του Θανάση Μουσόπουλου*
Όπως αναφέραμε στο προηγούμενο κείμενο, συμβατικά το 1880 θεωρείται μια τομή στη νεοελληνική λογοτεχνία (και όχι μόνο): είναι η αφετηρία αλλαγής. Για την ακρίβεια η περίοδος 1880-1888 είναι μια μεταβατική περίοδος. Ο Παλαμάς παίζει σημαντικό ρόλο σ’ αυτήν την αλλαγή, όντας ένας από τους πρωταγωνιστές της. Να σημειώσουμε ότι ο Τύπος της περιόδου βοήθησε στην προβολή και εμπέδωση της αλλαγής στο κοινό.
Στις δύο προηγούμενες ενότητες μιλήσαμε για τον τρόπο που ο Κωστής Παλαμάς αναφέρεται στη νεοελληνική λογοτεχνία. Στο σημερινό και στο επόμενο κείμενο θα αναφερθούμε στο ποιητικό έργο του Κωστή Παλαμά, αφού προηγηθεί μία συνοπτική αναφορά στη ζωή και στο έργο του (από το βιβλίο μας «Προσεγγίσεις στη Λογοτεχνία της Β΄ ενιαίου Λυκείου», 1999).
***
Ο Κωστής Παλαμάς γεννήθηκε στην Πάτρα το 1859 από Μεσολογγίτες γονείς. Μικρός έχασε τους γονείς του και μεγάλωσε στο σπίτι του θείου του στο Μεσολόγγι, όπου τελείωσε το γυμνάσιο. Στην Αθήνα σπούδασε νομικά, αλλά δεν πήρε πτυχίο, γιατί ασχολήθηκε με την ποίηση και τη δημοσιογραφία, εργαζόμενος σε διάφορα περιοδικά ή ως συντάκτης και συνεργάτης σε διάφορες εφημερίδες. Τα κείμενά του καλύπτουν όλους τους χώρους των γραμμάτων. Στις εφημερίδες έγραφε κριτική και άρθρα, στα περιοδικά ποίηση και κριτική. Έτσι για πολλά χρόνια ζούσε δημοσιογραφώντας στην Ακρόπολη και γράφοντας χρονογραφήματα στο Εμπρός.
Από το 1897 ως το 1928 ήταν Γενικός Γραμματέας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Πάνω από τριάντα χρόνια αφοσιώθηκε σ’ αυτό το έργο που του έδωσε χαρές και λύπες, μια και ήταν δημοτικιστής, ενώ η επίσημη γλώσσα ήταν η καθαρεύουσα. Το 1926 γίνεται Ακαδημαϊκός στη νεοϊδρυμένη Ακαδημία Αθηνών.
Για πολλές δεκαετίες έμενε στην οδό Ασκληπιού 3. Το γραφείο του, το «κελί» του ήταν ο ναός του. Από κει περνούσε η πνευματική Αθήνα της εποχής του να τον δει. Ο Κωστής Παλαμάς ήταν πολύ δύσκολος στις μετακινήσεις, στις αλλαγές και στα ταξίδια του. Ταξίδευε μόνο με τη φαντασία του.
Όταν χρειάστηκε να γκρεμιστεί το σπίτι του, μετακόμισε στην οδό Περιάνδρου 5, όπου πέθανε σε ηλικία 84 ετών, στις 27 Φεβρουαρίου του 1943, κατά την περίοδο της Κατοχής. Ο θάνατός του ήταν Εθνικό Πένθος, τότε, μέσα στις χιλιάδες του αδούλωτου Αθηναϊκού λαού, ο Άγγελος Σικελιανός απάγγειλε το ποίημά του «Ηχήστε οι Σάλπιγγες».
Το 1887 ο Παλαμάς παντρεύτηκε τη Μαρία Βάλβη, με την οποία έζησε ως το τέλος της ζωής του (πέθανε στις 9 Φεβρουαρίου του 1943).
Ο Παλαμάς πέρασε τη ζωή του μελετώντας και γράφοντας. Η πολυμάθειά του οφείλεται στην αδιάκοπη μελέτη. Ήταν πολυγράφος: δεκαοχτώ ποιητικές συλλογές, διηγήματα, θεατρικό δράμα, κριτικές μελέτες. Οι εμπνεύσεις του πήγαζαν από την καθημερινή ζωή, την ελληνική ιστορία και μυθολογία, τα παγκόσμια ιστορικά γεγονότα, τη φιλοσοφία και την επιστήμη.
Στο έργο του «Η Ποιητική μου» διακρίνει τον λυρισμό του Εγώ (ατομική ζωή), τον λυρισμό του Εμείς (ελληνική παράδοση) και τον λυρισμό των Όλων (παγκόσμια γεγονότα, φιλοσοφία επιστήμη).
Πίστευε στην αδιάσπαστη συνέχεια της ελληνικής φυλής, ακολουθώντας τον ιστορικό Κ. Παπαρρηγόπουλο και τον λαογράφο Νικόλαο Πολίτη. Είναι στην ποίησή του «πρωτεϊκός» (όπως αυτοχαρακτηρίστηκε), εύκολα άλλαζε μορφή. Βρίσκουμε έτσι επιδράσεις του ρομαντισμού, του κλασικισμού, του παρνασσισμού, αλλά και τον μουσικό και ελεύθερο στίχο των συμβολιστών. Στο βάθος κάθε δημιουργήματός του παραμονεύει το μεγάλο παλαμικό πνεύμα.
