Θρίαμβος και συντριβή του επαναστατικού οράματος κυριαρχούν στα δύο μέρη Τσε ο Αργεντίνος και Τσε ο Επαναστάτης (2008), της τετράωρης ισπανόφωνης βιογραφικής ταινίας για τον θρυλικό Ερνέστο Τσε Γκεβάρα (1928-1967), του 55χρονου Αμερικανού σκηνοθέτη Στίβεν Σόντερμπεργκ. Η κατά μία δεκαετία καθυστέρηση της προβολής τους στη χώρα μας, μετά μάλιστα το θάνατο του Φιντέλ Κάστρο, το 2016, αλλά και την επέλαση των μνημονίων, απαιτεί νέα ανάγνωση.
Η αρχική ιδέα ανήκει στον Πορτορικανό στιβαρό πρωταγωνιστή και παραγωγό Μπενίσιο Ντελ Τόρο –βραβείο ερμηνείας Κάννες / 2008– ο οποίος στην επταετή του έρευνα αναζήτησε στην Κούβα φίλους και επιζώντες συμμαχητές του Τσε. Το σενάριο του Πήτερ Μπούχμαν βασίζεται για το πρώτο μέρος στη βιογραφία του Τζον Λι Άντερσον, ενώ για το δεύτερο, στα προσωπικά ημερολόγια του Γκεβάρα στη Βολιβία. Ο Σόντερμπεργκ, εδώ αρχικά παραγωγός και μετέπειτα σκηνοθέτης, παρουσιάζει με επεξεργασμένη σκηνοθεσία τα ιστορικά γεγονότα. Η κουβανέζικη επανάσταση καθώς και τα στοιχεία που αναδεικνύουν την προσωπικότητα του Τσε στο πρώτο μέρος, παρουσιάζονται σε μη γραμμική αφήγηση, μέσα από τρεις ξεχωριστούς αφηγηματικούς άξονες, διαφορετικών σκηνοθετικών προσεγγίσεων.
***
Το ένδοξο χρονικό της κουβανέζικης επανάστασης καταγράφεται έγχρωμα, με συγκρατημένο αναπαραστατικό ρεαλισμό, δίχως χολιγουντιανές υπερβολές, εστιάζοντας σε ενδεικτικά γεγονότα του επαναστατικού αγώνα, από τη γνωριμία του Γκεβάρα με τον Κάστρο στο Μεξικό, το 1955, όπου συζητούν την ανατροπή του Μπατίστα με ένοπλο αγώνα, τη δύσκολη διαβίωση των ανταρτών στη Σιέρα Μαέστρα το Μάρτη του 1957, μέχρι την εκτεταμένη απεικόνιση της στρατηγικής σημασίας μάχης της Σάντα Κλάρα, Δεκέμβρη του 1958, ενώ επισημαίνεται η καθοριστική συμβολή των αγροτών στην υποστήριξη του αντάρτικου με τρόφιμα, αλλά και η σταδιακή διαμόρφωση ηγετικού ρόλου του Τσε στην οργάνωση των ανταρτών, με νοσοκομείο, σχολείο και τυπογραφείο. Από τη ζούγκλα, οι μάχες μεταφέρονται στις πόλεις, με οδοφράγματα και εντυπωσιακούς εκτροχιασμούς τρένων, όπου ο γενειοφόρος και μακρυμάλλης πλέον Κομαντάντε Τσε επευφημείται από τον λαό στις απελευθερωμένες πόλεις, όπου κυκλοφορεί με όπλο, πούρο στο στόμα και μαύρο μπερέ με αστέρι.
