παιδικές του αναμνήσεις και οι ταλαιπωρίες το, από τις βαναυσότητες στις τουρκικές φυλακές αποτέλεσαν την πρώτη σεναριακή αφορμή. Αργότερα, η διήγηση εμπλουτίστηκε με ιστορίες άλλων προσφύγων. Στο πρόσωπο του Αλί έχτισα μια συνολική εικόνα της τραγωδίας των μεταναστών, σε μια δυτική χώρα.
Η εξιστόρηση εκτός κάδρου του Αλί συμπληρώνεται με αναπαραστατικά στιγμιότυπα, σε διαφορετικά επίπεδα αφήγησης. Πώς τα αντιμετωπίσατε;
Έγινε μεγάλη προετοιμασία για να ομογενοποιηθεί το ετερόκλητο υλικό και να υπάρξουν διακριτά επίπεδα. Δουλέψαμε ενάμιση μήνα στη χρωματική επεξεργασία, γιατί θέλαμε να απεικονίζεται αλλιώς η καθημερινότητα και αλλιώς η Ασούρα. Οι εικόνες απ’ το ταξίδι στο Αφγανιστάν, που υλοποιήθηκε με τη στήριξη του Σωτήρη Δανέζη, θέλαμε εσκεμμένα να φαίνονται σαν φθαρμένες. Η τεχνική θολούρας παραπέμπει στη θολούρα του ήρωα. Η δική του ψυχή καθόρισε την τεχνική μας.
Μιλήστε μας για το ηχητικό πεδίο, γεμάτο από αμανέδες και πρωτότυπη μουσική από τους DNA.
Λόγω άσχημων συνθηκών στο γύρισμα, επεξεργαστήκαμε τον ήχο στο στούντιο. Ζήτησα από τους DNA συγκεκριμένα μοτίβα, για το ταξίδι του Αλί, για τη σκηνή με το καρότσι και για κάποιες κορυφώσεις, με βασικό κορμό τις ψαλμωδίες στην Ασούρα. Αυτή η μίξη ισλαμικών ψαλμών με σύγχρονο δυτικό ήχο και χρήση περίεργων οργάνων, συμβάλλει καταλυτικά στο αισθητικό αποτέλεσμα.
Η έντονη παρουσία του αντρικού σώματος -ως φόρμα στην τέχνη και ως φορέα δεινών- παραλληλίζεται με τα θρησκευτικά πάθη;
Ήθελα να σωματοποιηθεί ο πόνος, να βρίσκομαι κοντά στον ιδρώτα του Αλί. Ο Γολγοθάς υπονοείται, ως συμβολισμός του μαρτυρίου. Ακόμα και τα σίδερα στο καρότσι που σπρώχνει τοποθετήθηκαν ώστε να παραπέμπουν σε σταυρό, ενώ επιμένω να τον κινηματογραφώ όταν πασχίζει να ανεβάσει το καρότσι στα σκαλοπάτια. Παράλληλα, καταγράφονται και σκηνές μιας τελετουργικής καθημερινότητας, καθώς πλένεται, τρώει και προσεύχεται.
Οι σκηνές με τον Αλί να προσεύχεται ντυμένος στα λευκά σχεδιάζοντας αραβική καλλιγραφία, μαζί με πολεμικούς χορούς και εικόνες θρησκευτικών τελετουργιών, αναδεικνύουν τον πολιτισμό του «άλλου»;
Σκεπτόμενος τη σκηνή με τους φαντάρους που γυρίζουν γύρω από τους εαυτούς τους, στην Ευδοκία του Δαμιανού, χρησιμοποίησα τον πολεμικό χορό, που θυμίζει και ποντιακό, για να τονιστεί η απόφαση του Αλί, να φύγει όταν ήταν στρατιώτης, για να γλιτώσει απ’ τους Ταλιμπάν. Ήθελα να δείξω πως οι ξένοι στην Ελλάδα δεν είναι κάποιοι άπλυτοι, που κυκλοφορούν στους δρόμους και ληστεύουν.
Οι μουσουλμάνοι βγάζουν τα παπούτσια τους στην πόρτα, σημάδι απόλυτης καθαριότητας, γιατί το σώμα και ο χώρος του σπιτιού, που γίνεται και χώρος προσευχής, είναι γι’ αυτούς ιερά. Η ανάδειξη αυτών των στοιχείων λειτουργεί ως φωτεινό ιντερμέδιο, όπου ο θεατής ανακτά ηρεμία στο φιλμικό χωροχρόνο.
Πώς δουλέψατε με τους ηθοποιούς;
Έπρεπε να καθοδηγήσω τους ερασιτέχνες, ώστε μέσα στην ταινία να παραμείνουν οι εαυτοί τους. Αντί για διδασκαλία υποκριτικής, επέλεξα να αφήσω περιθώρια κινήσεων εξηγώντας τι θέλω, χωρίς να μπαίνω στο ζωτικό τους χώρο. Λειτούργησε η συναισθηματική προσομοίωση της κατάστασης που βίωναν στην κάμερα, με τα βιώματά τους στο παρελθόν.