Ξεχωρίζουν τα δύο μεγάλα επικολυρικά ποιήματα: «Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου» (1907) και «Η Φλογέρα του Βασιλιά» (1910) νεοελληνικά αριστουργήματα. Τόσο πολύμορφη και πολυποίκιλη ποίηση είχε ανάγκη από μία ανάλογη πλούσια γλώσσα που τη δημιούργησε ο Παλαμάς, αντλώντας από τον πλούτο της γλώσσας μας όλων των εποχών, της αρχαίας, της μεσαιωνικής και της νέας. Όλα τα γλωσσικά αυτά στοιχεία τα προσαρμόζει στους γλωσσικούς κανόνες της δημοτικής.
Αν θέλαμε να χαρακτηρίσουμε την ποιητική του δημιουργία, θα τονίζαμε το ποιητικό ύφος των εμπνεύσεών του, το λυρικό πάθος, τη δραματικότητα, την πυκνότητα και τη γλωσσοπλαστική ικανότητα. Πολλές φορές γίνεται μεγαλόστομος, άλλοτε ρητορικός και άνισος, αφού δημοσίευσε τα πάντα που έγραψε χωρίς αποκλεισμό.
Στο σύνολο του έργου του, σωστού ποιητικού ποταμού, οι νεότεροι μελετητές εντοπίζουν τα πολύτιμα στοιχεία του έργου του, και είναι τόσα πολλά. Γι’ αυτό στέκεται ως «Εθνικός Ποιητής» δίπλα στον Διονύσιο Σολωμό.
***
Τρία δείγματα από τα πρώιμα ποιητικά έργα του Κωστή Παλαμά, τα οποία αντιστοιχούν με τη βασική θεματολογία της όλης δημιουργίας του.
Οι στίχοι στην πατρίδα μου (1883)
Οι στίχοι στην πατρίδα μου είναι καθάριο μέλι, απ’ της καρδιάς βυζαίνονται το άνθος μυστικά, μέσα στο νου φυλάγονται, σα μέσα σε κυψέλη, κι είναι στολίδια της χαράς, της λύπης γιατρικά. Οι στίχοι στην πατρίδα μου είναι καθάριο μέλι.
[…] Όταν η κόρ’ είναι σκυφτή στον αργαλειό μπροστά, και η σαΐτα έξαφνα στα χέρια της βαραίνει, οι στίχοι από τα χείλη της πετούν τραγουδιστά και λησμονιέτ’ ο πόνος της κι η κόρη ξαποσταίνει όταν δουλεύει ολόσκυφτη στον αργαλειό μπροστά.
— Σας αγαπώ κι έχω από σας μια δόξα να ζητήσω, ω στίχοι, που αηδονόλαλοι φωλιάζετ’ εδώ πέρα· ελάτε να με μάθετε να σας βαστώ το ίσο επάνω στα δροσόχορτα με μια καλή φλογέρα! Σας αγαπώ κι έχω από σας μια δόξα να ζητήσω!
Ο Βούλγαρος (1885)
Πατρίς, και ξένους μάγεψε της λευθεριάς σου τ’ άστρο, το φως του εικοσιένα! Τους είδε κάθε κάμπος σου, κάθε βουνό και κάστρο να σκοτωθούν για Σένα.
Το Μισολόγγι έζωνεν η λόγχη του Μπραΐμη κι ο λιάπης του Κιουτάγια κι απάνου του παράστεκε με τα τραγούδια η Φήμη κι η Δόξα με τα βάγια.
[…] Πατρίς, και ξένους μάγεψε το φως του εικοσιένα της λευθεριάς σου τ’ άστρο! Εβρέθη κι ένας Βούλγαρος κι εκλείσθηκε για Σένα στο Τουρκοφάγο κάστρο.
…Σβήν’ η Ελλάς… λάμψη στερνή σε λίγο νά! Σκορπάει τη φοβερή Έξοδό της… Μονάχα ένας Βούλγαρος εβρέθηκε, και πάει στον Ιμπραήμ προδότης!
Σολωμός (1885)
Τόσο σε νιώθω μέσα στην καρδιά μου, που τώρα τρέμω μήπως και σε χάσω, στων στίχων μου τη γύμνια, ποιητά μου, απ’ τα ζεστά μου στήθη αν σ’ ανεβάσω.
[…] Στης θάλασσας επάνω τα νερά ένας τεχνίτης με μυαλό και γνώση βαρύν αγώνα είχε μια φορά παλάτι ξακουστό να θεμελιώσει.
Το ξακουστό παλάτι την ημέρα στα κύματα χτιστό θαμποβολούσε, μα όταν η νύχτ’ απλώνοταν κει πέρα, νεράιδα πεισματάρα το χαλούσε.
Ενίκης’ ώς το τέλος ο τεχνίτης κι ερίζωσε το θαύμα του στο κύμα…— Εσύ πριν να νικήσεις την ορμή της, αχ! η νεράιδα σ’ έβαλε στο μνήμα!
Στην επόμενη ενότητα θα καταπιαστούμε με τα δύο κλασικά έργα του Παλαμά, «Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου» και «Η Φλογέρα του Βασιλιά».
* Ο Θανάσης Μουσόπουλος είναι φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητήςΣυνεχίζεται
