Πριν δύο μέρες μου τέθηκαν δύο ερωτήματα από έναν νέο άνθρωπο 21 χρόνων. Ήταν δύο ερωτήματα που δεν απαντιούνται εύκολα, όπως όλα τα μεγάλα ερωτήματα της εποχής μας. Διότι, όπως φαίνεται, βρισκόμαστε σε ένα κρίσιμο μεταίχμιο της ανθρωπότητας. Από πολλές απόψεις διακυβεύονται πολλά, και μάλιστα σε περιοχές που η μέχρι τώρα ιστορία δεν είχε ανιχνεύσει. Επειδή η νέα εποχή έχει τυλίξει ολόκληρη την ανθρωπότητα –θα πρόσθετα και τη ζωή εν γένει– και διασυνδέει κάθε πόρο του βιοσυστήματος, δημιουργώντας μια αλληλεξάρτηση βαθιά και πολλαπλή. Γι’ αυτό σε μεγάλα σταυροδρόμια –και βρισκόμαστε σε ένα τέτοιο– οι εκδοχές, οι τάσεις, οι αντιθέσεις, οι συγκρούσεις δεν έχουν εκ των προτέρων διαφαινόμενο αποτέλεσμα. Η περίφημη «ετερογονία των σκοπών» κάνει τη δουλειά, και κανένας ντετερμινισμός (ειδικά ο οικονομικός και ο τεχνολογικός, που μαζί συγκροτούν ένα νέο κλουβί, κι όχι παράγοντα επίλυσης και διεξόδου) δεν μπορεί να προδιαγράψει το τι θα γίνει. Η ιστορία προχωρά ακατάπαυστα.
Το πρώτο ερώτημα: Θα γίνει παγκόσμιος πόλεμος;
Η ερώτηση ήλθε στη συζήτηση ως απόηχος των ειδήσεων των τελευταίων 24ώρων. Δηλαδή του διαγγέλματος Πούτιν ως απάντηση στην απόφαση της Δυτικής συμμαχίας να εγκρίνει τη χρήση όπλων μεγάλου βεληνεκούς για πλήγματα βαθιά στη Ρωσία από τις «ουκρανικές δυνάμεις»· και της συνέχειας, με τη δοκιμή ενός νέου ισχυρού βαλλιστικού πυραύλου και την προειδοποίηση ότι θα κτυπήσει κάθε δύναμη που συνδράμει στην επίθεση εναντίον της Ρωσίας. Την ίδια στιγμή, ο Ρώσος πρόεδρος προειδοποίησε τις μικρές χώρες που συντάσσονται με τη Δυτική συμμαχία και έχουν πολυπληθείς συγκεντρωμένους πληθυσμούς, ότι κινδυνεύουν σε περίπτωση που ο πόλεμος κλιμακωθεί. Ταυτόχρονα οι Άγγλοι δήλωσαν ότι είναι έτοιμοι να πολεμήσουν από το ίδιο βράδυ. Έγιναν επίσης δηλώσεις για αποθήκευση τροφίμων και χαπιών ιωδίου…
Το ερώτημα προήλθε από νέο άνθρωπο που ήξερε ότι υπάρχουν ήδη δύο πόλεμοι, στην Ουκρανία και τη Μέση Ανατολή, αλλά διαισθάνθηκε ότι μάλλον μπαίνουμε σε μια νέα φάση κλιμάκωσης και κινδύνου. Δηλαδή γίνεται ολοένα και πιο εμφανής η παγκόσμια διάσταση της σύγκρουσης και των κινδύνων που αυτή εγκυμονεί. Ο πόλεμος, μέσα από τις παγκόσμιες διαστάσεις του, γίνεται ένα κεντρικό θέμα, αντιληπτό στη ζωή και την καθημερινότητα των πολιτών σε ολόκληρο τον κόσμο, περιλαμβανομένων των νέων ανθρώπων.
Για την απάντηση ενός τέτοιου ερωτήματος υπάρχουν ιστορικά και λογικά επιχειρήματα. Ιστορικά οι πόλεμοι ήταν αναπόφευκτοι, ιδιαίτερα σε περιόδους κρίσεων και όξυνσης των ανταγωνισμών ανάμεσα σε διάφορες δυνάμεις. Ποτέ μια επικρατούσα αυτοκρατορική δύναμη δεν παραιτούνταν ειρηνικά από την ηγεμονία της, και κάθε ανερχόμενη δύναμη άνοιγε δρόμο δια της πολιτικής και της ισχύος. Τα προβλήματα λύνονταν δια της ισχύος και του πολέμου.
Η επιλογή του πολέμου γίνεται από τη «συλλογική Δύση», που παρουσιάζεται και ως θεματοφύλακας της «σωστής πλευράς της Ιστορίας», και επιδιώκει δια των πολέμων να επιβραδύνει ή και να αντιστρέψει την ιστορική πορεία αποδρομής της Δύσης
Η τάση προς τον πόλεμο σήμερα
Σήμερα βρισκόμαστε στην κατάσταση όπου η κυρίαρχη για δεκαετίες (ή και αιώνες) ηγεμονία της Δύσης αντιμετωπίζει μια έντονη αμφισβήτηση –στο έδαφος του ίδιου του καπιταλιστικού συστήματος– από άλλα κέντρα, τα οποία ασφυκτιούν από τα δεσμά και τις περιφράξεις που έχει στήσει η Δυτική αυτοκρατορία με επικεφαλής τις ΗΠΑ. Η Κίνα και η Ρωσία, μαζί και η Ινδία, η Βραζιλία και άλλες χώρες, ηγούνται μιας κίνησης που τείνει να γίνει συμμαχία, η οποία αυτοαποκαλείται «παγκόσμιος Νότος» ή «παγκόσμια πλειοψηφία», και με προσεκτικό και μεθοδευμένο τρόπο προσπαθούν να τροποποιήσουν κανόνες και ρυθμίσεις της παγκόσμιας οικονομίας έτσι ώστε να ανταποκρίνονται στους νέους συσχετισμούς που έχουν δημιουργηθεί ή τείνουν να δημιουργηθούν.
Οι χώρες αυτές δεν κάνουν την επιλογή του πολέμου. Η επιλογή του πολέμου γίνεται από τη «συλλογική Δύση», που παρουσιάζεται και ως θεματοφύλακας της «σωστής πλευράς της Ιστορίας», και επιδιώκει δια των πολέμων, ή του σπονδυλωτού παγκόσμιου πολέμου, να επιβραδύνει ή και να αντιστρέψει την ιστορική πορεία αποδρομής της Δύσης στο παγκόσμιο σκηνικό.
Η τάση επομένως προς τον πόλεμο (με παγκόσμιες διαστάσεις) είναι υπαρκτή, και η απειλή της κλιμάκωσης και γενίκευσής του είναι μια από τις πιο ισχυρές εκδοχές των εξελίξεων. Ήδη δοκιμάζονται νέα οπλικά συστήματα και ο πόλεμος έχει πάρει νέα χαρακτηριστικά και μεθόδους.
Μέχρι τώρα και στις δύο μεγάλες διεθνείς συγκρούσεις, στην καρδιά της Ευρώπης και στη Μέση Ανατολή, υπήρξε μια προσπάθεια ελέγχου της κλιμάκωσης του πολέμου. Δεν χρησιμοποιήθηκε όλη η διαθέσιμη ισχύς. Οι συρράξεις αυτές μοιάζουν σαν προθάλαμος μιας πολύ μεγαλύτερης σύγκρουσης που είναι ιδιαίτερα πιθανή, και όλοι προετοιμάζονται γι’ αυτήν.
Υπάρχουν δυνάμεις που δεν θέλουν τον πόλεμο;
Τα ανερχόμενα κέντρα (Κίνα, Ινδία, Βραζιλία κ.λπ.) αλλά και οι άμεσοι στόχοι των Δυτικών (Ρωσία, Ιράν, Συρία, Βενεζουέλα κ.λπ.) θα ήθελαν να αποφύγουν τον πόλεμο, ή οδηγούνται σε αυτόν μόνο αφού περικυκλωθούν ή δεχθούν άμεση επίθεση. Οι εμπρηστές του πολέμου είναι χωρίς αμφιβολία οι ΗΠΑ, η Κομισιόν και ορισμένες ευρωπαϊκές δυνάμεις (Αγγλία, Γερμανία, Γαλλία, Πολωνία κ.λπ.) και φυσικά το Ισραήλ.
