Οι τεχνολογικές και πολιτικές προκλήσεις μιας εποχής που ήδη έχει αρχίσει
Η παραγωγή και κατανάλωση ενέργειας είναι μια σταθερά της ανθρώπινης ιστορίας. Άσχετα με το μέγεθος, τον τρόπο οργάνωσης και τη δομή μιας κοινωνίας, αυτή δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς ένα σύστημα διάθεσης ενέργειας. Οι λύσεις που έχουν δοθεί στο πρόβλημα ποικίλλουν εξαιρετικά, πάντα σε εξάρτηση από τη μορφή της ενέργειας που χρησιμοποιεί η εκάστοτε κοινωνία. Σκλάβοι, κάρβουνο, πετρέλαιο ή φυσικό αέριο, πυρηνική ενέργεια ή εφαρμογές ανανεώσιμων πηγών είναι οι τεχνολογικές λύσεις που καθορίζουν, σε πολύ μεγάλο βαθμό, και τον τρόπο της οργάνωσής της κοινωνίας που τη χρησιμοποιεί.
Μια δουλοκτητική κοινωνία (π.χ. η αποικιοκρατική Βραζιλία) απαιτεί μια φτηνή πηγή δούλων και έναν τρόπο μεταφοράς τους εκεί που χρειάζονται. Μια βιομηχανική κοινωνία του 19ου αιώνα απαιτεί μεγάλες ποσότητες άνθρακα για να λειτουργήσει τα εργοστάσια. Μια σύγχρονη κοινωνία χρησιμοποιεί, κυρίως, πετρέλαιο και (σε κάποιες περιπτώσεις) πυρηνικά εργοστάσια για την παραγωγή της ενέργειας. Για το σκοπό αυτό, η κάθε κοινωνία χρησιμοποιεί ένα ολόκληρο δίκτυο για να προμηθευτεί την ενέργεια που χρησιμοποιεί. Σε όλες τις βιομηχανικές (και μετα-βιομηχανικές) κοινωνίες το σύστημα αυτό αποτελείται από 2 αυστηρά διαχωρισμένους πόλους: τις πηγές ενέργειας και τους καταναλωτές. Αλλού βρίσκονται τα κοιτάσματα πετρελαίου, αλλού τα αυτοκίνητα ή τα εργοστάσια που καταναλώνουν. Το χάσμα αυτό καλείται να το γεφυρώσει μια οργάνωση η οποία ήταν ή καπιταλιστική ή κρατική. Σε κάθε περίπτωση όμως ιεραρχική, όπως προσδιορίστηκε από τις συνθήκες της πρώτης και της Δεύτερης Βιομηχανικής Επανάστασης. Η κατασκευή του κινητήρα εσωτερικής καύσης και οι οδικές υποδομές σηματοδότησαν την απαρχή της πετρελαϊκής εποχής και της Δεύτερης Βιομηχανικής Επανάστασης τον 20ό αι., όπως ακριβώς η κατασκευή της ατμομηχανής, της σιδηροδρομικής άμαξας και των σιδηροδρομικών υποδομών σηματοδότησαν την απαρχή της εποχής του άνθρακα και της Πρώτης Βιομηχανικής Επανάστασης τον 19ο αι. Η Δεύτερη Βιομηχανική Επανάσταση μπαίνει τώρα στο ναδίρ της, ενώ τα τεχνολογικά και ενεργειακά της επιτεύγματα βρίσκονται «διασωληνωμένα» λόγω βαριών, ανίατων νόσων. Η δραματική αύξηση στην τιμή του πετρελαίου στις διεθνείς αγορές, τα τελευταία χρόνια, σήμανε την αρχή του τέλους, όχι μόνο για τα ενεργοβόρα αυτοκίνητα, αλλά για τον ίδιο τον κινητήρα εσωτερικής καύσης. Και μαζί με την προβληματική πλέον τεχνολογία, βρίσκεται σε νευρική κατάρρευση και το οικονομικό και διοικητικό μοντέλο που δημιουργήθηκε για να τη διαχειριστεί, πολύ συχνά διαμορφώνοντας τους όρους του παιχνιδιού της «γεωπολιτικής», σύμφωνα με τις ανάγκες της νόσου του.
Υπάρχει εναλλακτική;
Σήμερα γίνεται όλο και πιο επιτακτική η ανάγκη αντικατάστασης των υφιστάμενων πηγών παραγωγής ενέργειας με Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ), όπως η ενέργεια του ήλιου, του αέρα, η γεωθερμική. Αυτές, όμως, οι πηγές, εκτός από φιλικές προς το περιβάλλον, είναι και (σχεδόν) πανταχού παρούσες. Για πρώτη φορά, όμως, οι καταναλωτές δεν χρειάζονται υποχρεωτικά ένα ιεραρχικό δίκτυο για τους μεταφέρει την ενέργεια από κάποιες μακρινές συγκεντρωμένες πηγές στο σπίτι τους ή εκεί που τη χρειάζονται. Οι καταναλωτές ενέργειας μπορούν να παράγουν μόνοι τους την ενέργεια που χρησιμοποιούν, να πουλούν τυχόν πλεόνασμα σε γειτονικούς καταναλωτές και να αγοράζουν ενέργεια από άλλους, οριζόντια. Μέχρι πρότινος, αυτό το μοντέλο δεν ήταν δυνατό για πρακτικούς λόγους: η ηλεκτρική ενέργεια πρέπει να καταναλώνεται τη στιγμή που παράγεται, αλλιώς χάνεται. Το πρόβλημα με τις ΑΠΕ είναι ότι προσφέρουν ενέργεια όταν μπορούν, όχι όταν αυτή χρειάζεται. Αυτή η κατάσταση, όμως, τα τελευταία χρόνια έχει αλλάξει, χάρη στην εξέλιξη της νανοτεχνολογίας. Η νανοτεχνολογία στηρίζεται στις ενδιαφέρουσες φυσικές και χημικές ιδιότητες που έχουν νέα υλικά που χρησιμοποιούν τις χημικές ενώσεις των φουλερινίων, καθιστώντας εφικτές εφαρμογές ή υλικά με ιδιότητες που μέχρι πριν φάνταζαν αδιανόητες. Π.χ. έχουν κατασκευαστεί υλικά με αντοχές 10 φορές μεγαλύτερες από το πιο καθαρό διαμάντι. Με βάση αυτά τα νέα υλικά, είναι πλέον τεχνικά εφικτή η αποθήκευση της ηλεκτρικής ενέργειας, χρησιμοποιώντας ως «όχημα αποθήκευσης» της το υδρογόνο.