Στη μετά την επανάσταση εποχή, σε έντονο στυλιζαρισμένο ασπρόμαυρο κοντράστ, ακούγονται εκτός κάδρου αποσπάσματα της αγγλόφωνης συνέντευξής του Τσε σε Αμερικανίδα δημοσιογράφο στην Αβάνα, το 1964, ενώ στη φλογερή πολιτική ομιλία του στον ΟΗΕ, στη Νέα Υόρκη την ίδια χρονιά, ακούγονται αποφθέγματα όπως «Οι επαναστάσεις δεν εξάγονται, οι συνθήκες τις επιβάλλουν», κλείνοντας με το επαναστατικό σύνθημα «Πατρίδα ή Θάνατος». Αντίστοιχα, στους διαλόγους Γκεβάρα-Φιντέλ επισημαίνεται πως «επανάσταση δεν είναι οι παραχωρήσεις που κάνεις, αλλά οι συνθήκες που δημιουργείς».
Στο δεύτερο μέρος, κατά την επιχειρηματολογία του Τσε στον Μάριο Μόνχε του Κ.Κ. Βολιβίας που δεν υποστηρίζει τον ένοπλο αγώνα, τονίζεται «Από την Κούβα μάθαμε πως αν ο λαϊκός ξεσηκωμός δεν στηριχθεί στον ένοπλο αγώνα, δεν υπάρχει καμία πιθανότητα να αναλάβει την εξουσία», ενώ αργότερα επισημαίνει πως «θα βρίσκεται στο πλευρό εκείνων που θα μείνουν μέχρι την νίκη» (Hasta la Victoria siempre).
Για τον Σόντερμπεργκ, η δημόσια εικόνα του Γκεβάρα ως πολιτικού προσώπου διαχωρίζεται από τον επαναστάτη. Στο διπλωματικό πεδίο επιλέγει την ασπρόμαυρη φόρμα με στυλιζαρισμένες γωνίες λήψεις και φετιχιστικά κοντινά πλάνα στα χαρακτηριστικά στοιχεία ενός θρυλικού επαναστατικού ινδάλματος, όταν η διάσημη φωτογραφία του απ’ τον Αλμπέρτο Κόρντα, το 1960, τον μετέτρεψε σε ποπ σύμβολο. Έτσι, στο πρώτο πλάνο που ανοίγει την ταινία, απεικονίζεται η στρατιωτική αρβύλα που φοράει. Η εικόνα του Τσε ανιχνεύεται αρχικά αποσπασματικά, με το φακό να τον αναζητά στο κάδρο, κατορθώνοντας κοντινό στο κουβανέζικο πούρο-σήμα κατατεθέν. Επαναφέροντας όμως έστω και αναπαραστατικά, τα γεγονότα που ανέδειξαν τον μαρξιστή γιατρό Γκεβάρα, ο Σόντερμπεργκ επιχειρεί να αποδείξει πως ένας επαναστάτης είναι πολύ παρά πάνω από μια εικόνα.
Στην ασπρόμαυρη οπτική, η σκηνή όπου το κονβόι που συνοδεύει τον Τσε και τους σωματοφύλακές του στον ΟΗΕ καδράρεται υπό γωνία, αναδεικνύεται η προοπτική τεχνοκρατικού κτιρίου, ανακαλώντας την αισθητική των ιταλικών πολιτικών ταινιών του ’60. Αντίθετα, η δράση στα πεδία των μαχών παρουσιάζεται έγχρωμη, τονίζοντας το κουβανέζικο φως μέσα από θερμά χρώματα. Στον αντίποδα της νικηφόρας έκβασης έρχεται η μονοχρωματική απεικόνιση του αντάρτικου στο δεύτερο μέρος στα βουνά της Βολιβίας, τέλη 1967, όπου καταγράφεται χρονολογικά η τελευταία πράξη του θρύλου του Γκεβάρα σε έγχρωμο, που επιχειρεί να στήσει αντάρτικο με μοναδική στήριξη την Κούβα του Κάστρο, στα πλαίσια διευρυμένου ένοπλου αγώνα για το σοσιαλισμό, σε όλη την Λατινική Αμερική. Η συγκίνηση κορυφώνεται με χρήση υποκειμενικών πλάνων κατά την εκτέλεση του 39χρονου Τσε ένα χρόνο αργότερα, από τα κυβερνητικά στρατεύματα. Το δεύτερο μέρος υιοθετεί στυλ σινεμά-βεριτέ, με κάμερα στο χέρι και συνεχόμενες λήψεις, ελαχιστοποιώντας τα κοντινά για να τονιστεί το συλλογικό πνεύμα αυτοθυσίας του απελευθερωτικού αγώνα των αφοσιωμένων ανταρτών, σε μια σχεδόν αντιηρωική καταγραφή της επαναστατικής δράσης, αναδύοντας αίσθηση ματαιότητας.