Χρησιμοποιείτε συχνά συμβολισμούς και ποικίλες τεχνικές. Πώς θα χαρακτηρίζατε το σινεμά που υπηρετείτε;
Το ζήτημα είναι τι κάνεις με τις τεχνικές αυτές. Επέλεξα να τις χρησιμοποιήσω για να κάνω ποίηση. Χρόνια τώρα υπηρετώ συνειδητά το ποιητικό σινεμά, σκεπτόμενο κινηματογράφο με ποιητικά στοιχεία, αφαίρεση και συμβολισμό, συνδυάζοντας την ιστορική μνήμη με τη συνείδηση, ώστε ο θεατής να μην εφησυχάζει. Η μνήμη μοιάζει αρκετά κινηματογραφική, ενέχει ταυτόχρονα σκηνοθεσία και μοντάζ.
Πιστεύετε ότι το ρεύμα αποστασιοποιημένης αισθητικής, στο ελληνικό σινεμά τελευταία, με εμμονή στην ψυχοπαθολογία της οικογένειας αφορά μια διαφορετική γενιά;
Τα ρεύματα είναι κατασκευές της κριτικής, θεωρώ επικίνδυνο να ομογενοποιούμε ανθρώπους και αισθητικές. Η διεθνής κριτική προσπαθεί να ανακαλύψει στα μεγάλα φεστιβάλ έναν τριτοκοσμικό κινηματογράφο, όπως είχε συμβεί με τον ιρανικό, ένα νέο εξωτικό φρούτο που το προβάλλει υπερβολικά, ως άλλοθι ψυχαγωγικής κατεύθυνσης. Από παλιά ο ελληνικός κινηματογράφος είχε βρεθεί στα μεγάλα φεστιβάλ. Ο Κακογιάννης, ο Αγγελόπουλος κέρδισαν βραβεία και μετά πέσαμε σε ανυποληψία. Με τη χώρα να βρίσκεται ξανά στο επίκεντρο, λόγω οικονομικής κρίσης, μια ταινία όπως ο Κυνόδοντας εκτόξευσε τη δημοσιότητα της Ελλάδας στα ύψη. Οι ξένοι ονόμασαν αυτή την τάση «greek weird cinema». Η πορεία ενός σκηνοθέτη κρίνεται μέσα στο χρόνο. Αν υπάρχει μια θεματική μόδα, όπως η εμμονή στην οικογένεια, αυτό γρήγορα θα εξαντληθεί. Πιστεύω ότι αυτή η ψυχρή, κλινική ματιά θυμίζει περισσότερο βορειοευρωπαϊκό κινηματογράφο. Η ελληνική οικογένεια είναι πρωτίστως μητριαρχική, όπως στις άλλες μεσογειακές χώρες. Η περίπτωση ενός πατέρα-αφέντη που παραπέμπει σε μια Ελλάδα προηγούμενων δεκαετιών, μοιάζει υπερβολική. Ο χρόνος θα δείξει.
Ως πρώην αντιπρόεδρος του Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου και μέλος της νεοσύστατης Ελληνικής Ακαδημίας Κινηματογράφου, πώς πιστεύετε ότι θα ενισχυθεί το ελληνικό σινεμά;
Να δοθούν κίνητρα και να εισπραχθούν τα χρήματα που παρακρατούν παρανόμως τα κανάλια. Να χρηματοδοτηθεί το ΕΚΚ και να λειτουργήσει μια δημόσια τηλεόραση που ήταν αιμοδότης του σινεμά και όχι να είναι σ’ αυτά τα χάλια. Στην Ιρλανδία, στη Δανία αναπτύχθηκε εθνική κινηματογραφία, γιατί αναγνώρισαν ότι ο κινηματογράφος αποτελεί μέγιστο παράγοντα εξωτερικής πολιτικής. Σε μας, ακόμα κι αν διακρινόμαστε στο εξωτερικό, δεν επενδύουν σε τίποτα. Υπάρχουν μονάχα τα ευγενή «ψώνια», που κυκλοφορούμε σαν ζόμπι ανάμεσά σας και προσπαθούμε, δίχως υποστήριξη, να χτίσουμε το φάντασμα που λέγεται ελληνικός κινηματογράφος.
Σχεδιάζετε νέα ταινία;
Θα έχει τίτλο Γραμμή ζωής, με εφτά αλληλένδετες ιστορίες, που αφορούν τα πραγματικά θύματα της κρίσης, συγγενείς και φίλους που αυτοκτονούν. Αυτή τη στιγμή συντελείται ένα ανθρωπιστικό έγκλημα στην Ελλάδα.
Μοναδικό όπλο ενός σκηνοθέτη είναι να αναδείξει με την κάμερα την ανθρώπινη τραγωδία. Αυτή η χώρα σώζεται μόνο με ένα παλλαϊκό κίνημα ανατροπής των υπεύθυνων αυτής της συμφοράς. Ένα ενιαίο μέτωπο, όπου σημαντικό ρόλο θα έχουν οι πνευματικοί άνθρωποι ενός αντισυστημικού τόξου. Κάποιοι πρέπει να καταλάβουν ότι δεν μπορούν να μας χωρίζουν οι κομματικές γραμμές. Δεν μπορεί τα τέρατα να εμφανίζονται ως τιμητές. Η λέξη ντροπή, φοβάμαι ότι είναι μια λέξη ξεχασμένη.