Έτσι, με το ρεύμα που παράγει π.χ. μια ανεμογεννήτρια ή μια φυτεία από φωτοσυνθετικά φύκη μπορούμε να διασπάσουμε νερό σε οξυγόνο και υδρογόνο, να κρατήσουμε, με τη βοήθεια των λεγόμενων νανοσωλήνων άνθρακα, το υδρογόνο σε ασφαλή δοχεία και, όποτε θέλουμε, να χρησιμοποιήσουμε την ενέργεια που αποθηκεύσαμε, να ξαναενώσουμε το υδρογόνο με το οξυγόνο παράγοντας ενέργεια και με μοναδικό «καυσαέριο» ακίνδυνους υδρατμούς! Αυτή η μέθοδος είναι η επιτομή της οικολογικής λογικής.
Αλλά πέρα από αυτό, επιτρέπει την ύπαρξη ενός οριζοντίου συστήματος ηλεκτρικής ενέργειας, χωρίς μεσάζοντες, χωρίς απώλειες κατά τη μεταφορά, χωρίς ιεραρχίες και με τους πολίτες να ωφελούνται άμεσα από τον πλούτο της χώρας τους, με μια δομή που θυμίζει έντονα το Internet: Ένα αυτοοργανωμένο Διαδίκτυο Ενέργειας Υδρογόνου (ΔΕΥ).
Νέες προκλήσεις
Η πορεία προς αυτή την Τρίτη Βιομηχανική Επανάσταση θα απαιτήσει τεράστιες επενδύσεις από τον κρατικό, τον ιδιωτικό ή τον κοινωνικό τομέα της οικονομίας. Πρέπει να αναμορφώσουμε τα εργοστάσια αυτοκινήτων για να παράγονται αυτοκίνητα με κινητήρες υδρογόνου ή υβριδικά υδρογόνου/ηλεκτρισμού, να ανακατασκευάσουμε τα ενεργειακά δίκτυα και να ανακαινίσουμε εκατομμύρια οικήματα και εμπορικά κτίρια με καλύτερο ενεργειακό αποτύπωμα.
Η κατασκευή των νέων υποδομών ή η μετατροπή των υφιστάμενων θα στοιχίσει εκατοντάδες δισεκατομμύρια ευρώ. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι κάτι τέτοιο είναι ανέφικτο, εμμένοντας στη δήθεν εναλλακτική λύση της πυρηνικής ενέργειας, χωρίς να έχει επιλυθεί όμως ικανοποιητικά το πρόβλημα της διάθεσης των ραδιενεργών της καταλοίπων. Αυτό που θα πρέπει επιπρόσθετα να εξηγήσουν είναι και πώς θα αναβιώσουν την προβληματική παγκόσμια οικονομία, που εξαρτάται άμεσα και από εξαντλούμενες πηγές ενέργειας.
Η σκληρή πραγματικότητα είναι ότι η αυξανόμενη παγκόσμια πετρελαϊκή ζήτηση βρίσκεται αντιμέτωπη με τα περιορισμένα και διαρκώς μειούμενα αποθέματα πετρελαίου που επαρκούν να ισοσκελίζουν τη ζήτηση μέχρι το 2020-2025. Η τεχνολογία μπορεί να βιώσει τη νέα βιομηχανική επανάσταση, για να αντιμετωπιστεί η ορατή απειλή της αλλαγής του κλίματος. Η ανθρωπότητα οφείλει να κάνει το παν δυνατόν για να επιβραδυνθεί η κλιματική αλλαγή, μειώνοντας τους ρύπους των αερίων του θερμοκηπίου. Η Τρίτη Βιομηχανική Επανάσταση αυτό το υπόσχεται. Φέρνει, όμως, μαζί της και την ευκαιρία μιας νέα εποχής «συνεργατισμού». Η διαχείριση των επερχόμενων αλλαγών στην τεχνολογική βάση των κοινωνιών και στην απαιτούμενη νέα οργάνωσή τους είναι βαθύ πολιτικό πρόβλημα και ως εκ τούτου η Αριστερά θα πρέπει να επιλέξει: Ή θα μείνει προσκολλημένη στον ιεραρχικό κρατισμό του χθες ή θα παλέψει τον καπιταλισμό και τις γραφειοκρατίες του, με μοναδικό στόχο τις οριζόντιες λογικές και τις αντιιεραρχικές δομές (δίκτυα, μη κερδοσκοπικούς Κοινωνικούς Συνεταιρισμούς κ.λπ.) σε κάθε πεδίο της δημόσιας ζωής, οργανώνοντας τις προϋποθέσεις της αυτοοργάνωσης, το βασικό «συστατικό» όλων των αλλαγών που εμπεριέχονται στην επερχόμενη νέα βιομηχανική επανάσταση.