Ακολουθώντας διάθεση απομυθοποίησης, ο Σόντερμπεργκ επιλέγει την πρώτη ολόσωμη, έγχρωμη απεικόνιση του Γκεβάρα στην κουβανέζικη ζούγκλα, Μάρτη του 1957, όπου ντυμένος στα χακί, βήχει σε κρίση άσθματος. Ως μαρξιστής γιατρός, παρουσιάζεται να φροντίζει τραυματισμένους συντρόφους αλλά και τους αγράμματους χωρικούς, απεικονίζεται να διαβάζει στην ανάπαυλα της μάχης, ενώ επιβάλλει με σθένος πειθαρχία, ως ικανός ηγέτης.
***
Η πρωτότυπη μουσική του Ισπανού Αλμπέρτο Ιγκλέσιας συνεισφέρει στο διαχωρισμό πρώτου και δεύτερου μέρους. Αφροκουβανέζικα κρουστά στην ενορχήστρωση, συνταιριάζουν όσο πλησιάζουν στη νίκη, την παραδοσιακή μουσική με το επαναστατικό πνεύμα της Κούβας, ενώ ατονικά πιανιστικά ακόρντα στις σκηνές μαχών αναδύουν αγωνία. Σόλο κιθάρας σε παραδοσιακούς λατινοαμερικάνικους μελαγχολικούς ρυθμούς χαρακτηρίζει τη Βολιβία, ενώ στις μάχες που εδώ υποδηλώνουν τον μονόδρομο της ήττας, ακούγεται πλέον ατονικό βιολί. Το εξαιρετικό θλιμμένο τραγούδι Balderrama, από τη σπαρακτική φωνή της Μερσέντες Σόζα, σφραγίζει τη διάχυτη συγκίνηση.
Στην αριστουργηματική σοβιετική ταινία Είμαι η Κούβα (1964), του Μιχαήλ Καλατόζοφ, αποδίδεται η σοσιαλιστική αίσθηση της Κουβανέζικης Επανάστασης, μέσα από εικαστικές εικόνες με ευρυγώνιο, μακριά από κάθε αναφορά σε ηγέτες. Στο ένδοξο τέλος, ο αγρότης πλάι στον ένοπλο φοιτητή συντάσσονται στο πλευρό των ανταρτών, με φόντο υψωμένα λάβαρα.
Τα φημισμένα Ημερολόγια Μοτοσικλέτας (2004), του Βάλτερ Σάλες, για το ταξίδι του 23χρονου Τσε, παρουσιάστηκαν ως ανώδυνη πολιτικά νεανική περιπέτεια, δίνοντας ανούσιες στερεοτυπικές λεπτομέρειες για τη ζωή ενός ανθρώπου που έμεινε στην Ιστορία γιατί είχε ξεκάθαρη πολιτική άποψη για την ανατροπή μέσα από τον ένοπλο αγώνα, θέση για την οποία έδωσε ακόμα και τη ζωή του.
Από αυτή την άποψη, η ταινία του Σόντερμπεργκ έχει πολιτική διάσταση και επαναφέρει το πολιτικό διακύβευμα που ταλάνισε τον ήρωα-σύμβολό της, στις νέες γενιές και συνθήκες.
* Η Ιφιγένεια Καλαντζή είναι θεωρητικός-κριτικός κινηματογράφου, ifigenia.kalantzi@gmail.com