Οι λαοί σε όλες τις περιοχές του κόσμου δεν θα ήθελαν τον πόλεμο, ακόμα κι αν δεν υπάρχει ένα ανεπτυγμένο αντιπολεμικό φιλειρηνικό παγκόσμιο κίνημα. Ακόμα και στην Ευρώπη, όπου έχει καλλιεργηθεί πρώτα μια αντιρωσική υστερία και στη συνέχεια ένα κυνηγητό κάθε φωνής που καταδικάζει το Ισραήλ και τη γενοκτονία που αυτό υλοποιεί με πλήρη στήριξη της Δύσης, είναι φανερό πώς οι πολίτες, οι πληθυσμοί δεν θέλουν τον πόλεμο, ούτε την πολεμική οικονομία. Και στις ΗΠΑ το αποτέλεσμα των πρόσφατων εκλογών έχει κάποια σχέση με το ζήτημα. Όταν η ρητορική του Τραμπ ισχυρίζεται ότι θα σταματήσει τους εν εξελίξει πολέμους, δείχνει ότι και εκεί υπάρχει μια ανησυχία.
Παρ’ όλα αυτά, η φιλειρηνική διάθεση δεν μπορεί να αναιρέσει την τάση προς τον πόλεμο, κι ούτε είναι ακόμα σε θέση να παραλύσει τη μηχανή του πολέμου. Αυτή η διαπίστωση όμως δεν μειώνει σε τίποτα την ανάγκη να δημιουργηθεί ένα τεράστιο φιλειρηνικό αντιπολεμικό κίνημα, που θα θέσει ως στόχο να ματαιώσει τα σχέδια των εμπρηστών του πολέμου. Δεν είναι εύκολο, αλλά είναι αναγκαίο.
Οι νέοι πρέπει να ζήσουν, να δημιουργήσουν, να πολλαπλασιαστούν –σε συνθήκες ειρήνης– και να αποκτήσουν ένα νόημα· να συγκινηθούν από το ότι ζουν σε μια όμορφη χώρα, με πλούσιο πολιτισμό και με ιστορία αντίστασης και αγώνα
Ο κίνδυνος του πυρηνικού ολέθρου
Ο πειρασμός δοκιμασίας νέων πυρηνικών κι άλλων έξυπνων όπλων στις συγκρούσεις που λαμβάνουν χώρα σήμερα, δημιουργούν τεράστιους και υπαρκτούς κινδύνους. Λέγεται ότι το πυρηνικό οπλοστάσιο είναι δύναμη αποτροπής του πολέμου ανάμεσα σε μεγάλες δυνάμεις, αφού γνωρίζουν ότι θα αλληλοεξουδετερωθούν και θα καταστραφεί ο πλανήτης. Την ίδια στιγμή, όλες οι (μεγάλες) δυνάμεις προετοιμάζονται να δυναμώσουν και να εκσυγχρονίσουν το πυρηνικό τους οπλοστάσιο, ενώ άλλες επιδιώκουν να αποκτήσουν την ατομική βόμβα.
Η πυρηνική ενέργεια βαφτίζεται «πράσινη ενέργεια», τα πυρηνικά εργοστάσια πολλαπλασιάζονται, τα πυρηνικά ατυχήματα είναι ήδη στην ημερήσια διάταξη (η Φουκουσίμα δεν απέχει πολύ χρονικά, και η Ζαπορίζια στην Ουκρανία ανά πάσα στιγμή μπορεί να εκραγεί, ενώ στην ιδιαίτερα σεισμογενή Τουρκία κτίζονται τρία εργοστάσια πυρηνικής ενέργειας).
Ο αγώνας για την ειρήνη επομένως παίρνει ιδιαίτερο περιεχόμενο, και αποτελεί ένα από τα κύρια μέτωπα για την επιβίωση της ανθρωπότητας.
Δύο ακόμα επισημάνσεις
Α) Ο Τραμπ με την πολιτική του θα θελήσει να κάνει την Αμερική τρανή ξανά. Θα θελήσει να αντιμετωπίσει την κρίση, και να προωθήσει την αναδιοργάνωση και ισχυροποίηση του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού. Δεν θα είναι ένας παράγοντας ειρήνης στον κόσμο. Για παράδειγμα, θα υποστηρίξει έντονα το Ισραήλ στον πόλεμο που διεξάγει, θα είναι ιδιαίτερα επιθετικός προς το Ιράν και την Κίνα, και βέβαια δεν μπορεί να αγνοήσει το στρατιωτικοβιομηχανικό σύμπλεγμα της χώρας του. Ακόμα κι ο Ούγγρος πρωθυπουργός Όρμπαν, που λογαριάζεται ως φίλος του Τραμπ, διαχώρισε τη θέση του από το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο και απέρριψε το ένταλμα σύλληψης των Νετανιάχου και Γκάλαντ για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Και βεβαίως μέχρι να αναλάβει πλήρως ο Τραμπ μπορεί να υπάρξουν πολλά τετελεσμένα στην τροχιά της κλιμάκωσης του πολέμου ή των πολέμων.
Β) Στην πρόσφατη σύνοδο του G20, την πρώτη που έγινε μετά την εκλογή του Τραμπ, παρουσιάστηκαν πολλές διαφωνίες, αλλά όλοι μιλούσαν μια ίδια τεχνοκρατική γλώσσα όσον αφορά τα μέσα και τα πεδία των ανταγωνισμών που υπάρχουν. Κανένας, μα κανένας, δεν μπόρεσε να αναφέρει τη λέξη καπιταλισμός. Δεν είναι τυχαίο. Όλοι μιλούσαν για πράσινη ανάπτυξη, για δίκαιη και βιώσιμη ανάπτυξη, για ψηφιοποίηση και νέους κανόνες διεθνούς εμπορίου, για νέα «παγκόσμια πλειοψηφία» που θα κτίσει τους δικούς θεσμούς συνεργασίας χωρίς να αμφισβητήσει τις υπάρχουσες μορφές παγκόσμιας διακυβέρνησης (ΔΝΤ, ΟΗΕ, ΠΟΕ κ.λπ.). Το πιο προωθημένο που ακούγεται είναι η καταδίκη του νεοαποικιακού πνεύματος ή τα επακόλουθα της αποικιοκρατίας. Ο παγκόσμιος Νότος εμφανίζεται να επιδιώκει ειρηνική παγκοσμιοποίηση, παγκόσμιο εμπόριο χωρίς δασμούς, με πολυμέρεια και πράσινη ανάπτυξη. Μια εκδοχή ενός φιλεύσπλαχνου, γνωστικού καπιταλισμού που θα διευθύνεται από φιλοσοφημένους, πράους ηγέτες για το καλό όλων. Ούτε ταξικές αντιθέσεις, ούτε νόμος της αξίας, ούτε καπιταλισμός και ανάγκη μετάβασης σε έναν μετακαπιταλιστικό κόσμο. Αυτά είναι ντεμοντέ… Οι ηγέτες των πιο ανεπτυγμένων και ισχυρών χωρών του πλανήτη συνομιλούν σαν να μην υπάρχει ο πόλεμος και η σύγκρουση. Ομιλούν σαν να μπορούν να διευθύνουν αρμονικά την ανάπτυξη ή την κρίση του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος, να τιθασεύσουν αντιθέσεις και συγκρούσεις, να ορίζουν την ένταση των προστριβών, να αποτρέψουν κλιμάκωση της παγκόσμιας σύγκρουσης, να ρίξουν τις ευθύνες στους αντιπάλους τους…
Ερώτημα δεύτερο και πιο δύσκολο: Τι θα έκανες αν ήσουν 20 χρονών;
Η αλήθεια είναι ότι δεν μπορώ να απαντήσω. Όχι μόνο επειδή δεν είμαι 20 χρονών, αλλά κυρίως επειδή διαισθάνομαι ότι οι επόμενες δεκαετίες θα είναι ιδιαίτερα ταραγμένες. Ακόμα, επειδή βρισκόμαστε σε μια μικρή χώρα, σε ειδική θέση, και μάλιστα στη λάθος πλευρά της Ιστορίας: σε συμμαχία με τους εμπρηστές του πολέμου. Επιπλέον, επειδή μια διαδικασία αποσύμπλεξης από τα δεσμά της Δύσης και του ΝΑΤΟ απαιτεί θέληση, σχέδιο, φρόνημα, ηγεσία και δυνατότητες που δεν φαίνεται να υπάρχουν. Κι επίσης επειδή οι νέοι πρέπει να ζήσουν, να δημιουργήσουν, να πολλαπλασιαστούν –σε συνθήκες ειρήνης– και να αποκτήσουν ένα νόημα· να συγκινηθούν από το ότι ζουν σε μια όμορφη χώρα, με πλούσιο πολιτισμό και με ιστορία αντίστασης και αγώνα. Τέλος, επειδή τους παραδίδουμε μια χώρα χωρίς μέλλον και με φραγμένες τις δυνατότητες εξέλιξής τους. Νοιώθουμε ένοχοι ξέροντας ότι αυτό που θα ζήσουν τα παιδιά μας θα είναι χειρότερο από αυτό που ζήσαμε εμείς.
Δεν μπορώ να απαντήσω στο ερώτημα κι επειδή ίσως είμαι εκτός εποχής. Με την εξής έννοια: Βρήκα τον δρόμο μου στα 18-20 χρόνια μέσα σε μεγάλα ρεύματα ιδεών, οραμάτων, κινημάτων. Σήμερα δεν υπάρχει κάτι τέτοιο, λείπουν μεγάλα οράματα, ιδέες, κινήματα με δύναμη σε παγκόσμια κλίμακα. Τι κυοφορεί η εποχή μας για τους νέους; Τι τους συγκινεί; Τι θα ήθελαν να κάνουν; Πόσο τους ακούμε; Και τι τους επιτρέπεται, τι δυνατότητα έχουν να κάνουν αυτό που θέλουν; Πόση επίγνωση έχουν της ματαίωσης προσδοκιών, της ακύρωσής τους, της χαμοζωής που τους περιμένει; Είναι πρόταση το να μας αντιγράψουν; Δεν νομίζω. Καλύτερα να βρουν τον δρόμο τους.
Πάρτε τις λέξεις και ανακατέψτε τις: πανδημία, ψηφιοποίηση, πόλεμος, Τέμπη, πολιτική, μέλλον, Ελλάδα ή εξωτερικό, εμείς ή εγώ, παρόν, σπίτι, εργασία, νόημα, επαφή, έρωτας, οικογένεια, διακοπές, ταξίδια, μουσική, έκφραση, αλληλεγγύη, δημοκρατία, φασισμός, ρατσισμός, ταυτότητα. Ξαναανακατέψτε, και μοιράστε ξανά…
Τι θα κάνατε αν ήσασταν 20 χρονών; Τι θα λέγατε σε έναν 20χρονο;
Στη πρόσφατη σύνοδο του G20 στο Ρίο ντε Τζανέιρο, ο πρωθυπουργός του Βιετνάμ αναφέρθηκε σε μια λαϊκή παροιμία: «Δεν κληρονομούμε τη Γη από τους προγόνους μας. Τη δανειζόμαστε από τις μελλοντικές γενιές».
Ο Δημήτρης Γληνός είχε κάνει λόγο για το «σπέρμα της ζωής», τονίζοντας ότι εκεί βρίσκεται το δίκαιο και το κριτήριο της αλήθειας. Ποιες κοινωνικές δυνάμεις, ποιες ιδέες κουβαλούν το «σπέρμα της ζωής»; Αυτό θα μπορούσα να ψελλίσω ως απάντηση σε έναν νέο άνθρωπο 20 χρόνων: Να ζήσει στα γεμάτα, να ακολουθήσει όπως μπορεί και όπως νομίζει το «σπέρμα της ζωής», να στέκεται όρθιος μαζί με άλλους, να νοιώθει τμήμα και μέρος ενός τόπου και ενός λαού, να βλέπει την ανθρωπότητα και τη ζωή σαν κάτι ιδιαίτερα πολύτιμο μέσα στην ποικιλομορφία που έχει. Να μην αφήσει ελεύθερο πεδίο στην ισοπέδωση και τον αγριανθρωπισμό. Να θέτουν οι νέοι συνεχώς ερωτήματα, να ρωτούν «γιατί» για κάθε πράγμα, να μην αποθαρρύνονται, να μην τα παρατάνε.
Την επόμενη μέρα της συζήτησης
Μια μέρα μετά τη συζήτηση (που είχε γίνει διαδικτυακά με τον νέο άνθρωπο) με βρήκε μια έκπληξη. Μου έστειλε μια ανάρτηση από το τικ-τοκ. Η ανάρτηση έλεγε: «Κάθε 6 μέρες μια χώρα γιορτάζει την ανεξαρτησία της από τη Μεγάλη Βρετανία. Είναι η πιο συχνή γιορτή σε όλο τον κόσμο». Από κάτω είχε έναν παγκόσμιο χάρτη με σημαιούλες στα διάφορα μέρη που ανεξαρτητοποιήθηκαν από τη βρετανική αυτοκρατορία. «Τι λες, ισχύει;», με ρωτάει. Του απαντώ: «Διαίρεσε το 365 δια του 6· μέτρα τις σημαίες του χάρτη· αν είναι ίδιος ο αριθμός με το πηλίκο, τότε ισχύει». «Είναι ίδιο» μου λέει, «ισχύει η είδηση».
Μετά απ’ αυτό είχα λιγότερο άγχος για τα ερωτήματα, αισθανόμουν καλύτερα.
